Baryła, Tadeusz Działalność Polskiego Związku Zachodniego w Okręgu Mazurskim. Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3,

Transkrypt

1 Baryła, Tadeusz Działalność Polskiego Związku Zachodniego w Okręgu Mazurskim Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3,

2 Tadeusz Baryła DZIAŁALNOŚĆ POLSKIEGO ZWIĄZKU ZACHODNIEGO W OKRĘGU MAZURSKIM W działalności Związku Obrony Kresów Zachodnich Polskiego Związku Zachodniego ważne miejsce zajmowała problematyka ziem polskich pozostałych w granicach Rzeszy. Obszar Prus Wschodnich, zamieszkały w znacznym stopniu przez ludność polską, pełnił szczególną rolę w polityce niemieckiej zmierzającej do rewizji granicy polsko-niemieckiej h Po klęsce wrześniowej ambitnym zamiarem, odbudowanego w końcu 1942 r., Polskiego Związku Zachodniego (dalej PZZ) było całościowe opracowanie problematyki związanej z postulowaną granicą zachodnią Polski, w której to mieściło się także zagadnienie przyszłości Prus Wschodnich 2. Sprawy ludnościowe stanowiły jeden z najbardziej kontrowersyjnych problemów, gdyż określenie zakresu zmian terytorialnych musiało także prowadzić do ustalenia liczby ludności polskiej na obszarach postulowanych. Pociągało toza sobą konieczność rozstrzygnięcia kwestii stosunków narodowościowych, wyznaniowych, postępów germanizacji i przyszłych losów Niemców. Zdaniem PZZ, czynnikiem rozstrzygającym o repolonizacji ziem postulowanych, przy założeniu, iż przewidywane wysiedlenie Niemców będzie akcją długotrwałą i nastręczającą duże trudności organizacyjne, miała być obecność na tych ziemiach polskich robotników przymusowych i polskiej ludności autochtonicznej 3. Związek podjął prace zmierzające do skupienia w swych szeregach działaczy związanych z Mazurami i Warmią oraz stałej penetracji obszaru Prus: Wschodnich. Jednakże działania te nie nabrały cech systematyczności i trw a łości, zaś próba oddziaływania organizacyjnego przez utworzenie Polskiego- Związku Północnego nie wyszła z fazy prac wstępnych 4. Obejmujący na wyzwolonym obszarze Polski władzę Polski Komitet W y- 1 Z w ią ze k O b ro n y K resó w Z ach o d n ich. G eneza i zadania, S tr a ż n ic a Z a c h o d n ia, 1922, ss 48 58; M. M ro c z k o, Z w ią ze k O b ro n y K resó w Z a ch o d n ich P o w sta n ie i działalność,. G d a ń s k 1977; te n ż e, Z działalności Z w ią z k u O b ro n y K resó w Z a ch o d n ich P o lsk ie g o Z w ią z k u Z achodniego na p o graniczu P rus W sc h o d n ic h го latach , K o m u n ik a ty M a z u rs k o -W a r m iń sk ie (d a le j K M W ), 1977, n r 2, SS W. W rzesiń sk i, P r z y c z y n k i do p ro b le m u w sch o d n io p ru skieg o w czasie II w o jn y ś tu ia - to w e j, K M W, 1965, n r 1, s. 103; M. M u sie la k, P olski Z w ią ze k Z a ch o d n i w okresie o ku p a c ji h itle ro w sk ie j, D z ie je N a jn o w sz e, 1979, n r 1, ss. 72, 74, B. S ro c k i, P o lska i N ie m c y w czoraj, dziś i jutro. Co k a ż d y P olak dzisiaj o P olsce i N ie m c ze c h w iedzieć pow in ie n, W a rsz a w a 1943, ss. 5, 8; M. M u sie la k, P o lski Z w ią z e k Z a c h o d n i w okresie oku p a c ji, ss. 75, 87; te n ż e, «Glos O jc zy zn y» p ism o d la P o la kó w d ep o rto w a n y c h na roboty p rzy m u so w e do N iem iec, K w a r ta ln ik H isto rii P r a s y P o lsk ie j, 1978, n r 2,. ss. 97, P o w o ła n o R a d ę O rg a n iz a c y jn ą : S. S zw e d o w sk i, St. M ic h a ło w sk i, W. P o d w iń s k i, L. R u t k o w sk i, B. S ro c k i, F. B o g u n o w sk i, T. M ic h e jd a, E. S u k e rto w a -B ie d ra w in a, k tó r a o p ra c o w a ła m e m o ria ł o ra z n a w ią z a ła k o n ta k t ze Z w ią z k ie m M a z u ró w : M. M u sie la k, P o ls k i Z ioiqzek Z a c h o d n i w okresie o k u p a c ji, ss. 75. B y ć m o że w z w ią z k u z ty m m e m o ria łe m p o z o sta je z a c h o w a n e o p ra c o w a n ie E. S u k e rto w e j- B ie d ra w in y P ru sy W sc h o d n ie a Polska, B ia ła P o d la s k a 1943,. Z b io ry s p e c ja ln e O śro d k a B a d a ń N a u k o w y c h (d a le j O B N ), P T H -R 195.

