Dlaczego ekonomiści głównego nurtu mogą ignorować czas?

Transkrypt

1 Dlaczego ekoomiści główego urtu mogą igorować cza? Autor: Wojciech Czariecki Poczyając od Joh B. Clarka w główym urcie ekoomii przyjął ię pogląd, że kapitał taowi permaety, homogeiczy fuduz, w którym dobra ą iepecyficze i zatępowale pracą i iymi czyikami. gorowaa jet rówież rozciągłość proceów produkcyjych w czaie. Bilauje ię zaoby aktualie dotępe i wiąże ię je z produktami przy pomocy fukcji iezależych od czau. Natomiat ich alokacja jet traktowaa tak, jakby była atychmiatowa. Spotrzegawczy czytelik, śledząc w artykule odel Böhm-Bawerka tok mojego rozumowaia, zauważył pełe odwzorowaie etapów produkcji w dowolym przekroju czaowym jedotajej gopodarki. Rozważmy p. proty proce produkcji cegły i podzielmy go a m agregatów czyości, które da ię wykoać w rówych przedziałach czau. Wtedy aalizując trukturę dowolego przedziału ( t, t 1) twierdzimy rówoczee wytępowaie wzytkich utworzoych etapów produkcji w przedziale czau od k 0 do t. Oczywiście między etapami wytąpią zależości ilościowe wyikające z techologii, p. a ryuku poiżej, ilość gliy z etapu 6 odpowiada ilości formowaej w cegły a etapie 7 (ziemia wyrażoa zotała przez akład pracy, który adał jej właściwości iezbęde w dalzych etapach). W okreie produkcji atępujące po obie czyości zgrupowae w rówych przedziałach utworzą trukturę, którą azwę diachroiczą. W odróżieiu, trukturą ychroiczą będą czyości wytępujące rówocześie w wybraym jedym przedziale. Z faktu rówoważości truktury ychroiczej ( t, t 1) ze trukturą diachroiczą ( k0, t ) proceu produkcji, ekoomiści główego urtu wyciągęli

2 błędy wioek, że mogą igorować trukturę czaową. Wprawdzie przy aalizach efektywości decyzji kapitałowych, uwzględia ię zdykotowae przepływy pieięże (NPV), ale umyka uwadze fakt, że w dyamiczej gopodarce przy długich proceach produkcyjych półprodukty 1,,3.. ie muzą być tożame z półproduktami 1,,3.. wytępującymi aktualie, bo iowacje i racjoalizacja powodują ewolucję jakościową (wartościową) elemetów pojawiających ię a ryku. Nic ie toi a przezkodzie, by za etapy przyjąć koleje półprodukty poprzedzające wykoaie produktu fialego. Wtedy za każdym etapem będą ię kryć okrey produkcji podzieloe tak, by upływ czau między pojawieiem ię kolejych półproduktów odpowiadał etapom. Teraz taje ię oczywite, dlaczego efekt etapu 1 wytępujący aktualie wejdzie dopiero po upływie przedziałów czau do produktu fialego (gdzie jet ilością etapów, które półprodukt (1) mui dodatkowo przebyć, im pojawi ię jako kładowa gotowego wyrobu). Z tego powodu wzelkie kalkulacje przyzłych zyków (koztów) z itoty ą obarczoe błędem, a kutki dekoiuktury p. w budowictwie widocze bywają z opóźieiem rówym średiemu okreowi budowy (bo tyle czau potrzeba a dokończeie już rozpoczętych budyków). Przykład 1 Policzmy kapitał potrzeby do rozpoczęcia produkcji w prymitywej cegieli (pomiiemy zakup grutu i wypoażeia techiczego). Dzielimy produkcję a dwie części, w których pozczególe zetawy czyości (ozaczoe liczbami) będą trwały taki am okre czau tak, by wydobycie i przygotowaie gliy w wydzieloym zakładzie moża było oferować jako półprodukt iym wypecjalizowaym producetom p. ceramiki. Poiżzy ryuek obrazuje arbitralie (jedyie po to, by uaoczić e rozumowaia) przyjętych ześć rówych etapów przygotowaia gliy i trzy etapy produkcji cegły, które poumerowao liczbami. Żółtym kolorem wyróżioo trukturę diachroiczą pokrywającą ię z okreem produkcji pierwzej cegły. Produkcję kolejej cegły pokazao wyżej z przeuięciem o jede etap, bo pracowik wykoujący czyości (1) rozpoczie produkcję materiału dla drugiej cegły po zakończeiu pierwzego etapu dla pierwzej cegły, pracowik wykoujący czyości z etapu () rozpoczie przygotowaie materiału dla drugiej cegły, gdy zakończy dla pierwzej itd.

