Ryzykowne zachowania wśród dzieci z cukrzycą typu 1. Risky behavior among children with type 1 diabetes

Transkrypt

1 Praca orygiala Edokryol. Ped : DOI: /EP Origial Paper Pediatr. Edocriol : Ryzykowe zachowaia wśród dzieci z cukrzycą typu 1 Risky behavior amog childre with type 1 diabetes 1 Alia Trojaowska, 2 Paulia Trojaowska, 1 Magdalea Brodowicz-Król, 1 Dauta Zarzycka, 1 Agieszka Sobolewska-Samorek, 3 Aa Bury, 1 Lidia Jabłońska 1 Katedra i Zakład Pielęgiarstwa Pediatryczego Wydziału Nauk o Zdrowiu Uiwersytetu Medyczego w Lubliie; 2 II Wydział Lekarski z Oddziałem Aglojęzyczym, Uiwersytet Medyczy w Lubliie; 3 Kliika Edokryologii i Diabetologii Dziecięcej Uiwersytetu Medyczego w Lubliie Słowa kluczowe cukrzyca, zachowaia atyzdrowote, dzieci Streszczeie Wstęp. Cukrzyca typu 1 jest jedą z ajczęściej występujących chorób przewlekłych w populacji wieku rozwojowego. Cukrzycę moża skuteczie kotrolować poprzez jej odpowiedie leczeie, a także prozdrowoty styl życia, który ma udowodioy wpływ a fukcjoowaie chorego dziecka i przebieg terapii. Chęć uzyskaia aprobaty środowiska rówieśiczego jedak często skłaia astolatki z cukrzycą do podejmowaia ryzykowych dla zdrowia zachowań. Cel pracy. Celem badań była idetyfikacja zachowań atyzdrowotych u dzieci z cukrzycą typu 1. Materiał i metoda. Badaia akietowe przeprowadzoo w 2018 roku wśród 108 dzieci chorych a cukrzycę typu 1 w wieku 7-18 lat (średia wieku 13,1±3,65), leczoych w Uiwersyteckim Szpitalu Dziecięcym w Lubliie. W badaiach posłużoo się autorską akietą oraz stadaryzowaymi skalami: MPVA, IZZ i AIS. Wyiki badań. Wśród respodetów występowało wiele zachowań atyzdrowotych, takich jak: ieprecyzyja samokotrola, ieprzestrzegaie zasad zdrowego żywieia, iedostatecza aktywość fizycza i higiea osobista oraz stosowaie używek. Średi wskaźik MPVA (aktywości fizyczej) wśród badaych wyosił 4,99±1,96 di (w skali od 0 do 7), zaś średi IZZ (ideks zachowań zdrowotych) wyosił 88,18±19,76 pkt (w skali od 24 do 120). Akceptacja choroby w badaej grupie była a poziomie 28,82±7,52 pkt (w skali 8-40). Wioski. Duży odse- 1 Chair ad Departmet of Paediatric Nursig, Faculty of Health Scieces, Medical Uiversity of Lubli, Polad; 2 II Faculty of Medicie with Eglish Laguage Divisio, Medical Uiversity of Lubli, Polad; 3 Departamet of Paediatric Edocriology ad Diabetology, Medical Uiversity of Lubli, Polad Key words diabetes, uhealthy behaviors, childre Abstract Itroductio. Type 1 diabetes is oe of the most commo chroic diseases i the developmetal age populatio. Diabetes ca be cotrolled effectively through its appropriate treatmet, as well as a healthy lifestyle that has a prove effect o the fuctioig of a sick child ad the course of the therapy. However, the desire to obtai peer approval ofte prompts teeagers with diabetes to take health risks. The aim of the study. The aim of the study was to idetify uhealthy behaviors amog childre with type 1 diabetes. Material ad method. The survey was carried out i 2018 amog 108 childre with type 1 diabetes, aged 7-18 (average age 13.1±3.65), treated at the Uiversity Childre s Hospital i Lubli. The surveys used a origial questioaire ad stadardized scales: MPVA, IZZ ad AIS. The results. There were may uhealthy behaviors amog the respodets, for example, imprecise self-cotrol, o-compliace with the priciples of healthy utritio, iadequate physical activity ad persoal hygiee as