3 266 Tadeusz Baryła Zwolenia Narodowego (dalej PKWN) stanął, biorąc na siebie ciężar decyzji w sprawie granicy wschodniej, przed problemem nadania koncepcji granicy zachodniej formy praktyki politycznej, wymagającej podjęcia planowych oraz organizacyjnych działań. W tych warunkach doszło, jesienią 1944 r., do reaktywowania PZZ, organizacji deklarującej aktywizację działań społecznych celem przywrócenia polskości ziemiom zachodnim i północnym 5. PZZ w porozumieniu z PKWN powołał Biuro Studiów celem prowadzenia prac koncepcyjnych nad powrotem ziem odzyskanych do Macierzy. Przygotowało ono materiały dla grup operacyjnych. Zarząd Główny PZZ opracował 19 lutego 1945 r. Memoriał w sprawie ludności polskiej na Śląsku, Pomorzu Zachodnim i Prusach. W schodnich6. Opierając się na doświadczeniach przy wyzwalaniu Śląska, w dokumencie wskazywano, iż należy ujednolicić akcję ochrony i opieki ludności polskiej na obszarach rewindykowanych. Winna ona leżeć w kompetencjach pełnomocników rządu, którym podlegaliby delegaci administracji państwowej dobierający sobie siły pomocnicze spośród przedstawicieli polskiej ludności miejscowej, legitymujących się udziałem w walce z niemczyzną. Do kompetencji pełnomocników winno także należeć w y dzielenie Polaków spośród ogółu ludności niemieckiej, zaś za przynależnych do narodowości polskiej należało uznać tych, którzy: 1 brali czynny udział w walce o polskość (plebiscytach) i należeli do organizacji i stowarzyszeń polskich; 2 wykazują znajomość mowy polskiej i używają jej jako mowy potocznej w życiu codziennym; 3 są pochodzenia polskiego, co uwydatnia się w brzmieniu nazwiska, związkach oraz tradycjach rodzinnych. Memoriał określał polski obszar etnograficzny w Prusach Wschodnich szacując, iż obejm uje on około 31% powierzchni zamieszkałej przez ponad 400 tys. osób7; przy czym stan ten należałoby powiększyć o liczbę polskich robotników przymusowych i jeńców wojennych. W tym kontekście interesujące jest stanowisko Zarządu Głównego PZZ w ' kwestii obywatelstwa polskiego tej ludności. Byłoby ono uzyskiwane w trybie nadania przez pełnomocnika osobom występującym o nie; pełnomocnik podejmowałby decyzję wespół z organem administracji ogólnej, na podstawie opinii formułowanej przez przedstawicieli polskiej ludności m iejscowej8. 5 C. B ro sz k ie w ic z [J. D u b ie ll, P o ls k i Z w ią ze k Z achodni i jego zadania, G los L u d u. 1945, n.r 22; C. P ilic h o w sk i, S p ra w o z d a n ie z działalności P Z Z za o kre s , w yg ło szo n e n a W a ln y m Z je id zie P Z Z 7 8 X II 1947 r., S tr a ż n ic a Z a c h o d n ia, 1948, n r 3 4, ss. 51, 52. G ru p a d z ia ła c z y m a z u rs k ic h u c z e stn ic z y ła w u tw o rz e n iu Z w ią z k u W y sie d le ń c ó w i U c h o d ź c ó w Z iem Z a c h o d n ic h R P w S ie d lc a c h, je d n a k ż e n ie u d a ło się u sta lić s k ła d u te j g ru p y, zob. R zec zy p o s p o lita, 1944, n r M em oriał (Z arządu G łów nego P Z Z) w spraw ie ludności p o lskiej na S lq sk u, P o m o rzu Z a c h o d n im i P rusach W sc h o d n ic h, 19 lu ty 1945 r., O B N, 312, m ik ro film. W cze śn ie j z p o d o