3 W przedziale czaowym ozaczoym ( t, t 1) pokazaa jet truktura ychroicza tz. pojawią ię odpowiediki etapów ozaczoych w żółtym paku, ale będą to etapy produkcji kolejych cegieł. Porządek ie ma tu zaczeia, bo wybierając atępe przekroje czaowe (t +k,t +k+1 ) otrzymamy te am komplet etapów, ale iaczej uporządkoway. Za każdym razem, gdy pojawimy ię a tereie zakładu ujrzymy tych amych robotików wykoujących te ame czyości i ie zając techologii ie potrafimy wyobrazić obie truktury diachroiczej. Zaprezetoway chemat możemy zatoować do każdego proceu, dla którego jet e tworzyć diagram Hery ego Gatta 1. Niech c będzie koztem pracy wykoaej w jedotce czau, a m. Wtedy całkowity kapitał obrotowy pierwzej cegły całkowity kapitał będzie wyoił m 1 Km c m, gdyż do mometu przedaży m ( m 1) c, jedak w wyiku przedaży zwracamy w przedaym wyrobie kozt cm, co prowadzi do powyżzego wzoru. W kolejych etapach kozt wbudowaej pracy rówy jet wartości zwracaej po przedaży, więc ta kapitału ię ie zmieia. Gdy przygotowaie wymaga przedziałów czaowych, a produkcja fiala, to plaując iezależą produkcję powiiśmy też wyliczyć potrzebe do ich uruchomieia kapitały. 1 Prekurorem był Karol Adamiecki, który w roku 1903 opublikował metodę chroometru polegającą a harmoizacji w czaie działań wzytkich elemetów ytemu wytwórczego

4 K 1 c i K 1 c, ale Km c ( ) c c c K K c. Widać wyraźie, że wymagae łącze akłady kapitałowe różią ię o itoty kładik c od akładów, jakie byłyby potrzebe do uruchomieia produkcji półproduktu i wyrobu fialego iezależie. Teraz w miejce jedego okreu produkcji pojawią ię dwa iezależe okrey produkcji tj. urowca i amej cegły. To Roma Rybarki aalizując teorię Böhm-Bawerka zarzucił mu, że za okre produkcji bierze o hitorię wyalazków, a ie faktyczy przebieg życia gopodarczego. Gdy urowiec jet kupoway, jego okre produkcji dla abywcy ie ma zaczeia, plaując produkcję połuży ię wyłączie jego ceą. Dla rolika okreem produkcji pzeicy będzie zawze rok czau iezależie od tego, ile pracy przez wieki włożoo w uzlachetieie gleby i jakie awozy i arzędzia będzie toował. Uzykaliśmy apriorycze uzaadieie dla ailającego ię zjawika wydzielaia z proceów produkcyjych różych wyrobów, fragmetów techologii, których efektem ą podobe elemety, i wytwarzaie ich jako produktów rykowych (p. śruby, akrętki, lakiery, proceory). Dotyczy to awet uług, dlatego zamiat zatrudiaia przątaczek, tróżów ocych, agażuje ię firmy przątające i ochroiarkie. Ale a te zjawika moża rówież patrzeć z perpektywy ooby rozpoczyającej działalość bizeową. Tam gdzie ie ma odpowiedich firm zewętrzych, muimy przewidzieć dodatkowe środki a zatrudieie przątaczki i tróża. Gdy ie ma dróg i budyków, muimy je też wybudować itp. m więkza różorodość produktów wytwarzaych, tym więkzy potecjał do tworzeia owych, wymagających miejzego zaagażowaia kapitału. Wzrot ilościowy i jakościowy kapitału w gopodarce daego kraju powoduje, że plaowaa owa produkcja może być jakościowo lepza i tańza, bo oparta a już itiejących pecyficzych środkach, dla których odkrywae ą owe zatoowaia. Specjalizacja pozwala więc ie tylko obiżać kozty produkcji, ale zmiejza też łącze zapotrzebowaie a kapitał w gopodarce. Spektakularym przypadkiem było uruchomieie, przez Hery ego Forda, taśmowej produkcji amochodu, którego cea ie przekraczała jedej piątej cey