well as the use of stimulats.the average MPVA (physical activity idex) amog the subjects was 4.99±1.96 days (o a scale from 0 to 7), while the average IZZ (healthy behaviors idex) was 88.18±19.76 poits (o a scale from 24 to 120). The acceptace of the disease i the studied group was at the level of 28.82±7.52 poits (scale 8-40). Coclusios. A high percetage of childre with diabetes maifested risky health behaviors, Copyright by PTEiDD 2018 redakcja@pteidd.pl Adres do korespodecji / Correspodece address: Lubli ul. Gębali 6 trojaowska-a@wp.pl tel

2 tek dzieci chorych a cukrzycę przejawiał ryzykowe zachowaia zdrowote, zależe m.i. od czasu trwaia choroby i stopia jej akceptacji. Systematycze moitorowaie zachowań zdrowotych dzieci z cukrzycą staowi podstawę do ich rekofiguracji, m.i. z wykorzystaiem edukacji zdrowotej. Edokryol. Ped Copyright by PTEiDD 2018 depedig, amog other thigs, o the duratio of the disease ad the degree of its acceptace. Systematic moitorig of health behaviors of childre with diabetes is the basis for their recofiguratio, usig, amog other thigs, health educatio. Pediatr. Edocriol Copyright by PTEiDD 2018 Wstęp Cukrzyca typu 1 jest przewlekłą i wciąż ieuleczalą chorobą pojawiającą się ajczęściej w dzieciństwie lub w okresie dorastaia. Jest także jedą z ajczęściej występujących chorób przewlekłych w populacji wieku rozwojowego obejmuje ok. 5,5 populacji dziecięcej [1]. Choroba ta akłada a chorujące dziecko wiele dodatkowych obowiązków i ograiczeń, takich jak: koieczość przestrzegaia zaleceń lekarskich, prowadzeia zdrowego stylu życia, wykoywaia pomiarów glikemii, podawaia odpowiedich dawek isuliy, czy dbaia o właściwe wyrówaie metabolicze [1 6]. Wszystko to może powodować u dzieci poczucie odmieości i miejszej wartości. Młodzież w okresie dojrzewaia może postrzegać cukrzycę jako ograiczeie jej wolości i przeszkodę w realizacji plaów. Dzieci z cukrzycą, chcąc zademostrować swoją iezależość i zdobyć akceptację ze stroy rówieśików, a także sprawdzić swoje możliwości, podejmują licze zachowaia atyzdrowote, które w dalszej perspektywie mogą prowadzić do uzależieia, braku wyrówaia metaboliczego cukrzycy, a przede wszystkim stać się ich awykami zdrowotymi w życiu dorosłym [7 10]. Pomiar zachowań zagrażających zdrowiu dzieci z cukrzycą może pomóc w programowaiu działań profilaktyczych, ustalaiu kieruków modyfikacji zachowań i moitorowaiu zmia w praktykach zdrowotych. Cel pracy Celem badań była idetyfikacja zachowań atyzdrowotych u dzieci chorych a cukrzycę typu 1. Materiał i metoda Badaia metodą sodażu diagostyczego przeprowadzoo w roku 2018 wśród 108 dzieci chorych a cukrzycę typu 1 leczoych w Uiwersyteckim Szpitalu Dziecięcym w Lubliie. Jako arzędzia badawcze wykorzystao autorską akietę dotyczącą zachowań atyzdrowotych i daych socjodemograficzych oraz 3 arzędzia stadaryzowae, takie jak: Skala MPVA (Moderate-to-Vigorous Physical Activity) autorstwa Prochaske i wsp. [11], Iwetarz Zachowań Zdrowotych (IZZ) autorstwa Juczyńskiego [12] i Skala Akceptacji Choroby (AIS) autorstwa Felto i wsp. [12]. MPVA jest krótkim testem przesiewowym, zawierającym 2 pytaia dotyczące częstości podejmowaia aktywości fizyczej w ostatim tygodiu i w typowym tygodiu. Na podstawie odpowiedzi a oba pytaia wylicza się średią liczbę di w tygodiu, w którym baday przezaczył a aktywość fizyczą co ajmiej 60 miut dzieie. Przyjęto, że liczba di co