b n ą in ic ja ty w ą o d n o śn ie lu d n o ś c i p o lsk ie j w P r u s a c h W sc h o d n ic h w y s tą p iła g r u p a d z ia ła c z y m a z u rsk ic h. Z ob. F. L e y k, P a m ię ć n o tu je i u trw a la. W sp o m n ie n ia, o p ra ć. T. K isielew sk i, W a r s z a w a 1969; T. F ilip k o w sk i, Z a g a d n ie n ie P rus W sc h o d n ic h w m e m o ria ła c h p rzed ło żo n yc h Pols k ie m u K o m ite to w i W y zw o len ia N arodow ego, K M W, 1980, n r 1, ss S z a c u n k ie m ty m o p e ro w a n o w P Z Z jeszcze w cz asie o k u p a c ji. W m a ju 1945 r. P ia n o sa d n ic z y B Z Z lu b m e m o r ia l organizatorów B iu ra S tu d ió w O sadniczo-p rzesiedleńczych p o d a w a ł, iż n a te re n ie b. P r u s W sc h o d n ic h z n a jd u je się ok o ło 60 ty s. W a rm ia k ó w i 300 ty s. M a z u ró w : K. K e rs te n, T. S z a ro ta, K szta łto w a n ie się p ie rw sz e g o p la n u osadnictw a Z ie m Z a ch o d nich, P o ls k a L u d o w a. M a te r ia ły i s tu d ia, 1966, t. 5, ss. 144, M em orial (Z arządu G łów nego P ZZ) w s p ra w ie ludności p o lsk ie j, O B N. C ie k a w ą r e k o n s t r u k c j ę w iz ji w y z w o le n ia i je j z d e rz e n ia z rz e c z y w isto śc ią p rz e d s ta w ił Z. Iz d eb sk i, B łę d n e koło. Z s o c jo g ra /ii n iem ie ckiej listy na ro d o w ej na G ó rn y m S lq sk u, S tra ż n ic a Z a c h o d n ia, 1946, n r 9 U, ss

4 Działalność Polskiego Związku Zachodniego 267 Wydarzenia ostatniego okresu wojny, a szczególnie następstwa niemieckiej polityki ludnościowej, doprowadziły do odmiennej niż przewidywano sytuacji w Prusach W schodnichs. Już w styczniu i lutym 1945 r. warunki zastane na Działdowszozyźnie i w południowych powiatach Prus Wschodnich oraz nikłe możliwości władz polskich, nie przygotowanych do regulowania skomplikowanych problemów ludnościowych, spowodowały interwencje przedwojennej działaczki PZZ Emilii Sukertowej-Biedrawiny, a także grupy m iejscowych działaczy10. Zarówno w czasie funkcjonowania pełnomocnika rządu przy dowództwie III Frontu Białoruskiego, jak i w pierwszym okresie działania Pełnomocnika Rządu Tymczasowego RP na Okręg Mazurski, nie istniała realna możliwość oddziaływania na stosunki ludnościowe tych obszarów (stanowiły one strefę przyfrontową do końca kwietnia 1945 r.), a decyzje w przedmiocie niepodzielnego przejścia całej władzy cywilnej na obszarze ziem odzyskanych w ręce pełnomocników rządu polskiego zapadły na specjalnej konferencji w Warszawie 28 maja 1945 r.lł. Zatem i lutowy Memoriał Zarządu Głównego PZZ nie mógł spełnić pokładanych w nim nadziei. Pełnomocnik Rządu RP, dr Jakub Prawin, mając oparcie w grupie miejscowych działaczy, podejmował próby rozwiązania problemu Warmiaków i Mazurów, jednakże dopiero od czerwca 1945 r. problematyka polskiej ludności rodzimej stała się przedmiotem skoordynowanej polityki władz centralnych IS. Obok obecności polskiej ludności rodzimej na ziemiach odzyskanych, czynnikiem przesądzającym o trwałości zespolenia tych ziem z polskim organizmem państwowym było szybkie i sprawne ich zasiedlenie. Toteż osadnictwo obok waloru czynnika kształtującego