Wykorzystanie modelu systemu gospodarki odpadami hutniczymi do modernizacji systemu składowania i transportu

Transkrypt

1 AKADEIA GÓRNICZO-HUTNICZA i. Sanisława Saszica w Krakowie Wydział InŜynierii echanicznej i Roboyki PRACA DOKTORSKA Wykorzysanie odelu syseu gospodarki odpadai huniczyi do odernizacji syseu składowania i ransporu Prooor: gr inŝ. BoŜena Zwolińska dr hab. inŝ. Edward ichlowicz Kraków, 2009 r.

2 Składa serdeczne podziękowania Panu dr hab. inŝ. Edwardowi ichlowiczowi za wielką Ŝyczliwość, cenne uwagi oraz okazaną pooc podczas realizacji pracy.

3 1

4 Wykaz skróów: A agenci A złoŝoności asoryenu D I HS I D I GO I K I I P I T I Z K D K D K GO K H K I K K P K T K Z dysrybucyjny syse inforacyjny hua sali podsyse inforacyjny dysrybucji podsyse inforacyjny gospodarki odpadai podsyse inforacyjny zarządzania podsyse inforacyjny agazynowania podsyse inforacyjny produkcji podsyse inforacyjny ransporu podsyse inforacyjny zaoparzenia podsyse zarządzania dysrybucją kupcy dealiczni podsyse zarządzania gospodarką odpadai kupcy hurowi syse inforacyjny dla pionu zarządzającego podsyse zarządzania agazyne podsyse zarządzania produkcją podsyse zarządzania ranspore podsyse zarządzania zaoparzenie ilości i rodzaju zuŝywanych aeriałów O P S W O I O S O RP O TZ O Z P PD PGO P I PI PK P PP PT PZ agazyn odpadów agazyn półwyrobów yczasowo wyłączonych z produkcji agazyn surowców i aeriałów niezbędnych do procesów produkcji agazyn wyrobów goowych przeznaczonych do dysrybucji podsyse inforacyjny SGO HS P podsyse agazynowania i składowania odpadów przeysłowych podsyse procesów przewórczych odpady przeysłowe podsyse ransporu i zaoparzenia odpadów przeysłowych podsyse zarządzający SGO HS P producenci podsyse dysrybucyjny podsyse gospodarki odpadai syse inforacyjny dla pionu produkcyjnego podsyse inforacyjny podsyse zarządzania podsyse agazynowania podsyse produkcyjny podsyse ransporowy podsyse zaoparzenia R charakeru rynku 2

5 R H R P R P relacje zachodzące w srukurze huy relacje zachodzące w obrębie SGO P relacje zachodzące w SGO HS P R PK R SD R SI R SK R S R SP R ST R SZ relacje zachodzące w obrębie SGO HS relacje zachodzące iędzy eleenai syseu dysrybucyjnego w HS relacje zachodzące iędzy eleenai syseu inforacyjnego w HS relacje zachodzące iędzy eleenai syseu zarządzania w HS relacje zachodzące iędzy eleenai syseu agazynowania w HS relacje zachodzące w obrębie syeu SP relacje zachodzące iędzy eleenai syseu ransporowego w HS relacje zachodzące iędzy eleenai syseu zaoparzenia w HS S dosępności do surowca SD syse dysrybucyjny SD syse decyzyjny HS SGO syse gospodarki odpadai SGO HS syse gospodarki odpadai huy sali SGO HS K podsyse gospodarki odpadai kounalnyi powsałyi w HS SGO HS P podsyse gospodarki odpadai przeysłowyi powsałyi w HS SGO C syse gospodarki odpadai ciekłyi SGO G syse gospodarki odpadai gazowyi SGO P syse gospodarki odpadai w przedsiębiorswie SGO S syse gospodarki odpadai sałyi SI syse inforacyjny SK syse zarządzania S syse agazynowania SP syse produkcyjny SP podsyse produkcyjny generujący odpady przeysłowe SP_O podsyse SP Odlewanie SP_W podsyse SP Walcowanie SP_WS podsyse SP Wywarzanie Surówki SP_WS podsyse SP Wywarzanie Sali ST syse ransporowy ST Z syse ransporu zewnęrznego ST W syse ransporu wewnęrznego SX sysey wspoagania realizacji celu głównego przedsiębiorswa SX podsyse poocniczy generujący odpady przeysłowe SZ syse zaoparzenia T I syse inforacyjny dla pionu ransporowego W wielkości przedsiębiorswa X inne eleeny syseu zaoparzenia X H Z I inne insyucje handlowe syse inforacyjny dla pionu zaoparzenia 3

6 Spis reści Wykaz skróów Wsęp Probley odpadów w hunicwie sali Cel i zakres pracy Analiza lieraury Charakerysyka huy sali o pełny cyklu produkcyjny (określenie cyklu jako syse) Określenie srukury huy sali jako układu podsyseów odel syseu gospodarki odpadai Określenie obieków SGO na podsawie przykładowej huy sali Sruienie odpadów (rodzaj, ilość, iejsce składowania) Ewidencja inforacji o odpadach Syse Inforacyjny Bazy danych jako narzędzie wspoagające zbieranie oraz przewarzanie inforacji o odpadach Przykładowa aplikacja zarządzająca danyi o odpadach SprzęŜenia iędzy obiekai głównyi Obliczenia odelowe doyczące rodzaju i czasu powsawania odpadów Syse składowania i ransporu San obecny odernizacja Przykłady i weryfikacja wykorzysania, wyniki obliczeń Podsuowanie i wnioski Perspekywy rozwoju Spis rysunków Spis abel Lieraura Załącznik do pracy: Ewidencja rodzaju i ilości zagospodarowanych odpadów w okresie jednego roku, w przykładowy przedsiębiorswie z sekora hunicwa Ŝelaza i sali. 4

7 1. Wsęp Działalność człowieka polega na uŝykowaniu zasobów oaczającego środowiska (powierza, gleby, wody, surowców, energii ip.). Środowisko nauralne spełnia dwie podsawowe funkcje, jes źródłe surowców oraz odbiorcą wywarzanych pozosałości.[11] Ekosyse obciąŝany odpadai nie oŝe w sposób nieograniczony pełnić funkcji regulacyjnej. Świadoość a wpłynęła na kszałowanie sraegii proekologicznych. DąŜy się do kszałowania wszyskich procesów działalności człowieka ukierunkowanych na inializację szkodliwego wpływu na ooczenie. W osanich laach zagadnienia rozwoju społeczno-gospodarczego zosały zdoinowane aspekai ochrony środowiska. Proble zagospodarowania wywarzanych odpadów doyczy zarówno sfery produkcyjnej jak równieŝ konsupcyjnej. Z saysyk la ubiegłych wynika, Ŝe duŝa ilość odpadów dosarczana do środowiska pochodzi z przeysłu (zw. grupa odpadów poprodukcyjnych). Tab. 1.1 Odpady wyworzone w Polsce w sekorze przeysłowy i kounalny [Źródło: GUS] Od roku 2000 zaobserwować oŝna (w Polsce), spadek ilości wywarzanych odpadów w sekorze gospodarczy. Kraj nasz nadal, znajduje się w czołówce pańsw, pod względe ilości wywarzanych odpadów przeysłowych. Uznaje się, iŝ zasadniczą przyczyną nadiernej ich ilości jes nieracjonalna gospodarka zasobai nauralnyi oraz sare echnologie Proble odpadów w hunicwie sali Wyroby salowe wywarzane są w huach sali o róŝnej, bardzo złoŝonej i rozbudowanej srukurze. Najbardziej złoŝone są huy o pełny cyklu produkcyjny obejujący część surowcową (przygoowanie rud Ŝelaza, wyop) i część przewórczą (obróbka sali, walcowanie). Asoryen produkowanych akualnie w świecie wyrobów huniczych jes bardzo obszerny (w pojedynczej hucie oŝe wynosić od kilkudziesięciu do kilkuse róŝnych rodzajów goowych wyrobów). Sąd prakycznie rudno znaleźć huy o ej saej srukurze echnologicznej. O ile część surowcowa jes podobna, o część przewórcza 5

8 oŝe być bardzo róŝna. Ilość i rodzaj obieków przewarzania sali zaleŝą od wywarzanego asoryenu wyrobów (walcownie rur, blach, kszałowników, zakłady uszlacheniania). Procesy echnologiczne, sosowane w produkcji wyrobów huniczych są złoŝone, a zae srukura poszczególnych obieków (zakładów) wywarzających półwyroby i wyroby finalne wyaga odpowiednich powiązań (relacji) wyuszanych sruienie przepływającego aeriału. Są o najczęściej procesy dywergencyjne, czyli akie w kórych dla realizacji poszczególnych zadań produkcyjnych projekowane są niezaleŝne ciągi echnologiczne (przepływy realizowane są w zw. odnogach ). Produkcja sali wyaga zaangaŝowania duŝej ilości aeriałów wsadowych i energii. Jednocześnie przy wywarzaniu goowych wyrobów salowych generowane są znaczne ilości odpadów, kóre z reguły posiadają warości uŝykowe, dlaego powinny być w odpowiedni sposób zagospodarowane. W cały ciągu echnologiczny huy powsaje ok. 90 rodzajów odpadów, przy czy znaczna ich ilość naleŝy do grupy odpadów niebezpiecznych, kóre zawierają iędzy innyi oleje, eale cięŝkie (n, Pb, Cr, Cd, Zn, Cu, Ni, Al), fenole, subsancje sołowe. Na rys.1.1. przedsawiono schea wysępujących zaleŝności w syseie zagospodarowania odpadów. Rys.1.1. Schea zaleŝności w syseie powórnego zagospodarowywania odpadów w hucie sali 6

9 Gospodarka odpadai w hucie prowadzona jes w kierunku ograniczenia szkodliwego wpływu na środowisko, uŝywając jako warościowy produk zawracając bezpośrednio do produkcji bądź wykorzysując przez specjalisyczne firy. Obecnie, ze względu na brak oŝliwości całkowiego lub częściowego zagospodarowania akich odpadów jak: szla Ŝelazonośny, pył i ŜuŜel z siłowni, ŜuŜel poiedziowy, siarka odpadowa, szla szlifierski czysy i zaolejony oraz czyściwo zaolejone, prowadzone jes uporządkowane groadzenie i selekywne składowanie np. w osadnikach odpadów uwodnionych. Rozwiązania akie uoŝliwiają późniejsze ich wykorzysanie. Pozosałe odpady, akie jak: zuŝye aeriały filracyjne, aeriały izolacyjne, pył wapienny, aeriały guowo-kaninowe, papier, ekury, drewno, odpady z worzywa szucznego, wełna ineralna, papa, szlay z oczyszczalni ścieków, szlay poneuralizacyjne, szlay zasadowe oraz gruz z reonów są składowane nieselekywnie. Na przesrzeni osanich la w sekorze hunicwa salowego osiągnięo znaczny sopień zagospodarowania części odpadów (ok. 90 % w odniesieniu do całości wyworzonych w hucie odpadów). Z uwagi na sposób zagospodarowania i własności fizyko cheiczne odpadów, oŝna sklasyfikować je na rzy grupy: 1. Odpady, kóre podlegają pełneu zagospodarowaniu w hucie lub poza nią. Zalicza się do nich: ŜuŜel wielkopiecowy i salowniczy, ŜuŜel z walcowni, zgorzelina, pyły wielkopiecowe, odpady cynkonośne, siarczan Ŝelaza, zuŝye oleje, odpady sołowe. Udział ych odpadów odniesiony do całości wyworzonych w hucie pozosałości wynosi ok. 90 %. 2. Odpady, kóre z uwagi na brak akualnie skuecznych eod uylizacji, są groadzone na składowiskach w sposób selekywny. Zalicza się do nich: szlay Ŝelazonośne, pyły i ŜuŜle z siłowni, szlay szlifierskie czyse i zaolejone. Udział ych odpadów wynosi ok. 8 % w odniesieniu do całej ilości odpadów wywarzanych w hucie. 3. Odpady, kóre są groadzone na składowiskach ogólnego przeznaczenia. Zalicza się do nich: zuŝye aeriały izolacyjne, aeriały filracyjne, aeriały guowo - kaninowe, papier, ekury, drewno, odpady z worzywa szucznego, wełna ineralna, papa, gruz z reonów, id. Udział ych odpadów wynosi ok. 2 % w odniesieniu do całej ilości odpadów powsałych w hucie. Na róŝnych eapach produkcji odpady wywarzane w huach o pełny cyklu są zróŝnicowane co do ilości i rodzaju. Ze względu na dywergencyjny charaker procesów echnologicznych analizowanie sruieni powsających odpadów powinno być prowadzone oddzielnie dla kaŝdego ciągu. Na rys.1.2. przedsawiono przykładowy wykres Sankey a dla walcowni zinej blach. 7