5 ajtańzego wówcza modelu a ryku (produkcja taśmowa wymuza podział operacji a rówe odciki czaowe). Różicowaie produktów, które cetrali plaiści uzawali za marotrawtwo, jet w rzeczywitości tworzeiem materialej bazy dla powtaia owych, efektywiejzych i bardziej użyteczych wyrobów koumpcyjych. Koordyacja produkcji z koumpcją przebiega z uwzględieiem iercji działaia, a więc pociąga za obą itieie zapau, który amortyzuje wytępujące wahaia popytu. Wielkość tego zapau powia być dodaa do zacowaego kapitału, co pomię, by ie komplikować aalizy. Szczególą formą zapau jet toowaie zmiaowości w zakładach z bogatym wypoażeiem techologiczym. Dotoowaie wielkości produkcji do zmieego popytu atępuje poprzez wykorzytaie rezerwy czau i uruchamiaie (ograiczaie) dodatkowych zmia. Wykorzytaie tych amych mazy w wydłużoym czaie obiża kozt dotoowaia tylko do dodatkowego wzrotu poziomu zapaów. Przykład Jeśli uruchomieie jedej zmiay wymaga K kapitału, doba 1 doba obrót kapitałem po dwóch dobach: /3 t o t 1 t d t d+ t k t k+ to uruchomieia dwóch zmia wymaga tez K kapitału obrót kapitałem po dwóch dobach: 6/3= t 1 t t 3 t d t d+4 Wzroą atomiat obroty kapitałem a tym amym i topa zwrotu. Okre produkcji (odliczamy cza, w którym zakład ie pracuje) w obu przypadkach jet taki am, ale wzrośie dwukrotie wydajość w tym amym przedziale czau. Nie moża więc utożamiać przerw produkcyjych z czekaiem a zakończeie działaia zaagażowaych w produkcję ił atury p. podgrzewaie, Opiae w artykule ercja działaia.

6 dojrzewaie, reakcje chemicze (dokładiejzy opi w artykule odel Böhm- Bawerka). Gdy wydłużymy pracę pierwzej zmiay tak, by powtała dodatkowa jedotka, to w kapitale ic ię ie zmiei. Gdy atomiat dokoamy owego podziału tak, by w okreie produkcji t 1 ilość produkowaych jedotek wzroła o jede, to kapitał zwiękzy ię o: 1 m 1 1 m 1 m wt K Km c e m w t1 w t1 w t1 1 Gdzie: w cea za jedotkę czau pracy, ale c, e odpowiedio cey jedotki powtałej z podziału a i m Stopa zwrotu z kapitału w pierwzym przypadku wzrośie w drugim padie. Jeśli połużymy ię mimo powyżzych zatrzeżeń agregatami i utworzymy koleje etapy dla p. wypoażeia techologiczego, to otrzymamy trukturę produkcji opiaą przez Rothbarda 3 z iewielką, ale itotą zmiaą: 5% Dochody z ziemi i pracy kapitału dobro koumpcyje 100 Rothbard zakłada, że przychód 100 po przedaży dobra koumpcyjego rozdzieloy zotaie a właścicieli ziemi i pracy (15) oraz a przedawców dóbr kapitałowych wyżzego rzędu (80), dochód etto przedawcy (5) taowi: 5/95= 5 procet zwrotu z iwetycji 3.N Rothbard, Ekoomia wolego ryku, tłum. R. Rudowki, t., Warzawa 008,. 65.