sytuację wewnętrzną państwa, stawało się argumentem w dyskusji nad ostatecznym uregulowaniem zachodniej i północnej granicy Polski. Taki też był pogląd PZZ 13 w tej kwestii. Jednego z pierwszych rozpoznań terenowych obszaru Prus Wschodnich dokonał w lutym 1945 r. delegat PZZ w Białymstoku M. Jaśkowski, który uczestniczył w prowadzonych z terenu Białegostoku przygotowaniach do objęcia Prus 9 E. W o jn o w sk i, W a rm ia i M a zu ry w latach K szta łto w a n ie się s to s u n k ó w p o lity c z n y c h, O lsz ty n 1970, ss. 62; p o r. H. R y b ic k i, P o czą tk i w ła d z y lu d o w e j na za ch o d n ich l półn o c n y c h obszarach P o lski , W a rs z a w a 1978, ss P is m o E. B ie d ra w in y d o m in is tr a A d m in is tr a c ji P u b lic z n e j (w p ły n ę ło r.) o ra z p is m o d e le g a c ji M a z u ró w w sc h o d n io p r u s k ic h d o P r e m ie r a R z ą d u w s p ra w ie z a p o b ie g a n ia w y n isz c z e n iu lu d u m a z u rs k ie g o w p o w ie c ie d z ia łd o w sk im (w p ły n ę ło 2 7 I I 1945 г.). S p o w o d o w a ły o n e p o d ję c ie d z ia ła ń z m ie r z a ją c y c h d o ro z w ią z a n ia p ro b le m u. Z ob. S p ra w o z d a n ie z in s p e k c ji p o w ia tu d zia łd o w sk ie g o i p o łu d n io w e j cz ęści P r u s W sc h o d n ic h p rz e p ro w a d z o n e j n a zle cen ie O b. G ie b a rto w sk ie g o, O tw o c k 9 III 1945 г.; R e f e r a t b iu r a p ra w n e g o P r e z y d iu m R a d y M in is tró w w s p ra w ie p o w ia tu d z ia łd o w sk ie g o, W a rs z a w a 29 III 1945 г.; Z a rz ą d z e n ie W o je w o d y W a rsz a w sk ie g o S t. M a z u ra i K o m e n d a n ta W o je w ó d z k ie j K o m e n d y M ilic ji O b y w a te lsk ie j G rz e g o rz a K o rc z y ń sk ie g o w s p ra w ie ty m c z a so w e g o u r e g u lo w a n ia k w e s tii b. o b y w a te li P a ń s tw a P o lsk ie g o w p is a n y c h n a tr z y o s ta tn ie g ru p y n ie m ie c k ie j lis ty n a r o d o w e j, O B N, 312, m ik r o film. 11 A. M a g ie rsk a, Z ie m ie zach o d n ie i pó łn o cn e w 1945 r. K szta łto w a n ie się p o d s ta w polity k i In teg ra c yjn ej p a ń stw a polskiego, W a rs z a w a 1978, ss W ł. W a c h, W e ry fik a c ja lu d n o śc i m ie js c o w e j n a M a zurach i W arm ii, S tr a ż n ic a Z a c h o d n ia, 1946, n r 6, s. 222; K. P ie trz a k -P a w ło w s k i, Bilans ro czn y p o lity k i n arodow ościow ej O k rę g u W a rszaw skiego, P rz e g lą d Z a c h o d n i, 1946, n r 4, s. 399; J. G o łęb io w sk i, P ierw sze lata w ła d z y lu d o w e j w w o je w ó d ztw ie ślą s k o -d ą b ro w s k im , K a to w ic e 1964, s. 230, E. W o j- n o w sk i, c<p. cit., s A. W o lff-p a w ę s k a, R o la P olskiego Z w ią z k u Zachodniego w za gospodarow aniu Z ie m Z ach o d n ich, P rz e g lą d Z a c h o d n i, 3970, t. 2, s. 426; zob. W. M a rk ie w ic z, S y tu a c ja w e w n ę trzn a i m ię d zy n a ro d o w a P o lski a procesy p rze m ia n sp o łeczn y ch na Z ie m ia ch Z achodnich, w : P rzem ia n y społeczne na Z ie m ia ch Z a ch o d n ich, re d. W. M a rk ie w ic z, P. R y b ic k i, P o z n a ń 1967.