10 Rys.1.2. Przepływ aeriałów w walcowni zinej blach W Polsce przyjuje się, Ŝe ilość róŝnego rodzaju odpadów w hunicwie sali waha się od 0,6 do 0,8 g na jedną onę wyrobów salowych. Przy średniorocznej produkcji rzędu 10,7 ln g sali w 2007r. oraz 9,7 ln g sali w 2008r. [37, 68] co daje od ok. 6,4 do 8,6 g w 2007r. oraz od ok. 5,8 do 7,8 g odpadów w 2008r.. W ujęciu wycinkowy, zaobserwowano znaczne zniejszenie negaywnego oddziaływania sekora huniczego na ekosyse. Efek en zosał osiągnięy przez ograniczenie zdolności produkcyjnych sali oraz działania proekologiczne.[12] W większości, przedsięwzięcia e koncenrowały się na ograniczeniu eisji pyłów i gazów do aosfery.[13] niej uwagi poświęcono probleo zagospodarowania odpadów sałych i inializacji ich ilości kierowanych na składowiska. Rozwiązanie probleu zagospodarowania odpadów huniczych oŝliwe jes przez kopleksowe rozparywanie huy, jako zbioru współzaleŝnych ze sobą jednosek organizacyjnych przedsiębiorswa wydziałów, zakładów, biur ec. 8

11 Sforułowanie odelu działania huy sali, jes procese rudny i skoplikowany, co wynika z rozbudowanej echnologii wywarzania i złoŝonej srukury przedsiębiorswa. Poznanie isoy funkcjonowania układów wieloeleenowych, uoŝliwia echnika syseów.[1] Naukową, (...) aeayczną podsawą echniki syseów jes eoria syseów złoŝonych. [1] KaŜdy układ eleenów worzący pewną całość, oŝna określić sysee, a jego sopień złoŝoności wynika z ilości części składowych. Analiza warunków pracy syseu złoŝonego polega na określeniu czynników zewnęrznych działających na cały układ oraz sposobu funkcjonowania eleenów wewnąrz syseu. Zgodnie z eorią syseów złoŝonych, układ wieloeleenowy syse, oŝna podzielić wg usalonego kryeriu, na skończoną ilość podzbiorów nazywanych podsyseai. Segenacja na podsysey nie jes jednoznaczna i zaleŝy od celu podziału całego syseu. KaŜdy z wydzielonych podsyseów oŝe być rozparywany jako odosobniony syse, równieŝ złoŝony, jeŝeli spełnione są warunki; względnie duŝej ilości eleenów i względnie wysokiego sopnia złoŝoności oddziaływań iędzy eleenai wewnąrz syseu. [2] Rozparywany w rozprawie syse gospodarki odpadai huniczyi (SGO), w podejściu kopleksowy jes jedny z podsyseów huy sali (HS) ( rys.1.3.), w ujęciu wycinkowy sanowi odosobniony syse złoŝony o charakerysycznych relacjach z ooczenie i oddziaływaniach wewnęrznych ( rys.1.4.). Rys.1.3. Uproszczony schea przedsawiający relacje iędzy HS a ooczenie bliŝszy huy 9

12 Rys.1.4. Uproszczony schea przedsawiający relacje iędzy SGO a ooczenie bliŝszy SGO WaŜny problee związany z produkcją wyrobów salowych jes konieczność zapewnienia odpowiedniego poziou ochrony środowiska przed negaywny wpływe wywarzanych pozosałości. Isnieje konieczność inensyfikacji działań proekologicznych związanych z zagospodarowanie odpadów z hunicwa salowego, szczególnie ych, kórych sposobe zagospodarowania jes składowanie. Kopleksowe ujęcie zagadnień zagospodarowywania odpadów powsających w czasie produkcji wyrobów salowych, uoŝliwia podejście syseowe. Dobrze sforułowany syse gospodarki odpadai huniczyi, zinegrowany z sysee produkcyjny HS, spełniający wyogi ekologiczne, oŝe wpłynąć na wzros efekywności zakładu huniczego. Rosnące wyagania doyczące ochrony środowiska oraz dąŝenie do inializacji koszów produkcji, zuszają do opyalizowania procesów nie ylko w zakresie wywarzania, ale równieŝ w zakresie zagospodarowania pozosałości. 10

13 1.2. Cel i zakres pracy Cele rozprawy jes opracowanie odelu funkcjonowania syseu gospodarki odpadai z sekora salowego. Obieke rozwaŝań jes syse gospodarki odpadai (SGO), będący jedny z podsyseów złoŝonego syseu huy sali o pełny cyklu produkcyjny. Do sforułowania procesów będących realizacją celów przedsiębiorswa (głównego i wspoagających) wykorzysano ujęcie syseowe. Dekopozycja złoŝonej srukury huy na zbiór podsyseów i relacji zachodzących iędzy nii, wg realizowanego celu, jes pierwszy eape w idenyfikacji obieków HS. Warunkie konieczny urzyania przewagi konkurencyjnej na rynku jes dososowanie się do szybkiego epa zian w globalnej gospodarce. Charaker relacji PRZEDSIĘBIORSTWO OTOCZENIE warunkuje endencje przeian zachodzących na rynku. Obecnie dobry produk o nie ylko en, kóry spełnia kryeria jakościowe, co do odpowiedniej wyrzyałości, niezawodności oraz proporcjonalnych koszów ale równieŝ aki, kóry uwzględnia aspeky ekologiczne. Czynnikai wywierającyi isony wpływ na jakość wyrobów salowych i na efekywność funkcjonowania syseu produkcyjnego huy są: zaipleenowane w przedsiębiorswie procesy echnologiczne, zasosowane do produkcji aeriały oraz oddziaływania (relacje) zachodzące iedzy huą a ooczenie. Działania w zakresie inializacji koszów produkcji, powinny doyczyć równieŝ racjonalnych sposobów zagospodarowywania wywarzanych odpadów. Powsające w syseie produkcyjny huy sali odpady, posiadają warości uŝykowe, kóre uzasadniają ekonoiczne i ekologiczne ich wykorzysanie, nie ylko w sekorze huniczy ale równieŝ w innych działach gospodarki. Analiza rodzaju i ilości odpadów wyworzonych w syseie produkcyjny (SP), przeznaczonych do składowania, oŝe być poocna przy rozwiązaniu probleu powiększających się hałd odpadów. Do prioryeowych zadań obok inializacji ilości wywarzanych odpadów, naleŝeć powinny działania zwiększające sopień ich wykorzysania jako surowce wórne. 11

14 Zakres pracy obejuje: 1. Analizę eapów procesu wywarzania wyrobów salowych i generowanych na poszczególnych eapach odpadów. 2. Przegląd podsawowych zasad forułowania syseów złoŝonych. 3. Dekopozycję srukury huy sali (HS) na zbiór podsyseów. 4. Przedsawienie zasad idenyfikacji eleenów syseu gospodarki odpadai. 5. Sforułowanie odelu syseu gospodarki odpadai (SGO), dla odpadów wyworzonych w odułach syseu produkcyjnego HS. 6. Wykorzysanie eleenu syseu inforaycznego bazy danych, do: a. groadzenia, b. przechowywania, c. przewarzania, d. prezenowania inforacji (danych) o odpadach z HS. 7. Analizę rodzaju i ilości wywarzanych odpadów w poszczególnych odułach syseu produkcyjnego huy. 8. Weryfikację sposobu zagospodarowania odpadów. 9. odernizację syseu składowania i ransporu odpadów przeznaczonych do składowiska. 10. Analizę wyników. Ze względu na złoŝoność syseów wywarzania wyrobów huniczych wszyskie analizy przeprowadzone w pracy odnoszą się do przykładowej huy sali (HS) o pełny cyklu produkcyjny. Sąd, ezę pracy sforułowano nasępująco: Dla ak złoŝonego syseu, jak przedsiębiorswo hunicze o pełny cyklu produkcyjny, ylko podejście syseowe uoŝliwia ocenę efekywności działania syseu gospodarki odpadai w hucie sali. 12

15 1.3. Analiza lieraury Sekor hunicwa Ŝelaza i sali w ciągu osanich dziesięcioleci przeszedł eap inensywnych przekszałceń organizacyjnych i echniczno echnologicznych. [26] Działania podjęe w celu zwiększenia konkurencyjności na rynkach docelowych ukierunkowane zosały na: - działania projakościowe w obszarach zarządzania i produkcji, - rozwój i unowocześnienie echnologii wyapiania sali, - rozwój i unowocześnienie przewórswa sali. W ych kierunkach były równieŝ prowadzone badania i innowacje rozwiązań echnicznych z udziałe naukowców z róŝnych uczelni, np. Akadeii Górniczo Huniczej, Poliechniki Częsochowskiej, Poliechniki Śląskich, i inni. W wyniku zebranych doświadczeń, analiz prac badawczych i koncepcyjnych oraz ciągłej dyskusji oraz weryfikacji nowości, wdraŝane są do realizacji rozwiązania w ujęciu wycinkowy. Usalenia konferencji ONZ Szokhol 1972 r. oraz w Rio de Janeiro 1992 wpłynęły na nowe nury rozwoju gospodarczego co doyczy równieŝ sekora huniczego. Sraegia zrównowaŝonego rozwoju przedsiębiorswa uwzględnia aspeky ochrony środowiska. Porzeba synchronizacji syseów gospodarczych z sysee ekologiczny zapewni oŝliwość dalszego rozwoju i egzysencji przyszłych pokoleń. Koncepcja zrównowaŝonego rozwoju powinna być realizowana na wszyskich szczeblach władz przedsiębiorswa i jego ooczenia. [64, 65] Procesy i działania ekologiczne realizowane w przedsiębiorswie huniczy powinny odznaczać się nie ylko dososowanie się do wyogów ochrony przyrody, narzuconych przez prawo legislacyjne. Poliyka ochrony środowiska huy powinna jako cel nadrzędny uwzględniać cele ekologiczne zinegrowane z celai gospodarczyi, ekonoicznyi i społecznyi. Sraegiczne zarządzanie przedsiębiorswe ukierunkowane na zysk finansowy powinno być rozparywane w podejściu syseowy z uwzględnienie obszaru funkcjonalnego ochrony naury. Procesy planowania, organizowania, kierowania i konrolowania w ujęciu syseowy, określane są dwueapowo: ogólnie i szczegółowo. Zdefiniowanie celów ogólnych (generalnych) polega na wyznaczaniu obszarów działań, idenyfikacji probleu oraz słabych i ocnych sron proekologicznej poliyki przedsiębiorswa. Zdefiniowanie obszarów działań polega na usaleniu eleenów i granic ze sfer: ekonoicznej, kulurowej, gospodarczej, urbanisycznej, echnologicznej in., kóre ają bezpośredni wpływ na określoną poliykę przedsiębiorswa. Wyznaczone cele generalne 13

16 forułują cele szczegółowe (cząskowe).[14] Cele szczegółowe ają przypisane pole działania obejujące określony obszar ochrony środowiska, kórych wykonanie warunkuje powodzenie przedsięwzięć ekologicznych w zakresie poliyki ochrony środowiska. W osanich laach zaobserwować oŝna było syseaycznie zwiększająca się ilość produkcji wyrobów salowych. Dynaiczny wzros sprzedaŝy wyrobów przeysły salowego był efeke rozwoju świaowej gospodarki.[37] Laa były równieŝ okrese konsolidacji szeregu przedsiębiorsw huniczych. Łączenie się ze sobą hu zosało wyuszone wzrose konkurencyjności na rynku salowy. Skonsolidowany przeysł huniczy jes w sanie dososować ilość produkcji do zwiększającego się w ay okresie popyu na Ŝelazo i sal. Nowa infrasrukura organizacyjno funkcjonalna hu w dziedzinie ochrony środowiska ogranicza się do działań doraźnych, polegających na inializacji desrukcyjnego wpływu na środowisko nauralne, w granicach narzuconych przez nory i prawo. Sukcese ekologiczny nie powinny być jedynie środki naprawcze polegające na zniejszeniu sopnia zanieczyszczenia przyrody ale całkowie wyeliinowanie dosarczanych do syseu ekologicznego odpadów. Drogą do sukcesu sraegicznego zarządzania przedsiębiorswe huniczy, uwzględniającego aspeky zrównowaŝonego rozwoju jes podejście kopleksowe w rozwiązaniu probleów zanieczyszczenia. W dobie obecnego, rwającego juŝ ponad rok kryzysu gospodarczego wszyskie saysyki i przewidywania wzrosów oraz kierunki rozwoju, zosały zahaowane. Globalizacja działalności gospodarczej i rwający kryzys posawiły przedsiębiorswa hunicze przed probleai związanyi z urzyanie się i zyskowny funkcjonowanie na rynku. Pozio cen wyrobów w duŝy sopniu zaleŝy od celów, jakie sawia sobie hua. [44] Wzros konkurencyjności na rynku salowy wyusza na firach sraegię cięcia koszów. Wśród krajów będących liderai w produkcji sali o niskich koszach wyienia się: Brazylię, Indie, Chiny, Rosję i Ukrainę.[16] W osanich laach zaobserwować oŝna ogrony wzros konkurencyjności ze srony Chin. Niskie koszy produkcji w Chinach, w y równieŝ sali, wynikają przede wszyski z aniej siły roboczej. [16] Rozwiązanie probleów: wzrasających cen surowca nauralnego (rudy Ŝelaza), porzebie zwiększania produkywności, rosnących koszów ediów energeycznych, konkurencji iędzy korporacjai huniczyi oraz konkurencji w sosunku do wyrobów salowych wynikającej z aeriałów zaiennych,[44] wpływa na poliykę zrównowaŝonego rozwoju przedsiębiorswa huniczego. Charaker gospodarki rynkowej wyusza na zarządzających podioai gospodarczyi aby efekywność finansowa przedsiębiorswa nie była niejsza od jedynki (sosunek suy przychodów do suy nakładów). Sprawne 14