ajmiej 5 ozacza zalecay poziom aktywości fizyczej, zaspakajającej podstawowe potrzeby orgaizmu. IZZ zawiera 24 stwierdzeia, opisując różego rodzaju zachowaia związae ze zdrowiem, zawarte w 4 kategoriach: prawidłowe awyki żywieiowe, zachowaia profilaktycze, praktyki zawodowe, pozytywe astawieie psychicze. Odpowiedzi są udzielae a 5-puktowej skali Likerta od 1 prawie igdy do 5 prawie zawsze. Wartość puktowa kwestioariusza mieści się w graicach puktów. Im wyższy wyik, tym większe asileie deklarowaych zachowań zdrowotych. Skala AIS zawiera 8 stwierdzeń opisujących określoe trudości i ograiczeia spowodowae chorobą. Chory określa swój aktualy sta w pięciostopiowej skali Likerta, od 1 zdecydowaie zgadzam się do 5 zdecydowaie ie zgadzam się. Odpowiedź umer 1 ozacza brak przystosowaia do choroby, atomiast odpowiedź umer 5 ozacza pełą akceptację choroby. Suma wszystkich puktów jest miarą akceptacji choroby, a jej zakres mieści się w obszarze 8-40 puktów. Puktacja ma charakter pozytywy. Akceptacja choroby przejawia się w miejszym asileiu egatywych emocji związaych z chorobą. Im większa jest ak- 236 Edokryol. Ped Ryzykowe zachowaia wśród dzieci z cukrzycą typu 1

3 ceptacja choroby, tym lepsze jest przystosowaie i miejsze poczucie dyskomfortu psychiczego u chorego. Zebray materiał poddao aalizie statystyczej z zastosowaiem programu Statistica Istotość różic między badaymi cechami sprawdzao, w zależości od rozkładu wyików, testami: Chi 2, U Maa-Whitey a (Z) i Kruskala-Wallisa (H). Aalizę zależości między wybraymi zmieymi wykoao przy pomocy współczyika korelacji Spearmaa (R). Przyjęto poziom istotości p<0,05. Badae dzieci były w wieku 7-18 lat (średia wieku 13,1±3,65 lat). Wśród ich było 61 dziewczyek i 39 chłopców. W badaej grupie 56 staowili ucziowie szkoły podstawowej, 16 gimazjaliści i 28 licealiści. Miejscem zamieszkaia dla 42 z ich była wieś, a dla 58 miasto. Prawie wszystkie dzieci pochodziły z pełych rodzi (89) i tylko 11 miało iepełą rodzię. Większość dzieci (78) pochodziła z małodzietych rodzi (1-2 dzieci), a pozostałe 22 z rodzi wielodzietych (3 i więcej dzieci). Sytuacja materiala badaych dzieci w ich subiektywej oceie w większości była dobra (59) i bardzo dobra (18) i tylko 21 oceiło ją jako przeciętą, zaś 2 jako złą. Akietowae dzieci chorowały a cukrzycę średio 4,66±4,24 lata. Poad połowa dzieci (54) była leczoa przy pomocy osobistej pompy isuliowej, a ieco miej (46) metodą itesywej isulioterapii. Wyiki badań Aaliza wyików badań za pomocą akiety dotyczącej zachowań atyzdrowotych wykazała, że 16 dzieci samo sobie dobierało dawki isuliy, ale bez szczegółowych wyliczeń, 51 też samodzielie, ale po dokładych przeliczeiach, a u 34 pomagał w tym ktoś z rodziy. Nieprecyzyjy dobór isuliy zaobserwowao istotie częściej wśród dzieci starszych iż młodszych (tabela I). Wszystkie chore dzieci mierzyły sobie poziom glukozy we krwi, ale aż 19 czyiło to ieregularie. Duży odsetek badaych (70) prowadził też dzieiczek samokotroli, zaś 30 go ie prowadziło. Dzieci starsze istotie częściej w porówaiu z młodszymi prowadziły dzieiczek ieregularie lub w ogóle ie prowadziły, bo ie widziały potrzeby (p=0,00003). Do ocey przestrzegaia zaleceń zdrowotych wykorzystao rówież drugą podskalę z IZZ:,,Zachowaia profilaktycze, która była ajiżej oceioa ze wszystkich podskal (3,56±0,58 w skali od 1 do 5). Aaliza statystycza wykazała, że istotie wyższy poziom