5 268 Tadeusz Baryła Wschodnich. Jego zdaniem, PZZ powinien uczestniczyć w tych przygotowaniach, szczególnie w zakresie osadnictwa. Opierając się na relacjach świadków, sugerował skierowanie fali osadniczej do siedmiu południowo-wschodnich powiatów Prus Wschodnich, w których warunki sprzyjały natychmiastowemu osadnictwu. Przeprowadzenie tej akcji wymagałoby uzyskania zgody władz radzieckich, a celem jej organizacyjnego opanowania konieczne było utworzenie funkcji pełnomocnika-delegata z siedzibą w Białymstoku i wyposażenie go we wszelkie pełnomocnictwa" 14. W związku z decyzją Rady Ministrów w przedmiocie tymczasowego podziału administracyjnego ziem odzyskanych, z 14 marca 1945 r., Zarząd Główny PZZ zdecydował powołać Delegata Zarządu Głównego PZZ na Prusy Wschodnie. Został nim dr Zygmunt Chrzanowski, który w ekipie pracowników Ministerstwa Administracji Publicznej dotarł z Warszawy do Olsztyna 21 kwietnia 1945 r.15 Już w pierwszym sprawozdaniu odnośnie sytuacji ludnościowej Okręgu Mazurskiego dr Z. Chrzanowski pisał: pozostało około 12 /» poprzedniego zaludnienia i to bądź na skutek ucieczki i ewakuacji Niemców, bądź przez pociągnięcie przez wojska radzieckie pozostałych resztek ludności do prac na innych terenach. W tych warunkach podstawowym czynnikiem budowy życia polskiego w Okręgu Mazurskim winno stać się, mimo zniszczeń i braku inwentarza żywego, zorganizowane osadnictwo 16. Zadaniem delegata było właśnie zbadanie możliwości osadniczych Okręgu Mazurskiego oraz przedstawienie warunków panujących na tym obszarze. Z tych względów pierwsze sprawozdanie Delegata Zarządu Głównego PZZ ma charakter szczegółowego opisu zastanej sytuacji. Powołanie Delegata Zarządu Głównego PZZ na Okręg Mazurski stanowiło początek działań organizacyjnych zmierzających do objęcia tego obszaru pracami prowadzonymi przez Związek. W maju 1945 r. powstała w Olsztynie Delegatura Zarządu Głównego PZZ. Obsadę personalną tworzyli delegat dr Z. Chrzanowski, przebywający od czerwca stale w Olsztynie, oraz trzech pracowników. Na podstawie prac prowadzonych przez Delegaturę ZG PZZ sądzić można, iż byli nimi: Jerzy Kasprzak, red. Antoni Kwiatkowski, dr Stanisław Stolarzewicz18. O.d władz miejskich uzyskano przydział domu przy ul. Dąbrowszczaków 32, (wówczas Stalina), w którym mieściła się siedziba Delegatury oraz mieszkania jej pracowników. W ramach Delegatury dokonano podziału czynności wyodrębnia 14 M e m o ria ł D e le g a ta P Z Z O d d z ia ł B ia ły s to k m g r. M. Ja śk o w sk ie g o, L u b lin 19 lu ty 1945, O B N, 312, m ik ro film.. 15 O B N, sy g n. R. 58, P Z Z Z a r z ą d O k r ę g u w O lszty n ie. S p ra w o z d a n ie z w y ja z d u d o P r u s W sc h o d n ic h IV 1945 r. D e le g a ta Z a r z ą d u G łó w n e g o P Z Z n a P r u s y W sc h o d n ie, d r. Z. C h rz a n o w sk ie g o, Ł ó d ź 2 8 IV 1945 r. s Ib id e m, s A r c h iw u m P a ń s tw o w e m. P o z n a ń (d a le j A P P ), P Z Z, 586. S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o śc i O k rę g u O lszty ń sk ieg o, ss. 97; O B N, R 57, P Z Z Z a rz ą d O k r ę g u w O lszty n ie. S p ra w o z d a n ie z d o ty c h c z a so w e j d z ia ła ln o śc i D e le g a tu ry Z a r z ą d u G łó w n e g o P Z Z w O lszty n ie n a dzie ń 20 c z e rw c a 