17 ekonoicznie zarządzanie ająkie firy narzuca konieczność zian w sposobie działania bądź eŝ powierdza słuszność prowadzonej poliyki.[47] Analiza wskaźników działania uoŝliwia usalenie czy kierunek rozwoju huy (ewenualnie jej części) przynosi oczekiwane efeky. NaleŜy paięać Ŝe jakakolwiek odernizacja w przedsiębiorswach huniczych wiąŝe się z ogronyi nakładai finansowyi. Wskaźniki akie jak: płynność finansowa, renowność, zadłuŝenie oraz sprawność działania [55], określają relacje i sopień zaawansowania prac odernizacyjnych, akŝe w kierunkach proekologicznych. Na łaach wielu czasopis (np. Hunik Wiadoości Hunicze, Aura, Probley Ekologii, Ochrona Powierza i Probley Odpadów i in.) oraz licznych konferencjach prezenowane są arykuły [np. 5, 8, 17, 27, 56, 57, 61, 67 i in.] doyczące rozwoju przedsiębiorsw huniczych. Zaobserwować oŝna, Ŝe do roku 2007 eayka.in. skupiona była na wzroście koniunkury przeysłu salowego i wynikających z ego zagadnień degradacji środowiska. Auorzy przedsawiali probley wynikające z wywarzania odpadów oraz związane z nii ograniczenia: echniczne, echnologiczne, ekonoiczne, ekologiczne, społeczne i in.. Przedsawiana jes duŝa złoŝoność i zienność warunków powsawania odpadów huniczych. RóŜne fory i skład cheiczny pyłów, szlaów i odpadów sałych, wynika z odiennych fizykocheicznych przebiegów na poszczególnych eapach procesów huniczych. Arykuł p.: ineralogiczne wiązania cynku w wielkopiecowych i salowniczych pyłach i szlaach [17] przedsawia zaleŝność ilości i jakości cynku od echnologicznych procesów orzyywania ciekłej sali. Fora wiązań ineralogicznych z wyŝszą zawarością cynku częściej wysępuje w pyłach lonych i szlaach salowniczych. Wskazane jes aby pyły i szlay z ego eapu wyapiania sali podlegały proceso odzysku cynku. Odzysk cynku z aeriałów odpadowych z pozosałych procesów oŝe być ało wydajny i uŝyeczny. Arykuł p.: Wykorzysanie odpadów huniczych w przeyśle ceenowy doyczy oŝliwości zagospodarowania ŜuŜli huniczych do produkcji klinkieru.[18] Jedynie pewną część odpadów huniczych oŝe być w en sposób zagospodarowana. Wynika o z rodzaju i właściwości odpadu, ekonoicznej efekywności wykorzysania z uwzględnienie innych procesów przewórczych oraz zaleŝności iedzy podaŝą a popye produkowanego ceenu. Ekonoiczna zaleŝność podaŝy i popyu jes główny czynnikie wpływający na echniczno-echnologiczne zagospodarowanie odpadów. Podejście kopleksowe do wszyskich sruieni generowanych odpadów uoŝliwi efekywne serowanie przepływai i procesai w syseie gospodarki odpadai. Uwzględniając jako priorye aspek ekologiczny, naleŝy dąŝyć do osiągnięcia pełnej inegracji ideologii TBO (echnologia bezodpadowa) w syseach produkcyjnych sekora salowego. 15

18 2. Określenie cyklu w srukurze syseu huy zinegrowanej Hunicwo Ŝelaza i eali nie Ŝelaznych jes dziedziną przeysłu, sięgającą czasów hisorycznie odległych. Wynikie rozwoju hunicwa jes posęp cywilizacji w obrębie echniczny i gospodarczy. Wyraźny jego wzros nasąpił w okresie rewolucji przeysłowej, na przełoie XVIII i XIX wieku. [30] W 1856 r. opracowana przez Besseera eoda orzyywania ealu w sanie ciekły, była pierwszy sposobe asowej produkcji sali zlewanej. Główną zaleą nowego procesu była duŝa wydajność i niski kosz wyapiania, w porównaniu z poprzednii sposobai. W kolejnych laach proces orzyywania ciekłego ealu zosał udoskonalony przez Piora arina. Wykorzysał on do przeduchiwania surówki, gaz wielkopiecowy powsający w rakcie spalania rud Ŝelaza i opników. Opracowana eoda (nazywana arenowską) uoŝliwiała uzyskanie wyŝszej eperaury w sferze opienia, co pozwoliło na zagospodarowanie nagroadzonego złou salowego. [32] Recykling salowy zniejszył zuŝycie surowca nauralnego (rud Ŝelaza), co w rezulacie wpłynęło na obniŝenie koszów produkcji sali. Proces arenowski io ałych wyagań odnośnie aeriału wsadowego do wielkiego pieca i sosunkowo wysokiej jakości orzyywanej sali, zosał zlikwidowany pod koniec XX wieku. [36] Wpływ na o iał wysoki sopień degradacji środowiska nauralnego, w wyniku eisji duŝego sęŝenia zanieczyszczeń powsających na eapie wyapiania. [36] Rudy Ŝelaza i zło salowy sanowią podsawowe źródło surowcowe w procesach produkcji sali. Wywarzanie wyrobów salowych, odbywać się oŝe w jedny z dwóch rodzajów hu, j. w huach zinegrowanych, gdzie surówkę orzyuje jes z rud Ŝelazowych, oraz huach w kórych, sal uzyskuje się ze złou. W huach zinegrowanych proces wyopu surówki rozpoczyna się od redukcji lenków zw. asy płonnej, kórą zawiera surowiec nauralny. Sal orzyana ylko z surówki (bez udziału złou salowego) jes niej zanieczyszczona subsancjai, akii jak: Cu, Sn, Ni, Cr. Rys.2.1. prezenuje uproszczony schea układu odułów zakładu huniczego. 16

19 Eap 1 Wywarzanie surówki Eap 2 Wywarzanie sali Eap 3 Przewarzanie Rys.2.1. Uproszczony schea układu odułów zinegrowanej huy sali Opracowanie własne wg [38] 17

20 Organizacyjnie, przedsiębiorswo hunicze jes jedną z najbardziej rozwinięych for podiou gospodarczego. Główny cele działalności huy sali jes wywarzanie wyrobów salowych o określonych paraerach. Produkcja wyrobów salowych jes układe złoŝony z szeregu procesów. [33] Układ en worzy wieloeapowy zbiór odpowiednio wysępujących po sobie cykli, w kóry, kaŝdy z cykli sanowić oŝe swoisy oduł o charakerysyczny dla niego przepływie produku. Przez przepływ produku w srukurach huy, rozuiey ransforację czasowo-przesrzenną, nie ylko przewarzanego surowca, ale równieŝ inforacji o procesach, kapiale oraz cały kopleksie przedsięwzięć i rozwiązań związanych z realizacją celów huy. Cykl zdefiniowany jes jako eleenarne działanie odułów naleŝących do srukury organizacyjnej przedsiębiorswa. W rozparywany przykładzie iejsce rwania wszyskich cykli jes hua sali. Ze względu na charaker sruienia przepływu aeriału oraz rodzaju realizowanego celu, wyszczególnić oŝna: - cykl zaoparzeniowy, - cykl produkcyjny, - cykl agazynowania, - cykl ransporowy, - cykl dysrybucyjny, - cykl inforacyjny, - cykl planowania, - cykl serowania, - cykl zarządzania, id.. KaŜdy z w/w cykli a swoje określone iejsce i czas, w układzie przesrzenny huy. Zdefiniowanie cykli polega na określeniu ich charakeru pracy oraz usaleniu punków odniesienia, akich jak: san począkowy, san końcowy, sposób realizacji zaierzonego celu i czas rwania. Cykl produkcyjny jes cykle nadrzędny, isją zakładu, sanowi cenralne ogniwo, pełni rolę inicjaora wszyskich działań i przedsięwzięć w hucie, jes ściśle związany z cyklai poocniczyi. Cykle poocnicze sanowią inegralną część realizacji procesów produkcji. Część cykli poocniczych wysępuje jako czynności poprzedzające proces wywarzania (np. cykl zaoparzeniowy), inne cykle są działaniai zaykającyi cykl produkcjny (np. cykl dysrybucyjny). Wywarzanie wyrobów salowych polega na koordynacji, wielu wzajenie powiązanych ze sobą cykli. Cykl w układzie przesrzeń-czas, a swoje zdarzenie rozpoczynające i kończące. Począkowe eapy cyklu produkcyjnego zaleŝą od rodzaju aeriału, z kórego orzyuje się ciekły eal (ruda Ŝelaza, zło salowy ewenualnie kongloera surówki 18

21 i złou). W huach zinegrowanych, gdzie ciekły eal orzyuje się z rud Ŝelaza, cykl produkcyjny rozpoczyna się od eapu wywarzania surówki (eap 1, rys.2.2.), kolejny eape jes wywarzanie sali (eap 2, rys.2.2.). Eape kończący, cykl produkcyjny jes przewarzanie sali (odlewanie, obróbka plasyczna i inne), eap 3, rys.2.2. Rys.2.2. Schea przykładowego zbioru cykli realizowanych w srukurze HS Prawidłowa realizacja planu (projeku) produkcji wyaga ścisłej współpracy cyklu produkcyjnego z cyklai poocniczyi. Eap pierwszy cyklu produkcyjnego wywarzanie surówki (rys.2.2.), rozpoczyna się od wyapiania wsadu w piecu szybowy, zwany wielki piece. śelazo w przyrodzie nie wysępuje w rodziej forie lecz pod posacią związków cheicznych (lenków lub węglanów), nazywanych rudai Ŝelaza. Wydobyą w kopalni rudę poddaje się uszlachenianiu. Pozbycie się części asy skały płonnej, a wpływ na obniŝenie koszów ransporu jak równieŝ koszów wyapiania oraz skraca czas wyopu. Do wielkiego pieca, pracującego w sposób ciągły, ładuje się: surowe rudy Ŝelaza (w posaci ujednorodnionych grudek lub brykieów), opniki (zwykle wapno hunicze lub doloi) oraz koks. Topniki sanowią aeriały ŜuŜlowórcze, ają za zadanie związać skałę płonną [19] i doprowadzić ją wraz z popiołe z koksu, do sanu płynnego. Koks dosarcza węgiel, porzebny do uworzenia sopu oraz wywarza ciepło, niezbędne do sopienia wsadu. Główny wyrobe wielkiego pieca jes surówka a produkai ubocznyi (odpadai) są; gaz wielkopiecowy i ŜuŜel. [27] 19

22 Gazy wylaujące z wielkiego pieca zawierają około 25% oksycznego lenku węgla, kóry czyni go uŝyeczny paliwe. Gaz odbierany z górnej części pieca przechodzi proces wzbogacania energeycznego nasępnie w procesie spalenia, wykorzysywany jes do podgrzania powierza wduchiwanego do wnęrza pieca. Jakość wyopionej sali, zaleŝy od opników, kóre worzą ŜuŜel, groadzący się uŝ nad płynny eale. śuŝel i gaz wielkopiecowy są odpadai, nieoŝliwyi do wyeliinowania. W zaleŝności od rodzaju zasosowanej rudy i koksu oraz oczekiwanych właściwości sali, na 1000 g surówki orzyuje się od 300 do 400 kg ŜuŜla.[19] Po przeworzeniu ŜuŜla oŝliwe jes jego zasosowanie w budownicwie, jako Ŝwir. śuŝel wykorzysywany jes równieŝ do produkcji cegły i wełny ŜuŜlowej [19], a w przypadku wysokiego sęŝenia fosforu oŝe sanowić koponen w produkcji nawozów. Po zakończony eapie wywarzania surówki, rozpoczyna się eap wywarzania sali (rys.2.2.). Ciekła surówka przeznaczona na odlewy Ŝeliwne bezpośrednio po spuście do kadzi, ransporowana jes na wydział odlewniczy. W celu uzyskania sali, o wyaganej czysości i Ŝądany składzie, ciekły eal z wielkiego pieca ransporowany jes do salowni, gdzie dokonuje się obróbki pozapiecowej (zw. wórnej) w pieco-kadzi bądź w konwerorze. [33] Podział ciekłej surówki na odpowiednie ciągi echnologiczne, uzaleŝniony jes od porzeb rynku oraz wdroŝonych echnologii w danej hucie. Jedny z eapów wywarzania sali jes świeŝenie surówki, częso nazywane procese salowniczy. Proces salowniczy jes procese uleniająco oczyszczający. Skład pierwiasków ciekłego ealu róŝni się w zaleŝności od rodzaju i właściwości goowego wyrobu. Cele świeŝenia jes dososowanie zawarości węgla, anganu, krzeu, siarki i fosforu do wyaganych ilości oraz usunięcie gazów zawarych w ciekłej sali. Odlewanie sali kończy proces ealurgiczny. [38] Produke wyjściowy jes wlewek salowy, będący aeriałe wejściowy dalszych procesów echnologicznych j. przeróbki plasycznej. Wybór odpowiedniej echnologii odlewania ciekłego ealu zaleŝy od: gaunku sali, asy wlewka, oraz wielkość produkcji. [38] Obecnie sosuję się dwa sposoby odlewania sali: - do wlewnic proces en polega na wlewaniu ciekłego ealu do fory i pozosawieniu go do oeny zakrzepnięcia, [38] - ciągłe odlewanie sali (COS) w procesie ciągłego odlewania sali, eal wlewany jes do krysalizaora i inensywnie chłodzony. [38] Ciągłe odlewanie sali, w skrócie nazywane COS, ze względów ekonoicznych, dziś jes najpopularniejszy sposobe orzyywania wlewków. COS zwiększa uzysk sali z wyopu, nawe do 98%, przy równoległy zniejszeniu jednoskowego zuŝycia energii 20