zachowań zdrowotych prezetowały dzieci z dobrą sytuacją materialą rodziy (tabela II). Tabela I. Sposób obliczaia dawki isuliy przez badaych z uwzględieiem ich wieku Table I. The method of calculatig the isuli dose by the subjects, takig ito accout their age Wiek Nieprecyzyjie a oko Sposób obliczaia dawki isuliy Dokładie obliczam dawki Dawki oblicza ktoś z rodziy Ogółem Do 11 lat lat lat Razem ,00 25,64 74,36 100, ,65 64,70 17,65 100, ,43 65,71 2,86 100, ,74 50,93 33,33 100,00 Aaliza statystycza: Chi 2 =51,31; p<0,00001* Alia Trojaowska, Paulia Trojaowska, Magdalea Brodowicz- Król, Dauta Zarzycka, Agieszka Sobolewska-Samorek, Aa Bury, Lidia Jabłońska Edokryol. Ped

4 Tabela II. Ocea zachowań zdrowotych z uwzględieiem statusu ekoomiczego rodziy dziecka Table II. Evaluatio of health behaviors takig ito accout the ecoomic status of the child s family Bardzo dobry status ekoomiczy Dobry status ekoomiczy Przecięty/iski status ekoomiczy Zachowaia zdrowote wg IZZ Średia Mediaa Odch. Std Średia Mediaa Odch. Std Średia Mediaa Odch. Std Aaliza statystycza Prawidłowe awyki żywieiowe Zachowaia profilaktycze Pozytywe astawieia psychicze 3,7 3,5 0,6 3,7 3,7 0,6 3,7 3,7 0,7 3,8 3,8 0,5 3,5 3,5 0,6 3,6 3,7 0,4 4,0 4,2 0,6 3,7 3,7 0,6 3,5 3,7 0,5 H=0,19; p=0,91 H=6,33 p=0,04* H=10,74; p=0,005* Praktyki zdrowote 3,9 3,8 0,5 3,6 3,7 0,6 3,8 3,7 0,4 IZZ , ,7 H=6,47; p=0,04* H=5,77; p=0,06 Oceioo rówież sposób odżywiaia chorych dzieci. Na podstawie aalizy odpowiedzi a pytaia akiety ujawioo, że co piąte dziecko (20) spożywa tylko 3-4 posiłki dzieie, a aż u prawie połowy z ich (47) przerwy między posiłkami są dłuższe iż 3-4 godziy. Wśród badaych 21 wybiera jako posiłek główy potrawy typu fast food, a 16 słodycze. Niewielki odsetek (5) preferował chipsy, pączki i słodycze jako przekąskę i słodkie apoje gazowae jako ajczęściej spożywae (6). Większość akietowaych podała, że często spożywa owoce i warzywa (80), poad połowa (52) ograicza tłuszcze zwierzęce i cukier, 51 uika koserwatów, a 60 soli. Tyle samo twierdziło (60), że wybiera i często spożywa pieczywo pełoziariste. Do ocey sposobu odżywiaia wykorzystao rówież pierwszą podskalę z IZZ:,,Prawidłowe awyki żywieiowe, która była ajwyżej oceioa ze wszystkich podskal (3,72±0,61 w skali od 1 do 5). Aaliza statystycza wykazała, że istotie lepiej odżywiały się dziewczęta (tabela III) i dzieci młodsze (tabela IV). Kolejy etap pracy miał zbadać aktywość fizyczą chorych dzieci. Z odpowiedzi a pytaia akiety wyika, że aż 38 dzieci spędza woly czas w sposób biery przed moitorem komputera czy telewizora lub czytając książki i czasopisma. Prawie połowa badaych (46) zbyt późo kładzie się spać (po godz ). Co czwarte dziecko (23) bardzo rzadko podejmuje aktywość fizyczą lub ie podejmuje jej w ogóle (5). Co dziesiąte dziecko ie poświęca czasu a aktywość fizyczą w ciągu dia (10), a co trzecie (30) poświęca jej miej iż jest zalecae, tj. tylko ok. 30 miut. Niewielki odsetek badaych był zwolioy z lekcji w-f a stałe (8), ale już zaczie większy był zwaliay okresowo (30). Prawie połowa dzieci ie uczesticzyła w żadych zajęciach sportowych poza szkołą (45), z czego 19 dlatego, że ie chciało. Wśród dzieci, które uprawiały dodatkowe sporty ajchętiej wybierae były: jazda a rowerze (62), gry zespołowe (51) i pływaie (29), ale też pewie odsetek wybierał iebezpiecze dla ich: sporty walki (7) i siłowię (14). Jedocześie jedyie 