7 W tym miejcu popełia o błąd 4, bo przychodem jet tu marża zyku powiękzoa o kozty poieioe przy produkcji dobra koumpcyjego. arża zyku jet rówa topie zwrotu jedyie, gdy kapitał w tym okreie zajdzie ię w obrocie tylko raz. By uikąć ieporozumień podam przyjęte defiicje. Stopa zwrotu z kapitału to iloczy marży zyku i zybkości obrotu kapitałem w wybraym okreie czau, co zapizemy jako: ( cea kozt _ jedotki) iloc cea 1 kozt _ jedotki iloc kozt _ jedotki kozt _ przedaych _ jedotek T kapital _ pracujacy T, gdzie: Podtawiając T 1 otrzymamy. Jeśli przyjrzymy ię przykładowi, to twierdzimy, że T będzie rówe jede tylko, gdy pomiiemy początkowy etap i porówamy ilość jedotek pracy uwięzioych w produkcji podcza doby z ilością jedotek zawartych w wyprodukowaych w tym czaie wyrobach. Jedym łowem Rothbard popełił błąd, który zarzucał Clarkowi tj. potraktował kapitał jako amoodtwarzający ię homogeiczy fuduz, dla którego z defiicji T 1. Co więcej, poób liczeia tej topy zwrotu jako wyik ilorazu zyku przez kozt produktu przedaego tj. 5/(80+15) wkazuje, że faktyczie wyliczoo marżę zyku, to też założoa w dalzym opiie rówość marży a każdym etapie ie może być prawdą, gdy obroty kapitału ą róże od jedości. Powie ktoś, że takie ujęcie jet poprawe, gdy rozpatrujemy etapy produkcji z puktu widzeia kapitality fiaującego w całości zakupy środków użytych w produkcji. Z tym ię zgodzę, ale gdzie w takim razie podział ię zyk przediębiorcy z kapitału pracującego, który powiie być więkzy od koztu kapitału zewętrzego. Przecież dywideda jet tylko jedą ze kładowych dzieloego w przediębiortwie zyku. Jedyą rówość, którą możemy wykorzytać to fakt, że przychody wyżzych etapów ą koztami w etapach iżzych, bo awet topa zwrotu z kapitału w dyamiczej gopodarce ie będzie jedakowa, tylko będzie ię zmieiać pod wpływem iwetycji i fluktuujących ce urowców. Dlatego 4 Te am błąd powielił Jeu Huerta De Soto i ark Skoue.

8 aalizując trukturę produkcji za podtawę przyjmuję kozty poozoe w odtępach czau między pojawiającymi ię produktami fialymi. Skocetrujemy ię teraz a przedziale ( t, t 1) z przykładu. Jeżeli oddzielimy produkcję urowca od produktu fialego, to truktura ilościowa pozotaie bez zmia, pojawi ię jedyie po troie produceta urowca marża zyku. Przychód produceta urowca jet u produceta końcowego koztem. Zgodie z defiicją marży: cea ( marza 1) kozt _ jedotki _ przedaej Przy zakupie urowca zmiei ię kozt a więc i marża, bo cea p produktu fialego pozotaie bez zmia, gdyż jet wyzaczaa przez ryek. Jak pokażę dalej, zakupioy urowiec taje ię kapitałem w części związaej z kapitałem iezbędym do uruchomieia produkcji fialej. Przykładowa cegła może być produkowaa w dwojaki poób: 1. Producet am produkuje urowiec, wtedy: p ( 1)( ) a topa zwrotu. Surowiec zotaje zakupioy: p ( 1)[ ( 1) ] oraz m m m 1 ( ) 1 1 ( 1). 3. Natomiat topa zwrotu dla produkcji amego urowca to: z rówości ce otrzymamy: m 1 ( 1) ( ) ( ) ( ) ( 1) podtawiając do : m m ( ) ( 1) ( 1) ( ) Jedak mamy, że ( 1), w takim razie po podtawieiu do :

9 ( 1) ( ( 1) 1 ( 1) 1 ( 1) ( 1) uzą być rówe topy zwrotu w porówywalym przedziale czau:, jeśli m ( m ) m, to m więc:. m 1 ( 1) m ( 1) *(m-)/ Z założeia 0 i 0 a to ozacza, że 0 dla dowolego z przedziału (1, m 1). Powyżzą aalizę przeprowadzoo dla przypadku, gdy producet urowca produkuje dokładie tyle, ile potrzeba do wykoaia kolejych produktów fialych. Zbadajmy przypadek ogóly, gdy urowce będą przygotowywae dla kilku odbiorców. Przyjmijmy, że producet będzie miał zbyt dla p jedotek urowca w przedziale ( t, t 1). Z powyżzych rówań puktach 1, i 3 zmiei ię tylko otatie: ( p 1), a z rówości tóp zwrotu otrzymamy: ( p 1) ( ) ( 1) ( p 1) ( 1) 1 ( p 1) ( p 1) Z założeń: m wyika: ( m ) gdy 0 marża m 1 ( p 1), m ( p 1) m 1,