23 o 15 25%, w porównaniu z odlewanie radycyjny (do wlewków). Procenowy udział produkcji y sposobe, w kraju i na świecie, ieści się w granicach 70 80% wszyskich wyrobów salowych. [4] Głównyi eleenai urządzenia do ciągłego odlewania sali [38], są: - kadź salownicza (kadzi główna), jej zadanie jes dosarczenie ciekłej sali na sanowisko ciągłego odlewania, - kadź pośrednia, przyjuje ciekły eal z kadzi głównej i za poocą oworów wypływowych znajdujących się w dnie kadzi, przepuszcza ciekłą sal do krysalizaora (bądź krysalizaorów w przypadku urządzenia wieloliniowego), - krysalizaor, inensywnie chłodzi ścianki ciekłej sali, worząc ciągły salowy wlewek o określony kszałcie i wyiarach przekroju poprzecznego, o zakrzepłej jedynie przyściennej warswie, - srefa bezpośredniego chłodzenia, w srefie ej nasępuje całkowie zakrzepnięcie wlewka, - klaka walców ciągnących, a za zadanie zapewnić wyjście wlewka z krysalizaora, z opyalną prędkością, - urządzenie do cięcia wlewka, cięcie ogniowe, na odpowiednio wyagane długości, palnikai aceylenowo-lenowyi lub gazowo-lenowyi, - urządzenie ransporujące pocięe odcinki wlewków na składowisko, chłodnię lub do dalszej przeróbki plasycznej. [38] W sposób ciągły odlewa się jedynie sal uspokojoną. Charakerysyczną cechą obok echanizacji procesu, jes orzyywanie wlewków dobrej jakości bez jay usadowej o drobnoziarnisej srukurze. W przypadku ciągłego odlewania sali bardzo waŝna jes eperaura ciekłego ealu, szybkość odlewania oraz szybkość pierwonego i wórnego chłodzenia. Uchybienia i odsępswa od określonych paraerów, ają wpływ na obecność wad w goowy wyrobie. [38] Cele główny (zw. isją) huy jes wywarzanie wyrobów salowych w Ŝądanej ilości, w określony czasie, o wyaganej jakości, przy inialnych nakładach ekonoicznych. Cykl produkcyjny jes cykle nadrzędny realizujący główne cele przedsiębiorswa. Pozosałe cykle ają charaker wspoagający realizację celu głównego. Z punku widzenia procesu produkcyjnego, oawianie cykli zaczyna się od określenia haronograu produkcji huy. Isnieją dwa róŝne haronogray produkcyjne: ciągły i cykliczny. W cyklu produkcyjny huy sali wysępują obydwa haronogray produkcji. 21

24 Rysunek 2.1. przedsawia układ odułów zinegrowanej huy sali. Sruienie wyjściowy z kaŝdego odułu jes wyrób o wyŝszy sopniu przeworzenia i uszlachenienia, w sosunku do jego wejścia. Pierwszy eape jes wywarzanie surówki z surowca nauralnego. Cenralny ogniwe odułu 1 jes wielki piec, pracujący w sposób ciągły. Produky wyjściowe z wielkiego pieca: - surówka, będąca wyrobe celowy układu, - odpady ŜuŜel i gaz wielkopiecowy. generowane są w sposób cykliczny, wynika o z echnologii wyapiania. Produk wyjściowy z odułu 1 (ciekły eal) w większości przypadków saje się jedny ze sruieni zasalających oduł 2. Niewielka część ego produku w posaci nie przeworzonej rafia na rynek jako surowiec wykorzysywany w innych zakładach. Surówka, zło poprodukcyjny i poaoryzacyjny oraz inne niezbędne produky, np. wapno hunicze, opniki, sanowią sruień zasileń odułu 2. Układ drugi odpowiedzialny jes za wyworzenie ciekłej sali o określonych paraerach fizycznych i cheicznych. Haronogra pracy odułu 2 zarówno na wejściu jak równieŝ na wyjściu układu jes nie ciągły. Funkcje pracy wywarzania sali, zaleŝne są od: - sruieni zasileń z cyklu wywarzania surówki (oduł 1), - sruieni zasileń produków innych niŝ ciekły eal (zło, opniki ip.), - porzeb zasileń odułu 3. Kolejny procese wywarzania wyrobów salowych jes odlewanie oduł 3. W zaleŝności od porzeb oraz zaipleenowanej echnologii procesy odlewania sali odbywają się w dwóch oŝliwych haronograach: - ciągły, dla echniki odlewania zwanej COS, - nie ciągły - cykliczny, w przypadku odlewania do wlewnic. Wyjście odułu 3 sanowi sruień zasileń wydział walcowania. [49] W procesie walcowania nadawane są odpowiednie kszały i wyiary produko finalny. Produkai wyjściowyi z czerech wyszczególnionych odułów, obok wyrobów celowych są równieŝ odpady zaliczane do grupy poprodukcyjnej. Odpady sanowią produk niepoŝądany, dlaego dąŝy się do aksyalnego ograniczenia ich powsawania. W duŝej ierze odpady z przeysłu huniczego posiadają warości uŝykowe, dlaego eŝ znaczna część odpadów jes uylizowana w drodze powórnego zagospodarowania. 22

25 3. Określenie srukury huy sali jako układu podsyseów Wiele czynników zewnęrznych i wewnęrznych a wpływ na pracę huy i realizację jej celów. Charakerysykę huy w ujęciu kopleksowy, uławi podejście syseowe, polegające na określeniu całości zakładu przez układ podsyseów powiązanych ze sobą relacjai. [22, 66] Rozparując dwa rodzaje hu: - huy zinegrowane (inaczej surowcowe), czyli huy, w kórych wyapiana sal powsaje z rud Ŝelaza, - huy, w kórych sal wywarza się ze złou salowego, w kaŝdej z nich wywarzanie goowych wyrobów jes procese skoplikowany. ZłoŜoność procesów wywarzania wyusza ścisłą współpracę iędzy wszyskii wydziałai huy. Hua sali, ze względu na wysoki sopień zechanizowania i pracochłonności, jes sysee złoŝony. [5] Cechą syseów złoŝonych jes duŝa ilość wzajenie powiązanych i oddziaływujących na siebie eleenów. Sopień złoŝoność syseu związany jes z ilością wysępujących w ni eleenów oraz rodzaje oddziaływań iędzy yi eleenai. Rozparując syse n eleenowy, liczba oddziaływań ( r ) iędzy yi eleenai wynosi r = n( n 1). aksyalna liczba sanów ( s ) syseu n eleenowego n( n będzie równa s = 2 1). [1] Na sopień złoŝoności a wpływ pozio zechanizowania eleenów wchodzących w skład syseu, ławość (ew. rudność) ich obsługi, kwalifikacje pracowników na kaŝdy szczeblu hierarchii zakładu, pozio gospodarczo ekonoiczny pańswa (ew. wspólnoy pańsw), w kóry działa dane przedsiębiorswo id. Badanie i opis syseów złoŝonych, o względnie duŝej liczbie eleenów jes rudne i pracochłonne.[2] Podział przedsiębiorswa huniczego na szereg podsyseów, jes pierwszy eape przy opracowaniu opisu złoŝonego syseu huy. Podział aki uławia idenyfikację oraz charakerysykę paraerów wejściowych i wyjściowych [23] poszczególnych eapów przewarzania produku.[22] Podsyse zawiera wydzielą z całego syseu określoną ilość eleenów. Podział na podsysey jes niejednoznaczny i uowny, zaleŝny od projekana. [2] W syseie przedsiębiorswa huniczego podział na podsysey, oŝe być na kanały przepływów wyrobu bądź, jeśli jes wskazane, podział nasępuje na wydziały (zakłady) przedsiębiorswa. KaŜdy z podsyseów oŝe sanowić saodzielny, równieŝ złoŝony syse. Przedioe badań nie są współdziałania wewnąrz podsyseu a jedynie jego oddziaływania na inne eleeny (bądź podsysey) naleŝące do całej srukury huy. Podział aki jes uŝyeczny przy opracowywaniu bilansów i analiz, wszelkich procesów 23

26 zachodzących w badany przedsiębiorswie, ający pośredni lub bezpośredni wpływ na podejowanie decyzji zarządzających. Przy rozparywaniu syseów jako całości waŝne są ylko e właściwości eleenów składowych syseu, kóre określają współzaleŝności z innyi eleenai lub bezpośrednio oddziałują na właściwości całego syseu. Określenie zakładu huniczego jako syseu powiązań i oddziaływań eleenów (kadry, urządzeń, inforacji, kapiału), uoŝliwia sprecyzowanie celów przedsiębiorswa. Zdefiniowane zadania i zaierzenia uiejscawiają huę sali w syseie logisyczny, jako eleen ransforacji czasowo, przesrzenno, ilościowo, jakościowej, przewarzanego aeriału, kóry jes surowiec nauralny ruda Ŝelaza. Syse jako układ wzajenie ze sobą powiązanych podsyseów, w zaleŝności od porzeb, rozparywany oŝe być z kilku pozioów. W zaleŝności od punku rozparywania, przykładowa hua sali oŝe składać się z róŝnej ilości podsyseów, a kaŝdy podsyse oŝe posiadać inną (dowolną) ilość eleenów składowych. Rysunek 3.1. przedsawia schea blokowy srukury przykładowej huy sali (HS) uiejscowionej w ooczeniu. [5] Ooczenie jes równieŝ sysee złoŝony, owary, w kóry liczba eleenów n o zierza do nieskończoności (n o ). Na porzeby charakerysyki huy określay ooczenie bliŝsze [5] α, i ooczenie dalsze β. Wszyskie pośrednie wpływy eleenów oocznie klasyfikujey do ooczenia dalszego a jego warość przyrównujey do zera, czyli poijay. [46] Wszyskie wpływy bezpośrednie zaliczay do wpływów ooczenia bliŝszego a ich warość działania na układ jes róŝna od zera. W en sposób ogranicza liczbę względnie duŝego zbioru ziennych wpływających na syse huy. Do ooczenia bliŝszego zaliczay: - konraky podpisane przez huę z kooperanai, α 1 =f(); - zaporzebowanie rynku na wyroby salowe, α 2 =f(); - resrykcje prawne, α 3 =f(); - san gospodarki narodowej i globalnej, α 4 =f(); - wpływy konkurencji, α 5 =f(). Więc: β = 0 ; α = α 1 +α 2 +α 3 +α 4 +α 5 Hua jes sysee dynaiczny, zienny w czasie. Zienność a zaleŝna jes od wpływów ooczenia α i β. W pracy ej, zakłada, Ŝe układ HS jes sabilny ak, wiec nie jes układe dynaiczny. 24

27 Opracowując odel syseu huy sali (HS), waŝne jes zdefiniowanie eleenów wchodzących w skład układu [24] (rys.3.1.). Syse HS oŝna zdefiniować jako: gdzie: S H PZ P PT PP PD PK PGO PI R H Rys.3.1. Przykładowy odel srukury HS w ujęciu syseowy syse huy sali, S H = <PZ, P, PT, PP, PD, PK, PGO, PI, R H >; podsyse zaoparzenia, podsyse agazynowania, podsyse ransporowy, podsyse produkcyjny, podsyse dysrybucyjny, podsyse zarządzania, podsyse gospodarki odpadai, podsyse inforacyjny, relacje zachodzące w HS. 25

28 Zgodnie z eorią syseów złoŝonych, podsysey złoŝonego syeu HS ogą być rozparywane jako odosobnione sysey złoŝone, kóre dalej oŝna dekoponować jako układ podsyseów składający się z określonej przez projekana liczby eleenów. KaŜdy z wydzielonych podsyseów HS, oŝe być rozparywany jako odosobniony syse złoŝony, poniewaŝ spełnione są warunki; względnie duŝej ilości eleenów i względnie wysokiego sopnia złoŝoności oddziaływań iędzy eleenai wewnąrz podsyseu, ak więc: - PZ podsyse zaoparzenia, dalej rozparywany jako syse zaoparzenia HS SZ; - P podsyse agazynowania, dalej rozparywany jako syse agazynowania HS S; - PT podsyse ransporowy, dalej rozparywany jako syse ransporowy HS ST; - PP podsyse produkcyjny, dalej rozparywany jako syse produkcyjny HS SP; - PD podsyse dysrybucyjny, dalej rozparywany jako syse dysrybucyjny HS SD; - PK podsyse zarządzania, dalej rozparywany jako syse zarządzania HS SK; - PGO podsyse gospodarki odpadai, dalej rozparywany jako syse gospodarki odpadai HS SGO; - PI podsyse inforacyjny,, dalej rozparywany jako syse inforacyjny HS SI; Syse zaoparzenia HS SZ Syse zaoparzenia realizuje cele zaoparzeniowe w dobra niezbędne do prowadzenia działalności gospodarczej HS. Odpowiedzialny jes za nabywanie surowców nauralnych, aeriałów, usług, zasobów energeycznych, aszyn i zespołów części porzebnych do wykonania wszyskich procesów zachodzących w hucie. Cel działania, kóre realizuje syse zaoparzenia a charaker poocniczy ale znaczenie jego w procesach wywórczych a isony wpływ na całokszał działalności przedsiębiorswa. Zapewnia on sprawną obsługę procesów produkcyjnych jak równieŝ przy odpowiedni doborze paraerów pozwala zredukować koszy. Zapasów generują koszy ich urzyania przez zaroŝenie kapiału oraz zajęcie przesrzeni uŝykowej agazynu. Ograniczenie ilości zapasów a wpływ na ekonoiczną efekywność zakładu, co w rezulacie skukuje wzrose konkurencyjności 26