40 akietowaych uikało iezalecaego dla ich admierego wysiłku fizyczego. Do ocey aktywości fizyczej dzieci z cukrzycą wykorzystao także test MPVA. Okazało się, że badai ie osiągęli pożądaego poziomu aktywości co ajmiej 5 di w tygodiu, gdyż średi wyik skali wyiósł 4,99±1,96 di. Wyższy poziom aktywości prezetowały dzieci młodsze iż starsze (tabela V). Następym etapem badań była ocea przestrzegaia higiey osobistej przez dzieci chore a cukrzycę. Z aalizy pytań z akiety wyika, że ¼ (24) chorych dzieci myła zęby tylko raz dzieie, a 5 sporadyczie. Około 15 akietowaych 238 Edokryol. Ped Ryzykowe zachowaia wśród dzieci z cukrzycą typu 1

5 Tabela III. Poziom prawidłowego odżywiaia z uwzględieiem płci akietowaych Table III. The level of proper utritio icludig the sexes of the respodets Płeć Chłopcy Dziewczęta Razem Poziom prawidłowego odżywiaia Niski Przecięty Wysoki Ogółem ,24 42,86 11,90 100, ,30 28,79 40,91 100, ,11 34,26 29,63 100,00 Aaliza statystycza: Chi 2 =10,36; p=0,006* Tabela IV. Ocea związku pomiędzy oceą zachowań zdrowotych (IZZ) a wiekiem dziecka Table IV. Evaluatio of the relatioship betwee the assessmet of health behaviors (IZZ) ad the child s age Wiek dziecka ɤ IZZ Aaliza statystycza R P Prawidłowe awyki żywieiowe (PNZ) -0,23 0,02* Zachowaia profilaktycze (ZP) -0,01 0,91 Pozytywe astawieie psychicze (PNP) -0,14 0,15 Praktyki zdrowote (PZ) -0,24 0,01* IZZ -0,23 0,02* Tabela V. Poziom aktywości fizyczej z uwzględieiem wieku badaych Table V. The level of physical activity takig ito accout the age of the subjects Do 11 lat lat lat Razem Wiek Poziom aktywości fizyczej Niski Przecięty Wysoki Ogółem ,95 43,59 38,46 100, ,41 50,00 20,59 100, ,29 28,57 17,14 100, ,33 40,74 25,93 100,00 Aaliza statystycza :Chi 2 =13,38; p=0,01* N Alia Trojaowska, Paulia Trojaowska, Magdalea Brodowicz- Król, Dauta Zarzycka, Agieszka Sobolewska-Samorek, Aa Bury, Lidia Jabłońska Edokryol. Ped

6 przyzało się, że bierze kąpiel raz a kilka di, a 1/3 (30) z ich w ogóle ie kotroluje swoich stóp. Zaobserwowao, że istotie częściej o higieę dbały dzieci starsze (p=0,01) oraz chorujące od 1 do 5 lat (tabela VI). Do ocey zachowań zdrowotych dzieci z cukrzycą wykorzystao IZZ. W badaej grupie średi wyik wyosił 88,18±19,76 pkt. w skali od , ajgorszy w kategorii,,zachowaia profilaktycze. Wyższe zachowaia zdrowote prezetowały dzieci starsze (tabela IV), o lepszych warukach fiasowych (tabela II) oraz dziewczęta (p=0,02). W badaiach próbowao także zidetyfikować zachowaia atyzdrowote wśród dzieci z cukrzycą, takie jak stosowaie różego rodzaju używek. Co czwarty akietoway (25) przyzał się do podejmowaia ryzykowych dla zdrowia zachowań, w tym 12 do spożycia admierej ilości alkoholu. Ujawioo, że duży odsetek chorych dzieci spożywał apoje eergetyzujące (ok. 40), a ieco miejszy przeszedł iicjację alkoholową (ok. 18). Niewielki odsetek chorych dzieci próbował kaabiole (2) lub stosuje je okazjoalie (1), a jede baday spróbował dopalaczy. Leki uspokajające i asee codzieie przyjmuje 2 akietowaych, a 5 bierze je okazjoalie. Aaliza statystycza dowiodła, że zachowaia atyzdrowote istotie częściej przejawiały dzieci starsze (p<0,00001), zamieszkujące a wsi (tabela VII) i chorujące dłużej iż 5 lat (p=0,01). W prezetowaych badaiach przyjęto rówież założeie, że stopień akceptacji choroby mierzoy Skalą AIS może mieć wpływ a zachowaia zdrowote chorych dzieci. W badaej grupie