10 gdy 1 marża ( m 1) m ( p 1) m ( p 1). od 1 do, Jeśli dodatkowo założymy, że: będzie roło od ( 1) m m 1, to dla zmieej p roącej 1 do ( m 1), a więc ie więcej iż dwukrotie. Sprawdzimy, kiedy producetowi cegły będzie opłacało ię przygotowywać glię do produkcji, tz. kiedy w takim amym przedziale czau topa zwrotu z produkcji, gdy urowiec jet kupoway, będzie miejza od topy zwrotu, gdy urowiec jet produkoway w właym zakreie: m, czyli: ( ) ( 1 ( 1)) ( 1)( ) (*) Waruek 1 Poieważ zmiee powtały z podziału całkowitego okreu produkcji a m jedakowych odcików czau i, 1 to, aby wzytkie wyrażeia były dodatie, wytarczy założyć, że wytarczy, by ( 1) 0, a więc Po przekztałceiu ierówości (*) (wyrażeia w miaowiku ą dodatie z waruku 1, więc zak ierówości pozotaie iezmieioy) otrzymamy : ( ) (( ) ) ( 1 ( 1)) Waruek Aby marże były dodatie, ależy dodatkowo założyć : (3 1) ( ) 0 Ale ie może być dowole, lecz powio zawierać ię w przedziale (0, m ), dlatego podtawimy m oraz x m, by zobaczyć jak wielkość produkcji wpływa a wielkość marży

11 m (1 m) x x m (1 x) Na wykreie pokazao wartości lewej troy ierówości w zależości od zmieej x zdefiiowaej powyżej. Obzar pod wykreem wyzacza am wartości pełiające waruek. x 1 dla m= 1.5 dla x x dla m= dla m=10 Otateczie gdy waruek jet pełioy to: ( 1 ( 1)) ( )(( ) ) Wioek: marża z wydzieloej części proceu produkcyjego może roąć tylko do wartości wyzaczoej wielkością produkcji i procetowym udziałem w całkowitym okreie produkcji. Jeśli poadto pełia ierówość, to ie opłaca ię kupować urowca a ryku. Gdy ie pełia waruku, to z ierówości wyika, że ma być więkze od pewej wartości ujemej, a to ozacza, że ie itieje dodatia marża, przy której zakup urowców byłby opłacaly. Aaliza taka ma e, bowiem produceci mają wpływ (gdy pomiiemy iwetycje) jedyie a wielkość produkcji, atomiat marże a kokurecyjym ryku kztałtuje ryek. Należy zauważyć, że powyżza aaliza jet poprawa tylko z pozycji produceta ujmującego relacje z dotawcami środków użytych w jego wyrobach.

12 Producet z wyżzego etapu za pukt wyjścia przyjmie ie i, bo a te ame okrey produkcji mogą być ałożoe róże truktury czaowe wyikające z wybraej techologii i wielkości produkcji (ilości odbiorców). Powyżze rozumowaie przeprowadzoo, pomijając: - kozt abycia ziemi (założoo ieograiczoy dotęp do ziemi), - źródła fiaowaia kapitału, - iercję działaia i wzrot wiedzy, które prawiają, że rówowaga bywa tylko chwilowa i w wymiarze lokalym. Zwiękzoa ilość etapów (wydłużoy okre produkcji) powoduje, że awet atychmiatowy przepływ iformacji, i padające kozty traportu ie ą w taie przyśpiezyć proceów dotoowawczych (a każdym etapie producet tara ię zakończy rozpoczętą produkcję awet ze tratą). - zapay, które pozwalają zychroizować produkcję środków w wyżzych etapach z ich zapotrzebowaiem a iżzych etapach, mimo braku rówości przedziałów czaowych wyzaczoych iezależie dla każdego etapu - kapitał trwały (mazyy, arzędzia), choć też jet produktem pracy, jego udział w proceie produkcji geeruje odmieą od zaprezetowaej trukturę czaową produkcji, co opizę w oobym artykule. Choć powyżze propozycje wydawać ię mogą iepotrzebą komplikacją zależości adekwatie opiaych w opracowaiach zkoły autriackiej, moim zdaiem polemika z ekoomią główego urtu mui być przeprowadzoa a ich grucie przez wkazaie braku zgodości założeń z tym, z czym mamy faktyczie do czyieia.