1945, s. 3. N a to m ia s t P ilic h o w sk i n a zje źd zie P Z Z p o d a ł b łę d n ie ja k o b y w c z e rw c u 1945 r. p o w s ta ł O k rę g P Z Z w O lszty n ie: Cz. P ilic h o w sk i, op. cit., s A P P, P Z Z, 586. S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o śc i O k r ę g u O lszty ń sk ieg o, s. 98. P o r a z p ie rw s z y o d n o to w a n o u d z ia ł p rz e d s ta w ic ie la P Z Z w k o n f e r e n c ji z o rg a n iz o w a n e j w U rz ę d z ie P e łn o m o c n ik a w O lszty n ie 28 k w ie tn ia 1945 г.; W o je w ó d z k ie A r c h iw u m P a ń s tw o w e w O lszty n ie (d a le j W A PO ), U rz ą d P e łn o m o c n ik a, 26. P ro to k ó ł z k o n fe re n c ji o d b y te j d n ia 2 8 IV 1945 г., s. 16. N a jc z ę śc ie j b r a li u d z ia ł J e r z y K a s p rz a k i A n to n i K w ia tk o w s k i (ib id em, listy o b ec n o ści z k o n fe re n c ji w d n ia c h 12 m a ja. 2 cz e rw c a, 20 lip c a, ss. 29, 43, 44).

6 Działalność Polskiego Związku Zachodniego 269 jąc działy: ogólny, osadniczo-rolny, informacyjny, prasowo-propagandowy19. W listopadzie wyodrębniono dodatkowo dział porad prawnych dla Warmiaków i M azurów2. W istocie było to raczej biuro porad prawnych udzielanych bezpłatnie przez mec. Zbigniewa Jasińskiego. Dział ogólny nadawał kierunek pracom delegatury, utrzymywał kontakt z władzami administracyjnymi, partiami i organizacjami oraz prowadził sprawy finansowe. Delegaturę utrzymywano z subwencji Zarządu Głównego i Urzędu Pełnomocnika, przy czym były one niezwykle skromne i nie pozwalały na prowadzenie szerszych prac, które wymagałyby finansowania2i. Zakres czynności działu ogólnego wskazuje, iż musiał być on kierowany bezpośrednio przez dr. Z. Chrzanowskiego. Prace działu osadniczo-rolnego koncentrowały się na organizacji osadnictwa. Pierwsza fala osadnicza na Warmii i Mazurach miała charakter nie kontrolowany i nie zorganizowany, co pociągnęło za sobą komplikacje natury nie tylko gospodarczej22. Celem jej opanowania, 8 czerwca 1945 r. powołano Wojewódzki Komitet Osiedleńczy, który będąc organem społecznym, kontrolującym, inicjatywnym w zakresie osadnictwa, jednocześnie miał stać się zaczątkiem Wojewódzkiej Rady Narodowej23. Wyrazem współpracy Delegatury Zarządu Głównego PZZ z Urzędem Pełnomocnika było powołanie do Wojewódzkiego Komitetu Osiedleńczego dwóch przedstawicieli PZZ. Zadaniem działu osadniczo-rolnego był udział w pracach tego Komitetu, który dążąc do zasiedlenia Okręgu Mazurskiego zakładał, iż akcja osiedleńcza nie może się odbyć ze szkodą i krzywdą Mazurów i Warmiaków, których należy wciągnąć do pracy w celu jak najszybszego spolszczenia tego elementu 24. Przedstawiciele PZZ brali także udział w pracach Powiatowego Komitetu Osiedleńczego w Olsztynie, zaś obsadzenie pozostałych powiatów napotkało na trudności spowodowane nikłą liczbą członków PZZ w Okręgu Mazurskim oraz brakiem zainteresowania dla pracy społecznej25. Delegatura Zarządu Głównego PZZ w Olsztynie podjęła prace zmierzające do aktywizacji osadnictwa, zabiegając szczególnie o przyjazd sił fachowych: nauczycieli, urzędników, rzemieślników, kupców, których brak był szczególnie odczuwalny na terenie Okręgu Mazurskiego 26. W związku z doświadczeniami pierwszego okresu osadnictwa zamierzano położyć