29 przedsiębiorswa na rynku. Podejście kopleksowe do całej HS rakuje procesy zakupów w obrębie SZ, jako ogół czynności gdzie oŝliwa jes oszczędność nakładów. Organizacja syseu zaoparzenia jes zróŝnicowana i zaleŝy od wielu czynników: np. wielkości przedsiębiorswa (W ), złoŝoności asoryenu (A ), ilości i rodzaju zuŝywanych aeriałów ( ), dosępności do surowca (S ), charakeru rynku (R ), i inne (X ). Na podsawie wyienionych paraerów, syse zaoparzenia (SZ) oŝna zdefiniować jako: SZ = <W, A,, S, R, X, R SZ >; gdzie: R SZ relacje zachodzące iędzy eleenai syseu zaoparzenia w HS. Syse zaoparzenia odpowiedzialny jes za zakupy ale równieŝ za sprawny przepływ sruienia zasileń do syseu produkcyjnego - SP. Procesy zaoparzenia wydają się ławe jeśli rozparujey cykle zakupów arykułów niezbędnych do produkcji. W przypadku przepływów produków do SP w HS, jes o wyjąkowo skoplikowany proces, ze względu na konieczność urzyania odpowiedniej eperaury ciekłego ealu aŝ do oenu odlewania ciekłego ealu. Np. COS. Syse agazynowania HS S Syse agazynowania S, realizuje cele yczasowego przechowywania dóbr aerialnych. W zaleŝności od specyfiki działu przedsiębiorswa srukura agazynów oŝe być prosa bądź złoŝona. Prosy syse organizacyjny wysępuje w jednosce o charakerze dysrybucyjny. W produkcji, gdzie wyodrębnić oŝna kilka sfer procesów anipulacyjnych srukura a charaker złoŝony. Podsawowe operacje jakie naleŝą do syseu agazynowania o, przyjowanie i przechowywanie arykułów, zapewnienie ochrony przed kradzieŝą lub innyi negaywnyi czynnikai oraz wydanie owaru. W obrębie srukury agazynowej, jeśli wysępuje konieczność, przeprowadza się szereg czynności anipulacyjnych związanych z konserwacją, kopleacją, ewidencjonowanie ilościowo jakościowy, id. W rozparywany syseie huy organizacja odułu agazynowania przyjuje srukurę zdecenralizowaną. Wyodrębnić oŝna czery podsawowe jednoski agazynowania, odpowiadające za czasowe przechowywanie odpowiednich produków, j: - agazyn surowców i aeriałów niezbędnych do procesów produkcji - S, - agazyn półwyrobów yczasowo wyłączonych z produkcji - P, - agazyn wyrobów goowych przeznaczonych do dysrybucji - W, - agazyn odpadów - O. 27

30 Na podsawie powyŝszej klasyfikacji, syse agazynowania (S), oŝna zdefiniować jako: S = < S, P, W, O, R S >; gdzie: R S relacje zachodzące iędzy eleenai syseu agazynowania w HS. io ych saych ogólnych funkcji jakie ają spełnić powyŝej wyszczególnione agazyny, o kaŝdy z nich uiejscowiony jes w innej srefie przedsiębiorswa. agazyny rozparywane z punku widzenia organizacyjnego całego syseu HS, odpowiednio znajdują się: - agazyn zapasów produkcyjnych zlokalizowany jes na wejściu syseu huy, - agazyn wyrobów będących w rakcie produkcji, uiejscowiony jes w bliski ooczeniu syseu produkcyjnego, - agazyn wyrobów goowych znajduje się na wyjściu całego syseu huy, - agazyn odpadów a charaker najniej sayczny, w zaleŝności od dalszego zagospodarowania oŝe być w bliski ooczeniu odułu produkcyjnego lub znajdować się na wyjściu syseu huy. Syse produkcyjny HS SP W przedsiębiorswie produkcyjny punk cięŝkości spoczywa na produkcji, wszelkie przekszałcenia zachodzące w y syseie auoaycznie wywołują ziany w innych syseach HS. Zarządzanie zianai uoŝliwia serowanie produkcją przy inialny pozioie koszów poniesionych przy wdroŝeniu nowych rozwiązań echnologicznych. Syse produkcyjny huy sali zorienowany jes na realizacje celu głównego przedsiębiorswa, czyli wywarzanie wyrobów salowych. Produkcja wyrobów salowych składa się z szeregu ściśle określonych, nasępujących po sobie procesów o wysoki sopniu skoplikowania. Schea przedsawiony na rysunku 1, definiuje cykl produkcyjny huy zorienowany na produk wyjściowy o wyŝszy sopniu przeworzenia w sosunku do wejścia danego odułu. DuŜa dynaika zian co do porzeb klienów (odbiorców) wpływa na ziany syseu produkcyjnego. Wielkie parie ego sae wyrobu zosały wypare przez indywidualne porzeby kliena na rzecz zróŝnicowania arykułów o y say przeznaczeniu. Ziany zachodząca na rynku docelowy kreują ogół przekszałceń ające wpływ na syse produkcyjny. Zarządzanie zianai i szybkie dososowanie się do porzeb rynku sanowi źródło przewagi przedsiębiorswa nad konkurencją. Czynnikai wpływającyi na ziany syseów produkcyjnych są: - nowa echnologia, - organizacja przepływów aeriałowych, 28

31 - warunki ekonoiczne, - prognozy rozwoju popyu i podaŝy, - resrykcje ekologiczne, - globalizacja i inne. [26, 39] Aspek syseaycznej poprawy jakości produków ealowych przy jednoczesny uwzględnieniu resrykcji ochrony środowiska i warunków ekonoiczno-echnicznych, wyusiły ziany w sposobie produkcji wyrobów salowych. [25] Wysokie sandardy ekologiczno echniczno ekonoiczne, narzucone ciągo echnologiczny, spowodowały ścisłe przesrzeganie reguł na kaŝdy eapie wywarzania produku salowego. Rys.3.2. Uproszczony schea syseu produkcyjnego huy sali Zgodnie z eorią syseów złoŝonych, dla uławienia szczegółowego opisu srukury syeu, słuszne jes podzielenie całego układu na szereg podsyseów. Określenie paraerów powiązań iędzy eleenai syseu jes pierwszy eape opisu pracy układu. Podsyse produkcyjny rys.3.2., rozparywany jak osobny syse złoŝony, oŝna zdefiniować jako: SP = < SP_WS, SP_WS, SP_O, SP_W, R SP > gdzie: SP Syse Produkcyjny HS SP_WS podsyse SP Wywarzanie Surówki, SP_WS podsyse SP Wywarzanie Sali, SP_O podsyse SP Odlewanie (COS lub eodą radycyjną), SP_W podsyse SP Walcowanie (gorąca, zina, rur, slabing, ocynkownia), R SP relacje zachodzące w obrębie syeu SP. 29

32 Syse ransporowy HS ST Syse ransporowy ST, jes o zbiór środków i czynności, odpowiedzialnych za sprawny przepływ sruieni aeriałów w całej srukurze HS.[49] Transforacja czasowo przesrzenna, byłaby nieoŝliwa bez zasosowania odpowiedniej infrasrukury echnicznej dososowanej do rodzaju przeieszczanego produku. Grupy urządzeń syseu ransporowego pełnią funkcje poocniczą w realizacji zadań innych odułów przedsiębiorswa. ZaleŜność a skłania do kopleksowego rozparywania działań syseu ransporowego.[29, 40, 49] Syseowe podejście nie eliinuje oŝliwości klasyfikacji jego procesów według odpowiednich kryeriów. Jedny z kryeriów podziału syeu ransporowego, ze względu na rodzaj ransporowanego aeriału, jes klasyfikacja na kanały np.: kanał inforacyjny, kanał przepływu produków aerialnych, kanał przepływu kapiału. Klasyfikacja aka nie wyklucza syseayzowania według innych kryeriów. Ze względu na iejsce przepływu produków wyodrębnić oŝey: - syse ransporu zewnęrznego (czynności przeieszczania aeriałów odbywają się poza organizacją zakładu a syse zarządzający przedsiębiorswa a pośredni wpływ na procesy ransporowe) ST Z, - syse ransporu wewnęrznego (czynności przeieszczania aeriałów odbywają się wewnąrz syseu przedsiębiorswa a za organizacje, zarządzanie i serowanie przepływai, odpowiedzialne są jednoski wchodzące w skład zakładu) ST W. Na podsawie powyŝszego kryeriu, syse ransporowy (ST) oŝna zdefiniować nasępująco: ST = < ST Z, ST W, R ST > gdzie: R ST relacje zachodzące iędzy eleenai syseu ransporowego w HS. Syse produkcyjny HS, zaleŝy od poprawności działań układu ransporowego. W procesach wywarzania wyrobów salowych niedopuszczalne jes aby kórekolwiek ze sanowisk linii echnologicznej znajdowało się w sanie oczekiwania. Ciągłość pracy na kaŝdy eapie produkcji zakładu huniczego, gwaranuje skueczność działań wszyskich syseów huy. Niezawodnie funkcjonujący ST w obrębie SP wpływa na sprawność i efekywność procesów wywarzania. [49] 30

33 Syse dysrybucyjny HS SD Syse dysrybucyjny odpowiedzialny jes za procesy dosarczenia goowego wyrobu finalneu odbiorcy. Działania realizowane w obrębie syseu dysrybucji o: planowanie i organizacja urzyania zapasów wyrobów goowych, obsługa zaówień na pozioie określany przez oczekiwania odbiorców i jeśli zachodzi porzeba zapewnienie usług ransporowych. Cele nadrzędny realizowany przez syse dysrybucyjny o koordynacja podaŝy wywarzanych produków salowych do popyu odbiorców. Renowności i efekywność przedsiębiorswa produkcyjnego nie spoczywa juŝ na planach realizacji produkcji lecz na spełnieniu saysfakcji kliena. [35] Nie zwiększenie liczby produkowanych wyrobów przekłada się na zyski przedsiębiorswa lecz zwiększenie sprzedaŝy. Wraz ze wzrose liczby sprzedanych wyrobów wzrasa liczba produkowanych arykułów. Fizyczny przepływ produków, w celu zaspokojenia porzeb odbiorców (kooperanów), worzy zbiór wzajenie oddziaływujących na siebie procesów i organizacji nazywanych kanałe dysrybucji. Transforacja produków aerialnych worzy kanał rzeczowy, naoias w przypadku zian iejsca i czasu inforacji, praw własności, zaówień (produków nieaerialnych) worzy kanał ransakcyjny. [6] W przypadku sruieni arykułów aerialnych, kanał dysrybucji worzą: producenci P, kupcy (dealiczni, hurowi) K D i K H, agenci A oraz inne insyucje handlowe X H. ZróŜnicowanie srukur funkcjonalno-insyucjonalnych w kanałach dysrybucji sprawia, Ŝe isnieją zróŝnicowane fory dysrybucji, [6] a podsawie ych ziennych zdefiniować oŝna przykładowy syse dysrybucyjny HS. gdzie: R SD SD = < P, K D, K H, A, X H, R SD > relacje zachodzące iędzy eleenai syseu dysrybucyjnego w HS. Syse inforacyjny HS SI Inforacja niezbędna jes do realizacji określonego celu. W syseach produkcyjnych, kóre są najbardziej rozwinięą forą gospodarczą, sruień inforacji cechuje akualność i konieczność przewarzania w czasie rzeczywisy. W wyniku inforacji określa się warunki pracy eleenów syseu HS oraz charaker oddziaływań na jego eleeny. Inforacja o porzebach rynku inicjuje proces wywarzania. Trafnie zdefiniowana a wpływ na skueczność i efekywność działań produkcyjnych oraz dysrybucyjnych. W rezulacie rośnie ranga i pozycja firy wobec konkurencji. 31

34 Inną charakerysyczną cechą w syseach produkcyjnych, jes wielokroność wykorzysania ej saej inforacji w róŝnych procesach wywórczych, ale odpowiednio przeworzonej. [54, 58] Funkcję przewarzania inforacji spełniają eleeny echnik inforaycznych, nazywane syseai inforaycznyi. Zespół eleenów sofwearowych (oprograowanie inforayczne) i hardwareowych (sprzę inforayczny) worzą infrasrukurę inforayczną. Przepływ sruienia inforacyjnego odbywa się zw. kanałe inforacyjny. Zbiór eleenów infrasrukury inforaycznej wraz ze sruieniai przepływu inforacji o produkcie worzy syse inforacyjny przedsiębiorswa. Syse en odpowiedzialny jes za przyjęcie, przeworzenie, przechowywanie i przedsawianie inforacji o procesach wysępujących w przedsiębiorswie i jego ooczeniu. [54] Srukura syseu inforacyjnego uoŝliwia przeprowadzenia analiz i eksperyenów w raach wprowadzenia nowaorskich rozwiązań [25] np. produkcyjnych. Na rynkach gospodarczej rywalizacji, o pozycji i sukcesie przedsiębiorswa świadczy rafność podjęego działania na skuek poprawnej inforacji. Inforacja jes niezbędna w procesie serowania oraz zarządzania wszyskii syseai huy i poza nią. W odniesieniu do procesów produkcyjnych inforacja a isony wpływ na opyalizowanie rachunku koszów na eapie wywarzania i w cały łańcuchu przepływów rzeczowych w przedsiębiorswie. [58] Odpowiednio ukszałowane i dososowane do indywidualnych porzeb przedsiębiorswa sysey inforacyjne, uoŝliwiają sprawną obsługę. Jeśli zasosujey kryeriu podziału HS akie, jak na rys.3.1. o przykładowy syse inforacyjny oŝey zdefiniować nasępująco: gdzie: I Z I T I I P I D I K I GO R SI SI = < I Z, I T, I, I P, I D, I K, I GO, R SI > podsyse inforacyjny zaoparzenia, podsyse inforacyjny ransporu, podsyse inforacyjny agazynowania, podsyse inforacyjny produkcji, podsyse inforacyjny dysrybucji, podsyse inforacyjny zarządzania, podsyse inforacyjny gospodarki odpadai, relacje zachodzące iędzy eleenai Syseu Inforacyjnego w HS. 32