poziom akceptacji choroby wyosił średio 28,82±7,52 (w skali 8-40). Przeprowadzoa aaliza statystycza ujawiła, że dzieci, które bardziej akceptowały swoją chorobę, miały lepsze,,nastawieie psychicze wg IZZ (p<0,05). Szczegółowe wyiki przedstawia tabela VIII. Dyskusja Podstawą leczeia cukrzycy, obok isulioterapii, jest zdrowy styl życia, do którego zalicza się podejmowaie kotrolowaego wysiłku fizyczego, racjoale odżywiaie, uikaie stresów i używek [1 3,5,6]. Jedym z elemetów stylu życia, mających szczególe zaczeie w okresie itesywych zmia rozwojowych związaych z okresem dojrzewaia orgaizmu, ale rówież w terapii cukrzycy, jest racjoale odżywiaie [13]. Wyiki badań własych potwierdziły doiesieia iych autorów a temat ieprawidłowości w sposobie odżywiaia się dzieci i młodzieży z cukrzycą [13,14]. Zaobserwowae iekorzyste dla zdrowia zachowaia żywieiowe wśród badaych dzieci to: ieregulare i zbyt rzadkie spożywaie posiłków, admiera kosumpcja słodyczy i słodkich Tabela VI. Poziom higiey osobistej akietowaych z uwzględieiem czasu trwaia ich choroby Table VI. The level of persoal hygiee of the respodets, takig ito accout the duratio of their illess Czas trwaia choroby Poziom higiey osobistej Niski Przecięty Wysoki Ogółem N Do roku 1-5 lat Poad 5 lat Razem ,26 18,52 22,22 100, ,50 27,50 35,00 100, ,39 58,54 17,07 100, ,96 37,04 25,00 100,00 Aaliza statystycza :Chi 2 =16,53; p=0,002* 240 Edokryol. Ped Ryzykowe zachowaia wśród dzieci z cukrzycą typu 1

7 Tabela VII. Poziom zachowań atyzdrowotych z uwzględieiem miejsca zamieszkaia akietowaych Table VII. The level of uhealthy behaviors icludig the place of residece of the respodets Miejsce zamieszkaia Poziom zachowań atyzdrowotych Wysoki Przecięty Niski Ogółem Miasto Wieś Razem ,87 30,16 53,97 100, ,33 40,00 26,67 100, ,15 34,26 42,59 100,00 Aaliza statystycza :Chi 2 =8,79; p=0,01* Tabela VIII. Ocea związku pomiędzy oceą zachowań zdrowotych (IZZ) a poziomem akceptacji choroby (AIS) przez dzieci z cukrzycą Table VIII. Evaluatio of the relatioship betwee the assessmet of health behaviors (IZZ) ad the level of disease acceptace (AIS) by childre with diabetes AIS ɤ IZZ Aaliza statystycza R P Prawidłowe awyki żywieiowe 0,01 0,92 Zachowaia profilaktycze -0,06 0,54 Pozytywe astawieie psychicze 0,27 0,01* Praktyki zdrowote 0,18 0,06 IZZ 0,12 0,21 apoi gazowaych, które są główą przyczyą otyłości. Alarmujące jest rówież to, że co piąte dziecko preferuje i spożywa potrawy typu fast food. Z badań iych autorów wyika, że poziom prawidłowych zachowań żywieiowych rośie wraz z wiekiem, czego ie potwierdzoo jedak w badaiach własych, gdzie bardziej racjoalie odżywiały się dzieci młodsze iż starsze [13,14]. Prawdopodobie wyika to z tego, że starsze dzieci w okresie dojrzewaia butują się przeciwko,,byciu chorym i w związku z tym ie przestrzegają zaleceń lekarskich, w tym dietetyczych. Nastolatki rówież często dokoują samodzielie wyborów żywieiowych i iestety, jak wykazują badaia, iekorzystych. Podejmowaie aktywości fizyczej jest bardzo ważym aspektem prozdrowotego stylu życia. Wywiera korzysty wpływ a rozwój dzieci i młodzieży i razem z racjoalym odżywiaiem staowi profilaktykę wielu chorób cywilizacyjych. U dzieci chorych a cukrzycę wysiłek fizyczy zmiejsza zapotrzebowaie a isulię, ormalizuje profil lipidowy, poprawia kodycję i samopoczucie. Zaleca się im jedak idywiduale dostosowaie wysiłku do możliwości chorego [15 19]. Powszechym problemem ostatich lat jest ciągły spadek aktywości ruchowej dzieci a rzecz zwiększeia ilości czasu spędzaego przed moitorem komputera. Zależość między aktywością fizyczą a parametrami związaymi ze Alia Trojaowska, Paulia Trojaowska, Magdalea Brodowicz- Król, Dauta Zarzycka, Agieszka Sobolewska-Samorek, Aa Bury, Lidia Jabłońska Edokryol. Ped