35 Syse zarządzania HS SK Przedioe zadań realizowanych przez syse zarządzający jes organizacja działań i procesów zdolnych do osiągnięcia celu głównego oraz celów wspoagających w realizacji isji przedsiębiorswa. Od syseu zarządzającego oczekuje się sukcesu działań całego przedsiębiorswa. [22] W skład syseu zarządzającego wchodzą eleeny układów zarządzających i układy zarządcze. Podział aki jes uowny, poniewaŝ wzajene oddziaływania ych eleenów częso się pokrywa. W obydwóch ych odułach (zarządzających i zarządzanych) wyróŝnić oŝna składniki aerialne, cele, echnologie, procesy ale równieŝ kadrę, kóra w organizacji sanowi podsawowy eleen. Syse zarządzający na najwyŝszy pozioie uoŝsaia się z wszyskii procesai huy, ukierunkowanej na realizacje danej akywności. Funkcje, jaką realizuje syse zarządzający jes określenie racjonalnych działań i zadań kaŝdego podsyseu huy. Działania e powinny być ak sforułowane, aby realizacja ich odbywała się bez szkody na rzecz innych eleenów huy bądź ooczenia. KaŜdy z syseów huy charakeryzuje się niepowarzalnością pracy. W wyniku ego wypracowane decyzje przez syse zarządzający dososowane są do konkrenego odułu. Prawidłowa organizacja zarządzania uoŝliwia wzros poziou efekywności pracy przedsiębiorswa. [25] Sforułowanie poprawnej, przynoszącej korzyści decyzji jes skukie rzech nasępujących po sobie eapów: - eap poznawczy, polega na zapoznaniu się z funkcjonowanie badanego obieku (układu, syseu, odułu), - eap projekowy, polega na kszałowaniu oŝliwe najbardziej efekywnych procesów realizacji zadań, - eap iplikacyjny, polega na skueczny wprowadzeniu sforułowanych działań w Ŝycie. W wyniku inforacji określa się sposób oddziaływania na warunki pracy innych eleenów syseu.[22] Właściwie zdefiniowana i rzeelna inforacja o okolicznościach działań przedsiębiorswa, dosarczona w pierwszy eapie kszałowania zadań, decyduje o skueczności syseu zarządzającego. Na sukces syseu zarządzającego a w y całego syseu huy ają wpływ funkcje inicjowania eleenów do działań. Zgodność iędzy zaiarai podioów zarządzających a wolą wykonania działania przez podio zarządzany zachodzi w oencie wysokiego poziou korelacji iędzy yi eleenai. Odpowiedzialność za określenie poprawnej sraegii działania odułów przedsiębiorswa oraz inicjowanie czynności sprawczych, daje przewagę odułowi zarządzania nad pozosałyi 33

36 syseai huy. Rozparując syse zarządzania HS, z punku widzenia eorii syseów, oŝey podzielić go na poszczególne podsysey: - podsyse zarządzania produkcją K P, - podsyse zarządzania zaoparzenie K Z, - podsyse zarządzania agazyne K, - podsyse zarządzania ranspore K T, - podsyse zarządzania dysrybucją K D, - podsyse zarządzania gospodarką odpadai K GO. gdzie: SK = < K P, K Z, K, K T, K D, K GO, R SK > R SK relacje zachodzące iędzy eleenai syseu zarządzania w HS. [24] Opisując funkcjonowanie poszczególnych sfer działalności huy, wyszczególnionych na rys.3.1., jako podsysey całego syseu przedsiębiorswa, oŝey powiedzieć, Ŝe kaŝda z ych sfer a własny podsyse zarządzania. Funkcjonalnie zróŝnicowane działania zaleŝne od obieku zaineresowań uiejscawiają syse zarządzania, raz jako eleen sprawczy (inicjujący działanie innych eleenów), inny raze en sa syse jes eleene odbiorczy (isnieje dzięki wywieraneu wpływowi przez inne eleeny). Wysępujący dualiz, zaleŝny od rozparywanego punku, świadczy o randze procesów zarządzania i o jego złoŝoności. oŝliwości oddziaływań jakie posiada syse zarządzania, właściwie ukierunkowane na cele pozwalają podwyŝszyć pozio realizowanej efekywności. ZłoŜoność srukury huy wpływa na skoplikowany proces organizowania i zarządzania przepływai produków. Pracę całego syseu oŝna usprawnić przez inegralność procesów zarządzania od oenu zaisnienie zaporzebowania na surownie, przez produkcję, aŝ po eap końcowy dysrybucję. Syse gospodarki odpadai HS SGO Działania w obrębie syseu gospodarki odpadai realizują cele przede wszyski ekologiczne, polegające na efekywny pod względe ekonoiczny i echnologiczny zagospodarowaniu wyworzonych we wszyskich jednoskach organizacyjnych HS pozosałości. SGO jes sysee złoŝony a dekopozycja odelu na zbiór podsyseów zaleŝy od przyjęego kryeriu podziału.[10] W dalszej części pracy zaprezenowane są róŝne wariany podziału SGO, na zbiór podsyseów oraz wysępujących relacji wewnęrznych i zewnęrznych z ooczenie. 34

37 4. odel syseu gospodarki odpadai Działalność człowieka polega na uŝykowaniu zasobów oaczającego środowiska, powierza, gleby, wody, surowców, energii ip. Isnieje duŝa wzajena zaleŝność iędzy sysee ekologiczny a sysee ekonoiczny (gospodarczy) wszyskich działań człowieka. Syse ekologiczny spełnia dwie podsawowe funkcje, bez kórych, Ŝaden syse gospodarczy nie ógłby isnieć: - jes źródłe zasobów surowcowych, - jes odbiorcą odpadów eiowanych z podsyseów gospodarczych. [11, 51] Środowisko nauralne obciąŝane jes odpadai, sklasyfikowanyi na dwie grupy: - odpady kounalne, powsające w sekorze egzysencji człowieka, - odpady przeysłowe, wywarzane w sekorze akywności gospodarczej [7], rys.4.1. Rys Sruienie przepływów w syseie ekologiczny Świadoość, Ŝe środowisko nie oŝe w sposób nieograniczony pełnić funkcji regulacyjnej, wpłynęło na kszałowanie nowych sraegii proekologicznych. W osanich laach zagadnienia rozwoju społeczno-gospodarczego zosały zdoinowane aspeke ochrony środowiska. Proble wynikający z wywarzania odpadów doyczy zarówno sfery produkcyjnej i konsupcyjnej. NaleŜy paięać, Ŝe sfery e są ze sobą we wzajenych ścisłych relacjach a odpady są nieunikniony nasępswe rozwoju gospodarczego i posępu cywilizacji. Poszukiwane a nasępnie wdraŝane w róŝne dziedziny Ŝycia, rozwiązania i echnologie urzeczywisniają ideę ekorozwoju. DąŜy się do kszałowania wszyskich 35

38 procesów działalności człowieka ukierunkowanych na inializację szkodliwego wpływu na ooczenie. [24] Z saysyk la ubiegłych wynika, Ŝe znaczna ilość odpadów dosarczana do środowiska nauralnego pochodzi z przeysłu (grupa odpadów poprodukcyjnych). Odpady przeysłowe w duŝej ierze są o odpady sałe, z czego około 3,5% asy odpadów przeysłowych o odpady o właściwościach niebezpiecznych.[gus] Korzysną cechą, pozosałości poprodukcyjnych jes ich jednorodność, co do składu i właściwości. Osiąga się o dzięki selekywneu groadzeniu odpadów pochodzących np. z jednej linii produkcyjnej. Groadzenie akie uławia późniejsze wykorzysanie z poinięcie eapu segregacji. Od roku 2000 zaobserwować oŝna (w Polsce), spadek ilości wywarzanych odpadów w sekorze gospodarczy (ab. 1.1). Powode akiego sanu jes niŝsza produkcja, ale równieŝ działania zierzające do ograniczania ich powsawania. Kraj nasz jednak nadal, znajduje się w czołówce pańsw, pod względe ilości wywarzania odpadów poprodukcyjnych.[31] Uznaje się, iŝ zasadniczą przyczyną powsawania nadiernej ich ilości jes nieracjonalna gospodarka zasobai nauralnyi oraz sare echnologie. W osanich laach zaczęo przywiązywać szczególną uwagę do zagadnień związanych z ochroną zasobów nauralnych. Opracowano progray działań obejujące kszałowanie procesów wykorzysania energii i surowców ak, aby obieg produku był zaknięy. Począkowo wykorzysanie odpadów przez przedsiębiorswa jako warościowe produky było ało ekonoiczne w porównaniu z pozyskiwanie surowców z źródeł nauralnych. Wprowadzenie zasady ZANIECZYSZCZAJĄCY PŁACI oraz oŝliwości uzyskania dofinansowania w przypadku sosowania proekologicznych echnologii, zieniło podejście przedsiębiorców do probleów związanych z odpadai. Obserwuje się większą skłonność co do racjonalnej gospodarki pozosałościai. [20] WdraŜanie rozwiązań ekologicznych do sraegii zarządzania przedsiębiorswe zierza w kierunku hereyzacji procesów produkcyjnych. Technologie bez odpadowe (TBO) bądź ało odpadowe, ają charaker prewencyjny i zasępują dawną sraegię ukierunkowaną jedynie na działania naprawcze. TBO wdraŝa się fazai aby skuecznie realizować działania w obszarze ochrony dóbr nauralnych. [52, 63] Odbiega się juŝ od nieefekywnych ekologicznie procesów echnologicznych. Sraegia czysej produkcji syuluje rozwój echnik oparych na opyalny wykorzysaniu zasobów oaczającego nas środowiska. Konsekwencją orienacji skierowanej na ochronę środowiska było określenie pięciu zasad sraegii gospodarowania odpadai. Sosowanie się do nich a znaczący wpływ na zniejszenie zagroŝenia jakie niosą za sobą wywarzane przez człowieka odpady. 36

39 Zasada nr 1 zapobieganie powsawaniu odpadów poprzez sosowanie: czysszej echnologii, niej odpadowórczej produkcji oraz proowanie produków, z kórych powsaje niej odpadów lub odpady o niejszej szkodliwości dla środowiska. [24] Zasada nr 2 powórne wykorzysanie odpadów w drodze recyklingu aeriałowego lub energeycznego poprzez ulepszanie echnologii powórnego wykorzysania aeriałów odpadowych; opyalizacji syseów zbierania i segregowania odpadów; zniejszania koszów recyklingu odpadów; worzenie rynków zbyu dla surowców wórnych. [24] Zasada nr 3 opyalizacja osaecznego usuwania odpadów. Składowanie odpadów na wysypiskach uznaje się za rozwiązanie osaeczne i posuluje szersze zasosowanie eod przewarzania odpadów: koposowanie, ferenacja, sabilizacja. Na składowanie nakłada się bardzo surowe nory w zakresie lokalizacji, budowy, eksploaacji i rekulywacji wysypiska. W zasadzie ej narzuca się akŝe bardzo surowe wyagania doyczące spalarni odpadów. [24] Zasada nr 4 bezpieczny przewóz odpadów. [24] Zasada nr 5 konieczność prowadzenia działań naprawczych, zwłaszcza w dziedzinie wykrywania i rekulywacji dzikich wysypisk oraz bezwzględnego egzekwowania odpowiedzialności sprawcy porzucenia odpadów. [24] I II III Rys Triada posępowania z odpadai Poliyka posępowania z odpadai opiera się na riadzie: zapobieganie wykorzysanie unieszkodliwienie, rys.4.2. Ochrona przed pozosałościai w pierwszej kolejności polega na inializacji ich powsawania, zgodnie z nure, iŝ najlepszy odpade jes en, kóry nie zosał wyworzony. Niejednokronie, nieoŝliwe jes całkowie wyeliinowanie wywarzania odpadów, ak więc dąŝy się do aksyalnego ograniczania ich ilości, sosując nowoczesne echnologie ało odpadowe. Kolejny krokie ograniczający desrukcyjny wpływ pozosałości na środowisko nauralne jes ich gospodarcze wykorzysanie. Przez odzysk odpadów rozuiey zespół przekszałceń przeysłowych lub nieprzeysłowych, 37

40 w wyniku kórych, z pozosałości orzyujey inny pełnowarościowy produk lub energię. [20] Wórne zagospodarowanie ogranicza ilość wykorzysywanych surowców nauralnych. Racjonalne korzysanie z zasobów a znaczenie ekologiczne. W ujęciu wycinkowy pozyywnie wpływa na zysk ekonoiczny przedsiębiorswa, wynikający z niejszych nakładów finansowych na surowce, paliwa i energię. Forułowanie sraegii koncepcyjno-rozwojowych, ukierunkowanych na racjonalne korzysanie z zasobów, wpływa na efekywność pracy syseów gospodarki odpadai. W raach działań syseów ekologicznych konieczne jes worzenie i analiza bilansów aeriałowych, energeycznych, finansowych od pierwszych eapów pracy nad układe. [25] JuŜ w fazie planowania uwzględnia się rozbudowę syseu gospodarki odpadai w obrębie groadzenia, ransporu, unieszkodliwiania oraz likwidacji odpadów sałych, płynnych i gazowych. Bilanse ekologiczne, ściśle związane z rachunkie ekonoiczny, sanowią jeden z wyznaczników w podejowaniu decyzji o właściwościach wywarzanych arykułów. [25] DąŜy się do zasąpienia, echnik eiujących duŝą ilość odpadów rozwiązaniai proekologicznyi, echnologii energo i surowcochłonnych echnologiai oszczędnyi, generując korzyści ekologiczno ekonoiczne syseów gospodarczych. Podejście syseowe do zadań gospodarki odpadai wynika z saej isoy fizycznego przepływu aeriałów, uzyskiwanych w drodze wyiany handlowej, praw własności do ych aeriałów oraz kopleksu inforacji z nii związanych. Syse gospodarki odpadai określony zadaniai z zakresu racjonalnego gospodarowania pozosałościai, realizuje cele przede wszyski ekologiczne, długoerinowe.[25] Cel ekonoiczny osiągany jes przez obniŝenie koszów poniesionych na zakup surowców, aeriałów i urządzeń niezbędnych w procesach wywórczych. Nowoczesną, proekologiczną, sraegię produkcji powinna cechować pełna inegracja zopyalizowanych syseów przesrzenno czasowej ransforacji surowców, energii i przepływów odpadów. PodwyŜszenie efekywności pracy syseu gospodarki odpadai osiąga się, dzięki: - zgodneu z wyogai odbioru pozosałości z iejsc ich powsawania, - poprawneu pod względe rodzaju, ilości i czasu doprowadzania surowców wórnych do źródeł ich ponownego wykorzysania. Czynnikai oddziaływującyi na prace syseu gospodarki odpadai są resrykcje ochrony środowiska określone przez; pięć zasad posępowania z odpadai, uregulowania sandaryzacyjne i zbiór aków prawno-wykonawczych. Zbiore nor i sandardów określających jakość kszałowania i zarządzania zasobów nauralnych, są nory ISO. Uregulowania w dziedzinie zarządzania środowiskowego określają nory ISO Nowoczesne sandardy kładą nacisk na przedsięwzięcia o znikoy desrukcyjny wpływie na ooczenie. 38

41 Podsawą powiązań i koordynacji, pracy syseu gospodarki odpadai, iędzy zasadai i norai, są uregulowania prawne danego pańswa lub wspólnoy pańsw. Prawo doyczące ochrony środowiska jes jedny z najbardziej obszernych i skoplikowanych części usawodawswa w prawie wspólnoowy i prawie wewnęrzny wielu pańsw świaa. Na obowiązujące w Polce prawo składają się przepisy prawa wewnęrznego dososowanego do dyrekyw wspólnoy Unii Europejskiej oraz nor iędzynarodowych np. Konwencji Bazylejskiej. Proces inegracji Polski z krajai Wspólnoy Europejskiej doprowadził do przyjęcia przez nasz kraj wielu nowych regulacji prawnych w róŝnych dziedzinach. Dososowanie isniejącego prawa polskiego do wyogów prawa wspólnoowego, było warunkie członkoswa Polski w Unii Europejskiej. Podsawowe aky prawne doyczące ochrony środowiska, zgodne z prawe unijny, o: - O odpadach, z dnia 27 kwienia 2001 r. (eks jednoliy Dz. U r. Nr 39, poz. 251); - Prawo ochrony środowiska, z dnia 27 kwienia 2001 r. (Dz. U r. Nr 62, poz. 627); - O opakowaniach i odpadach opakowaniowych, z dnia 11 aja 2001 r. (Dz. U r. Nr 63, poz. 638); - O obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niekóryi odpadai oraz opłacie produkowej i depozyowej, z dnia 11 aja 2001 r. (Dz. U r. Nr 63, poz. 639). Wyienione usawy, obejują niewielki wycinek prawa polskiego w obszarze ochrony przyrody. Sanowią punk wyjścia dla całej grupy przepisów, rozporządzeń i aków wykonawczych, doyczących warunków korzysania z ooczenia. Sysey gospodarcze powinny funkcjonować zgodnie z uwarunkowaniai prawnyi. Przepisy legislacyjne określające sposób korzysania ze środowiska i posępowania z pozosałościai, sanowią podsawę przy forułowaniu syseu gospodarki odpadai SGO. Opracowując odel syseu, waŝne jes poprawne zdefiniowanie eleenów [45] wchodzących w jego skład (rys.4.3.). odel srukury huy oŝna zdefiniować jako: S H = <SD, SK, SP, SX, SGO, SI, R H >; gdzie SP jes równieŝ sysee złoŝony, kóry oŝna zdefiniować nasępująco: SP = < SP_WS, SP_WS, SP_O, SP_W, R SP > S H syse huy, SD syse decyzyjny HS, SK syse zarządzania HS, SP syse produkcyjny HS, SX sysey wspoagania realizacji celu głównego przedsiębiorswa (rys. 3.3), SGO syse gospodarki odpadai HS, SI syse inforacyjny HS, R H relacje zachodzące w srukurze huy, oraz: SP_WS podsyse SP_Wywarzanie Surówki, SP_WS podsyse SP_Wywarzanie Sali, SP_O podsyse SP_Odlewanie, SP_W podsyse SP_Walcowanie (gorąca, zina, rur, slabing, ocynkownia), R SP relacje zachodzące w obrębie syeu SP. 39

42 Rys.4.3. odel srukury syeu huy sali Opracowanie własne wg [41] 40

43 Działania syseu huy w obrębie ochrony zasobów środowiskowych polegają na obniŝeniu ilości wykorzysywanego surowca nauralnego oraz redukcji eisji zanieczyszczeń pochodzących z procesów produkcyjnych oraz procesów przeróbczych odpadów. [10] Wyznaczniki skueczności działania syeu, jeśli nie są przyjowane w forie zaleceń usawowych, kierują się kaegorią rachunku nakłady / korzyści. Cele funkcjonowania pewnych działań w obrębie syseu, rozparywane są ich ekonoiczną efekywnością. Włączenie celów ekologicznych jako nadrzędnych, w kaŝdej działalności człowieka podkreśla współzaleŝność SGO z środowiskie nauralny. Syse gospodarki odpadai określony zadaniai z zakresu racjonalnego gospodarowania pozosałościai, realizuje cele ekologiczne, ekonoiczne i społeczne. WaŜne jes aby zaprojekowany i wdroŝony w Ŝycie syse spełniał cel funkcjonalności.[10] Opracowanie syseu jes procese wieloeapowy. Wsępny eape worzenia syseu jes forułowanie załoŝeń i zadań jakie powinien spełniać układ. W pierwszy eapie opracowania syseu oŝna wyróŝnić dwa sadia: zewnęrzne i wewnęrzne. W sadiu zewnęrzny definiuje się srukurę syseu, funkcje działania, kóry powinien słuŝyć syse oraz warunki współdziałania z ooczenie. Wewnęrzne opracowanie syseu polega na sporządzeniu echnicznych warunków eksploaacji, określeniu paraerów działania eleenów wchodzących w skład odelu i opisu konsrukcji całego syseu. [50] Określając srukurę syseu naleŝy w pierwszej kolejności: - wyznaczyć cel i zadania, dla kórych worzony jes syse, - wyznaczyć i scharakeryzować czynniki działające na syse, - wybrać wskaźnik oceny pracy syseu. Określenie celu i zadań pracy syseu wyznacza sopień zaawansowania echnicznego, endencja rozwoju nauki i zaporzebowanie na prakyczne zasosowanie odelu (układu). [10] Wprowadzenie syseu i realizacja wyznaczonych jeu celów, usi być współierna z nakładai ekonoicznyi.[25] Syse gospodarki pozosałościai obejuje skueczne działania przepływów odpadów wraz z ich zianai ilościowo gaunkowyi w wyznaczony czasie. Określenie zadań naleŝących do pracy syseu opiera się, na: - zinegrowanej koncepcji planowania, zarządzania, i serowania sruieni przepływów aeriałów odpadowych (sałych, ciekłych i gazowych) oraz sprzęŝonyi z nii inforacjai i kapiałe, - zapewnieniu zdolności i goowości organizacyjnej unieszkodliwiania ewenualnie likwidacji odpadów, wg zgodnych z prawe i akualną echnologią, procesach przeróbczych, 41

44 - uoŝliwieniu podejowania decyzji i działań w kierunku inializacji ilości wywarzanych odpadów oraz zniejszania ilości i uciąŝliwości juŝ isniejących. Podsawowyi zadaniai realizowany w syseie gospodarki odpadai są: - właściwe co do ilości i rodzaju, rozieszczenie wyworzonych odpadów w wyznaczonej srefie, [10] - przeprowadzanie procesów przeróbczych pozosałości zgodnie z przyjęyi sandardai ochrony środowiska, [9, 10] - określenie czynników przesrzenno urbanizacyjnych w zakresie srukury i ukszałowania regiony, oŝliwości lokalizacji obieków syseu, wyznaczania ras przewozu odpadów, projekowania przesrzennej srukury działalności gospodarczej, ip., [10] - racjonalne pod względe ekologiczny, ekonoiczny i społeczny zagospodarowywanie odpadów, [9, 10] - kopleksowe ujęcie danych układu wyraŝone w forie paraerycznej lub opisowej, określających zespół wewnęrznych i zewnęrznych uwarunkowań oraz ograniczeń pracy syseu. [10] Syse gospodarki odpadai jes układe składający się z duŝej liczby wzajenie powiązanych ze sobą eleenów.[5] Właściwość a klasyfikuje układ (odel) jako syse złoŝony. Warunkie funkcjonowania syeu gospodarki odpadai są sruienie zasileń, będące częścią sruienia wyjściowego z innych syseów (podsyseów) jednosek gospodarczych. Isone znaczenie dla syseu gospodarki odpadai ają ylko e produky, kóre według nor i usaw posiadają właściwości odpadów. W ogólny syseie gospodarki odpadai wg usawy wywarzane są dwa rodzaje odpadów; kounalne i przeysłowe.[7] Definicja odpadów zgodnie z usawą O odpadach, opara zosała na dwóch kryeriach: - nieprzydaności (w iejscu lub czasie powsawania), - uciąŝliwości. [7] Zaieszczony w pierwszy kryeriu spójnik dwuarguenowy lub ( ) ( względnie, bądź ), w podejściu logiki prowadzi do swierdzenia, Ŝe dany przedio lub subsancja jes odpade jeśli co najniej jeden z członów (w iejscu lub czasie) jes prawdziwy. Jeśli oba człony (w iejscu lub czasie) są fałszywe o przedio bądź subsancja nie klasyfikuje się jako odpad. Wobec ego odpade nie są subsancje bądź przedioy, wedy i ylko wedy, gdy są przydane w iejscu i czasie powsania. Z kryeriu uciąŝliwości wynika Ŝe dana subsancja lub przedio jes zawsze odpade jeśli ylko spełniała warunek zanieczyszczenia. [7] Probleu idenyfikacji odpadów zosał rozwiązany przez wyliczenie w załączniku nr 1, do 42

45 usawy O odpadach, kryeriu przyporządkowania subsancji lub przedioów jako odpadu. Wyliczenie kaegorii odpadów a charaker owary, a o isocie przyporządkowania rozsrzyga erin pozbycie się. Tak więc, zgodnie z usawą, odpady oznaczają, kaŝdą subsancję lub przedio naleŝący do jednej z kaegorii (...), kórych posiadacz pozbywa się, zaierza pozbyć się lub do ich pozbycia się jes zobowiązany. (...) [7] Przez pozbycie się odpadu rozuiey przekazanie go, w celu dalszego zagospodarowania. Przedio lub subsancja saje się odpade, gdy posiadacz nie znajduje dla niego Ŝadnego zasosowania. Tak szerokie znaczenie pojęcia odpad pozwala do nich zaliczyć produky uŝywane i zuŝye, zwroy, puse opakowania i pojeniki, przedioy posiadające defeky. [7] Rys.4.4. Klasyfikacja pozosałości wg sanu skupienia Ekologiczne działania SGO obejują czynności i procesy zachodzą w obrębie dysponowania pozosałościai, zgodnie z przyjowaną w prawie wspólnoowy, riadą posępowania z odpadai, (rys.4.2.). 1) Nie dopuścić do powsania odpadów. [9] Pierwszy podsawowy obowiązkie jes sosowanie echnologii bezodpadowych bądź ało uciąŝliwych dla środowiska. Kładzie się nacisk aby linie produkcyjne dające duŝo odpadów zasępować akii, kóre wywarzają ich niej, produky uciąŝliwe zasępować arykułai przyjaznyi, a echnologie energio i surowcochłonnyi zasępować echnologiai oszczędnyi. [9] 43