8 staem zdrowia była przedmiotem wielu badań [15 19]. W badaiach własych potwierdzoo, że wśród dzieci z cukrzycą występują iedostatki w zakresie ilości czasu poświęcoego aktywości ruchowej, co jest zgode ze spostrzeżeiami iych autorów. Jedocześie zauważoo, podobie jak ii autorzy, że istieje ogroma dysproporcja między ilością czasu przezaczoego a oglądaie telewizji i/lub komputera a aktywością fizyczą. Szczególie dzieci starsze wykazywały miejsze zaiteresowaie udziałem w pozalekcyjych i pozaszkolych zajęciach sportowych oraz miej czasu przezaczały a te zajęcia. Wbrew powszechemu przekoaiu iiejsze badaie ie potwierdza miejszej aktywości fizyczej wśród dziewcząt iż chłopców, gdyż była oa porówywala. Stosowaie substacji psychoaktywych, jak ikotya, arkotyki czy alkohol zawsze egatywie wpływa a rozwijający się orgaizm i iesie ze sobą ryzyko uzależieia. W ostatich latach obserwuje się wzrost częstości spożywaia apojów alkoholowych wśród młodzieży, ale też owych używek, jak apoje eergetyzujące czy dopalacze [20 23]. Z przeprowadzoych badań własych wyika, że duży odsetek chorych dzieci spożywa iekorzyste dla ich zdrowia apoje eergetyzujące, a część ma za sobą iicjację alkoholową, co jest iebezpiecze dla ich zdrowia. Optymistycze jest to, że wśród dzieci z cukrzycą tylko zikomy odsetek stosował dopalacze i arkotyki. Zdaiem wielu autorów postawa wobec choroby ma wpływ a przebieg terapii, samooceę i fukcjoowaie osoby chorej [3,5,6,10]. Uzyskaa w badaiach własych ocea akceptacji choroby wg skali AIS (28,82) jest ieco wyższa iż opisują to ii autorzy, którzy tą samą skalą badali pacjetów m.i. z astmą oskrzelową 25,56, iewydolością erek 24,5 i chorobą iedokrwieą serca 23,5, co może sprzyjać aktywemu udziałowi chorych dzieci w terapii. Po aalizie badań własych i przeglądzie wyików badań iych autorów ależy stwierdzić, że dzieci i młodzież z cukrzycą typu 1 ieco rzadziej podejmują atyzdrowote zachowaia iż ich zdrowi rówieśicy. Być może dzieci chorujące a cukrzycę mają większą świadomość skutków zdrowotych swoich ryzykowych zachowań i dlatego starają się je ograiczać. Dodatkowym czyikiem może być stymulacja rodziy w zakresie prozdrowotego stylu życia. Wioski 1. Wśród dzieci z cukrzycą zidetyfikowao zachowaia ryzykowe dla zdrowia, które mogą prowadzić do pogorszeia przebiegu terapii. 2. W badaej grupie częstość podejmowaia ryzykowych dla zdrowia zachowań zależała od szeregu czyików socjodemograficzych, takich jak: wiek, płeć, miejsce zamieszkaia i sytuacja materiala rodziy oraz długość trwaia choroby 3. Akceptacja choroby może przyczyić się do zmiejszeia ryzykowych zachowań u dzieci z cukrzycą. 4. Należy moitorować zachowaia zdrowote u dzieci chorych przewlekle, co powio staowić podstawę do plaowaia edukacji zdrowotej. 242 Edokryol. Ped Ryzykowe zachowaia wśród dzieci z cukrzycą typu 1

9 Piśmieictwo / Refereces 1. Czupryiak L.: Zaleceia kliicze Polskiego Towarzystwa Diabetologiczego dotyczące postępowaia u chorych a cukrzycę ajważiejsze zmiay a rok 2018, Med. Prakt., 2018:4, Childre ad Adolescets: Stadarts of Medical Care I Diabetes America Diabetes Associatio. Diabetes Care, 2018:1, 41 suppl., Araszkiewicz A., Badurska-Stakiewicz E., Budzyński A. et al.: Zaleceia kliicze dotyczące postępowaia u chorych a cukrzycę Staowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologiczego. Diabetologia Kliicza, 2017:3, Supl. A, Silver B., Ramaiya K., Adrew S.B. et al.: EADSG Guidelies: Isuli Therapy i Diabetes. Diabetes Therapy, 2018:9, Moagha M., Helgeso V., Wiebe D.: Type 1 Diabetes i Youg Adulthood. Curr Diabetes Rev., 2015:11(4), Wajda-Cuszlag M., Szalecki M.: Opieka ad dziećmi i młodzieżą z cukrzycą typu 1. Stadardy Medycze/ Pediatria, 2016:13, Trojaowska A., Trojaowska P., Brodowicz M. et al.: Przygotowaie dzieci chorych a cukrzycę do prozdrowotego stylu życia. Edokryologia Pediatrycza, 2015:2 (51), Dobrychłop A., Jędrzejko M.Z., Kaia S. et al.: Zachowaia ryzykowe astolatków. Oficya Wydawicza ASPRA- -JR, Warszawa-Milaówek Ogińska-Bulik N. (red.): Zachowaia ryzykowe i szkodliwe dla zdrowia. Wyd. Akademii Humaistyczo-Ekoomiczej w Łodzi, Łódź Trojaowska A., Zarzycka D., Trojaowska P. et al.: Wiedza a zachowaia zdrowote dzieci chorych a cukrzycę typu 1. Edokryologia Pediatrycza, 2017:1 (58), Prochaska J.J., Salis J.F., Log B.: A physical activity screeig measure for use with adolescets I primary care. Archives Paediatric Adolescet Medicie, 2001:5, Juczyński Z.: Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracowia Testów Psychologiczych, Warszawa Juruć A., Pisarczyk-Wiza D., Wierusz- -Wysocka B.: Zaleceia dietetycze i zachowaia żywieiowe u osób z cukrzycą typu 1 czy mają wpływ a kotrolę metaboliczą? Diabetologia Kliicza, 2014:3, 1, Pieszko-Klejowska M., Myśliwiec M., Łysiak-Szydłowska W.: Wstępa ocea poprawości sposobu odżywiaia dzieci z cukrzycą typu 1. Diabetologia Praktycza, 2006:7, 3, Poikowska I., Adamczyk P.: Wysiłek fizyczy waży elemet leczeia cukrzycy typu 1. Wyd. Coretis, Wrocław Wójcik M., Pasterak-Pietrzak K., Fros D. et al.: Aktywość fizycza dzieci i młodzieży z cukrzycą typu 1. Edokryol. Ped., 2014:13, 3(48), Woyarowska B., Mazur J., Oblacińska A.: Uczestictwo ucziów w lekcjach wychowaia fizyczego w szkołach w Polsce. Hygeia Public Health, 2015:50(1), Stalmach M., Jodkowska M., Radiukiewicz K. et al.: Czas trwaia su u ucziów i jego związek z podejmowaymi zachowaiami zdrowotymi. Hygeia Public Health, 2016:51(2), Elmesmar R., Marti A., Reilly J.J., Pato J.Y.: Compariso of accelerometer measured levels of physical activity ad sedetary time betwee obese ad o-obese childre ad adolescets: a systematic review. BMC Pediatrics, 2018:18, Nijakowski K.: Nawyki higieicze związae z jamą ustą u dzieci szkoły podstawowej badaia akietowe. Problemy Higiey Epidemiologiczej, 2015:96(1), Kołłątaj W.: Ocea parametrów mikrokrążeia obwodowego u astolatków z cukrzycą typu 1 w pierwszych pięciu latach trwaia choroby. Wpływ paleia tytoiu. Edokryol. Ped., 2009:2(8), Fuller E.: Smokig, Drikig ad Drug Use amog Youg People i Eglad i Health ad Social Care Iformatio Cetre: Leeds, UK McKay M., Agus A., Cole J. et al.: Steps Towards Alcohol Misuse Prevetio Programme (STAMPP): a school- -based ad commuity-based cluster radomised cotrolled trial. BMJ, 2018:8(3). Alia Trojaowska, Paulia Trojaowska, Magdalea Brodowicz-Król, Dauta Zarzycka, Agieszka Sobolewska- Samorek, Aa Bury, Lidia Jabłońska Edokryol. Ped

10