46 2) JeŜeli juŝ powsały odzyskać w aksyalny sopniu. [9] Jako drugi dozwolony sposób posępowania z odpadai pojawia się odzysk w y równieŝ recykling odpadów. Przez odzysk rozuiey gospodarcze wykorzysanie zarówno w celach przeysłowych jak równieŝ nieprzeysłowych. Załącznik nr 5 usawy O odpadach, wylicza w pięnasu punkach, procesy jakie zgodnie z prawe, w raach odzysku oŝna przeprowadzić na wyworzonych odpadach. Wyliczenie o a charaker wiąŝący, poniewaŝ usawa w saej definicji odzysku, narzuca sposób posępowania z odpadai, na y eapie. [9] 3) JeŜeli juŝ powsały i nie da się odzyskać, naleŝy je unieszkodliwić zgodnie z zasadai ochrony środowiska nauralnego. [9] Trzeci i osani dozwolony, zgodny z prawe, sposobe posępowania z odpadai jes ich unieszkodliwianie. Definicja unieszkodliwiania opara jes na: - działaniach, j. poddaniu odpadów proceso przekszałceń biologicznych, fizycznych, cheicznych lub ieszanych, ak aby, osiągnąć załoŝony cel, - celach, j. doprowadzenia do sanu w kóry odpad nie swarza zagroŝeń dla Ŝycia i zdrowia ludzi oraz dla środowiska. Odpady, są subsancjai o szeroki wachlarzu sopnia zagroŝenia, uciąŝliwości i oddziaływaniu na środowisko. Unieszkodliwianie jes o zbiór działań ających na celu doprowadzenie do sanu uoŝliwiającego gospodarcze wykorzysanie odpadu lub eliinacji jego negaywnych skuków oddziaływania na ooczenie. Dlaego bardzo waŝny jes odpowiedni sposób unieszkodliwiania, dososowany do pochodzenia odpadu, składu (cheicznego, fizycznego, biologicznego) oraz innych właściwości jakie posiada dana subsancja. Załącznik nr 6 usawy O odpadach, wyienia wszyskie oŝliwe sposoby przekszałceń w raach procesu unieszkodliwiania realizowanego w sferze syseu gospodarki odpadai. Syse gospodarki odpadai, jako syse złoŝony, i oŝna go podzielić na n podsyseów. Rys.4.3. prezenuje przykładowy podział SGO na dwa podsysey: podsyse serujący (PS_SGO) oraz podsyse serowany (roboczy) (PR_SGO). SGO = < PS_SGO, PR_SGO, R SGO > gdzie: R SGO relacje iędzy PS_SGO i PR_SGO. 44

47 PS_SGO oraz PR_SGO są równieŝ syseai złoŝonyi. PS_SGO z uwzględnienie isniejącego usawodawswa zawiera eleeny zarządzania i organizacji procesów zagospodarowywania pozosałości, rys.4.5. Podsyse serowany (PR_SGO) określony jes w obrębie funkcji roboczych, więc uwzględnia nasępujące procesy i czynności: - usuwanie odpadów ze sfery powsawania do sfery przeznaczenia, - groadzenie odpadów (selekywne, nieselekywne), - sorowanie, - składowanie lub yczasowe agazynowanie odpadów, - procesy przeróbki (wsępnej, wórnej, finalnej), - likwidacja odpadów, - ranspor odpadów.[9, 10, 11, 28, 31, 39] Rys.4.5. Uproszczony odel funkcji syseu SGO Usuwanie odpadów nazyway proces fizycznego przepływu pozosałości ze sfery obszarów źródłowych do iejsca przeznaczenia. Arykuł 9 usawy O odpadach foruję zasadę bliskości, kórej załoŝenie jes, Ŝe odpady w pierwszej kolejności powinny być poddane odzyskowi bądź unieszkodliwieniu w iejscu ich powsania. Wedy, kiedy jes o nie oŝliwe ze względów echnologicznych, ekonoicznych ip. ogą być przewoŝone 45

48 w inne iejsca, w kórych zosaną poddane odpowiedni operacjo. [7] Przy czy iejsca akie ają spełniać dwa kryeria: - echnologiczne ają odpowiadać wyaganio określony w ar. 143, Prawo ochrony środowiska, - odległościowe ają być połoŝone najbliŝej iejsca powsania odpadów. [7, 12] Źródło powsawania odpadów sanowi począkowy eleen syseu gospodarki odpadai. W iejscu y generowane są pozosałości indywidualnie bądź grupowo w zaleŝności od charakeru procesów wywórczych. Źródłowy obszar (sfera) powsawania odpadów jes o określony wg usalonych z góry kryeriów zbiór źródeł wywarzających odpady np. region byowania człowieka lub iejsce realizowanej działalności gospodarczej. [9, 11, 43] Selekywne Nieselekywne Groadzenie odpadów jes o kaŝde działanie, kóre a na celu przygoowanie odpadów do dalszych procesów np. odzysk, ranspor, agazynowanie, składowanie. Technologia groadzenia odpadów (najczęściej sałych), oŝe być realizowana w syseie groadzenia uporządkowanego (zw. selekywnego) lub groadzenia przypadkowego (zw. nieselekywnego). W procesie groadzenia uporządkowanego, wszyskie rodzaje odpadów w źródłowej sferze powsawania, są rozdzielane według usalonego kryeriu np. pochodzenia, srukury, rodzaju, składu cheicznego, fizycznego lub biologicznego, ip.. [9, 11] Selekywne zbieranie odpadów, jes o groadzenie pozosałości w źródle ich wywarzania, wg z góry określonych kryeriów np.: - wg frakcji (sucha, okra), - wg rodzaju odpadu (plasyk, szkło, eal, ekura id.), - wg sfery wywarzania (odpady kounalne, odpady przeysłowe), - wg branŝy w kórej powsał odpad (cheiczna, spoŝywcza, ealurgiczna ip.), - wg linii echnologicznej z procesów produkcyjnych, id. Selekywne groadzenie odpadów uławia późniejszy sposób ich wykorzysania z poinięcie eapu segregacji. WdraŜanie selekywnego zbierania wyaga sprecyzowanych działań organizacyjnych w posępowaniu z odpadai w źródle ich wywarzania. WiąŜe się o koniecznością pokonania oporów i zahaowań społeczeńswa. Selekywne groadzenie zwiększa koszy inwesycyjne poniesione na zakup odpowiednich pojeników 46

49 dososowanych do określonego odpadu, jednak korzyści ekologiczne z rozdzielnego syseu zbierania nieczysości, są wyŝsze niŝ koszy poniesione przy zakupie większej liczby pojeników, koszy, segenowych konenerów id.. [9, 11] Nieselkywne groadzenie odpadów polega na zbieraniu wyworzonych pozosałości w sposób chaoyczny. W rakcie groadzenia nieuporządkowanego wszyskie rodzaje odpadów są w sposób całkowicie przypadkowy i dowolny wprowadzane do źródłowych sfer groadzenia odpadów. W y przypadku nie a Ŝadnych kryeriów segregacji, a odpady uieszczane są w przysosowanych do ego celu punkach węzłowych. Punky e, są o odpowiednio dososowane pojeniki, urządzenia bądź składowiska. [9, 11] Wszyskie odpady sałe oŝna podzielić na czery kaegorie: A1 posorowane i czyse najczęściej jes o grupa odpadów poprodukcyjnych z jednej linii echnologicznej. Do ej grupy oŝna zaliczyć równieŝ owary wielokronego uŝyku np. zuŝye buelki ale ylko po procesie ycia i suszenia. A2 posorowane i zanieczyszczone przykłade ej grupy ogą są buelki wielokronego uŝyku, będące przed procese ycia i dezynfekcji. Przekwalifikowanie produków z kaegorii A2 do A1 wiąŝe się z koniecznością zasosowania procesów uzdaniania, akich jak: ycie, przeduchiwanie, dezynfekcja, separacja agneyczna, przesiewanie, id. B1 nieposorowane i czyse, B2 nieposorowane i zanieczyszczone. Tab. 4.1 Podział odpadów wg cech Kaegoria odpadu Cechy odpadów A B A1 A2 B1 B2 posorowane i czyse posorowane i zanieczyszczone nieposorowane i czyse nieposorowane i zanieczyszczone Kaegorie B1 i B2 doyczą odpadów kounalnych oraz części odpadów powsałych w sekorze gospodarczy. Pozosałości z sekora poprodukcyjnego posiadające podobny skład orfologiczny co odpady powsałe w skupiskach byowania człowieka zgodnie z usawą O odpadach zaliczane są do nieczysości kounalnych. 47

50 Sorowanie odpadów o echaniczne lub anualne czynności, polegające na uporządkowaniu ich wg określonego kryeriu, najczęściej właściwości fizykocheicznych. Eap segregacji niezbędny jes w przypadku powórnego wykorzysania odpadów groadzonych niesekywnie. Zagospodarowanie odpadów oŝliwe jes gdy: - odpad jes czysy zn. jednorodny co do składu fizykocheicznego (np. frakcja szklana przeznaczona do przeróbki, nie oŝe zawierać doieszek eali, plasyku bądź odpadów biologicznych, jeśli nie przewiduje ego uŝya echnologia), - znane są jego właściwości fizykocheiczne, - echnologia uylizacji dososowana jes do rodzaju przewarzanego odpadu, a wszyskie czynności przeróbcze przeprowadzane są w urządzeniach i insalacjach przysosowanych do rodzaju odpadów i procesów na nich wykonywanych. [9, 11] Z legislacyjnego punku widzenia, składowanie zaliczane jes do procesów unieszkodliwiania, [7] jako eliinacja odpadu z aspeku nieprzydaności. Z echnicznego i ekologicznego punku widzenia gospodarki odpadai, składowanie jes procese osaeczny nie niwelujący uciąŝliwego i desrukcyjnego wpływ odpadów na środowisko. [9, 11, 43] Składowanie odpadów oŝe być ypu: - pojenikowego (w pojenikach obilnych lub sacjonarnych), - zbiornikowego (w konenerach, bunkrach lub silosach), - składowiskowego ( na składowiskach podpozioowych lub nadpozioowych, odkryych, półodkryych lub zadaszonych). [62] Uieszczanie odpadów na składowisku połączone jes z obowiązkie naliczenia i wniesienia opła będących, opłaai za gospodarcze wykorzysanie środowiska i wprowadzenie w ni zian. iejsce składowania usi być odpowiednio oznaczone i zabezpieczone przed dosępe niepowołanych osób. W procesach składowania odpadów na wysypiskach naleŝy brać pod uwagę eisję gazów i odcieków. W konsekwencji, isnieje konieczność sosowania prac badawczych konrolujących pozio szkodliwego oddziaływania pozosałości na środowisko nauralne. Badania akie prowadzone są przez cały okres składowania odpadów. [9, 11, 43] 48

51 agazynowanie w syseie gospodarki aeriałowej sanowi odrębny proces zarządzania i kierowania przepływe sruienia produku. Zgodnie z usawą O odpadach agazynowanie a podwójne znaczenie. [7, 43] Na podsawie załącznika nr 5 do usawy, podpunk R13, agazynowanie oŝe być odzyskie, jeŝeli agazynowane odpady ają być poddane jedneu z procesów odzysku wyienionych w y załączniku. Drugie odienne znaczenie agazynowania, przedsawia załącznik nr 6, podpunk D15, w kóry o agazynowanie oŝe być unieszkodliwianie, jeśli agazynowane odpady ają być poddane unieszkodliwianiu. Technologicznie, agazynowanie nie jes ani odzyskie, ani procese unieszkodliwiania, jak ylko eape celowego wsrzyania przepływu odpadu. agazynowanie jes procese uzasadniony echnologicznie lub organizacyjne przy załoŝeniu, Ŝe czas przechowywania odpadu jes nie dłuŝszy niŝ określa usawa. Tyczasowe przerzyanie oŝe być spowodowane akii czynnikai, jak: - oczekiwanie na odpowiednią ilość aeriału, ekonoicznie przydaną do przeworzenia, - oczekiwanie aŝ określony odpad uzyska wyagane właściwości (np. schłodzenie), - agazynowanie nazyway równieŝ okres, w kóry przeprowadza się procesy anipulacyjne uoŝliwiające dalsze zagospodarowanie odpadu, - agazynowanie, o akŝe czas, w kóry odpad oczekuje na kolejne eapy ransforacji, np. ranspor, ieszanie z innyi subsancjai, oczyszczanie ec. agazynowanie odpadów z prawnego punku widzenia nie jes ich składowanie. W przypadku nie przekroczenia czasu przerzyania określony w usawie aksyalnie rzy laa, za agazynowanie nie ponosi się opła. Naruszenia przepisów doyczących procesów agazynowania, oŝe pociągnąć za sobą kary adinisracyjne bądź w najlepszy przypadku opłay za składowanie o podwyŝszonej warości. Składowanie lub agazynowanie odbywać się oŝe jedynie w iejscach do ego przeznaczonych z zachowanie warunków bezpieczeńswa. [9, 11, 43] Odzysk surowców wórnych rozuiany jes jako zespół przekszałceń (przeysłowych bądź nieprzeysłowych), w kórych z odpadu orzyujey inny pełnowarościowy produk lub energię. Procesai przeróbki nazyway działania polegające na zianie posaci lub składu fizykocheicznego odpadów. Do działań ych zaliczay reakcje cheiczne, biologiczne, fizyczne lub ieszane np. przeróbka biocheiczna ip.. [9, 11, 43] 49