główny na 19 O B N, R 57, Z a rz ą d O k rę g u P Z Z w O lszty n ie. S p ra w o z d a n ie z d zia ła ln o śc i D e le g a tu ry Z a r z ą d u G łó w n e g o P Z Z n a d z ie ń 20 c z e rw c a 1945 r., s. 3; A P P, P Z Z, 586. S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o śc i, ss. 98, B e z p ła tn e p o ra d y p ra w n e dla W a rm ia k ó w i M a zu ró w, G łos Z iem i, 1945, n r 12. O k r ę g o w y P o ls k i K o m ite t N a ro d o w o śc io w y u ru c h o m ił s ta łe b iu ro p o ra d p r a w n y c h 1 lu te g o 1946 r.: W A P O, U rz ą d P e łn o m o c n ik a, sy g n S p ra w o z d a n ie z d zia ła ln o śc i O k rę g o w e g o K o m ite tu N a ro d o w o śc io w e g o w O lsz ty n ie za czas od 1 II 1946 d o 30 V II 1946 r., s O B N, R 57, P Z Z Z a rz ą d O k rę g u w O lszty n ie. S p ra w o z d a n ie Z a r z ą d u O k r ę g u P Z Z w O lszty n ie za czas od U m a rc a 1946 d o 1 m a ja 1947 r., s B. W ila m o w sk i, Stu d ia z założeń i p o c zą tk ó w osa d n ictw a rolniczego na terenie w o je w ó d z tw a o lsz ty ń sk ie g o w latach , P r a c a d o k to rs k a, m a sz y n o p is, O B N, sy g n. R-690; E. W o jn o w sk i, op. cit., S. 79, 81, O B N, R 57, P Z Z Z a rz ą d O k rę g u w O lszty n ie. S p ra w o z d a n ie z p o sied ze n ia W o je w ó d z k ie g o K o m ite tu O sied leń c ze g o 8 c z e rw c a 1945 r., s. 93; ib id e m, R 58. P r o je k t re g u la m in u W o je w ó d z k ie g o K o m ite tu O sied leń czeg o, ss. 33; ib id em. R e g u la m in P o w ia to w e g o K o m ite tu O sied le ń c z e g o, s O B N, R 57, P Z Z Z a rz ą d O k rę g u w O lszty n ie. S p ra w o z d a n ie z p o sie d z e n ia, s. 93; zob. A M a g ie rsk a, op. cit., ss. 167, W ia d o m o śc i M a z u rsk ie, 1945, n r 6; O B N, R 57, P Z Z Z a rz ą d O k rę g u w O lszty n ie. S p ra w o z d a n ie z d zia ła ln o śc i D e le g a tu ry Z a r z ą d u G łó w n e g o P Z Z za czas od 21 c z e rw c a d o 31 lip ca 1945 r., s A P P, P Z Z, 586. S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o śc i, s. 99.

7 270 Tadeusz Baryła cisk na grupowe osadnictwo rolne, które winno być dokonywane z terenów o zbliżonym poziomie kultury rolnej. Jednakże możliwości oddziaływania Delegatury w Olsztynie były w tym względzie znikome, zaś udział PZZ w osadnictwie na Warmii i Mazurach był w pierwszym rzędzie wynikiem działań podjętych przez Zarząd Główny PZZ na terenie Polski centralnej, a szczególnie aktywności w procesie osadniczym okręgów PZZ warszawskiego i białostockiego 27. W związku z ruchem osadniczym biuro Delegatury w Olsztynie obsłużyło ok. 12 tys. osób 28. Prace działu informacyjnego koncentrowały się na obsłudze ruchu osadniczego. Dział ten dostarczał informacji o warunkach panujących w Okręgu Mazurskim, przede wszystkim o jego chłonności osadniczej. Informacje były następnie przekazywane do placówek PZZ prowadzących skierowania przez swe wydziały bądź referaty osiedleńcze. Poważną bolączką było nieprzygotowanie członków PZZ przybywających do Okręgu Mazurskiego w transportach Państwowego Urzędu Rapetriacyjnego (dalej: PUR) lub kierowanych indywidualnie przez okręgi i oddziały PZZ do ciężkich wymogów okresu pionierskiego. Byli oni często zbyt optymistycznie informowani co do kompetencji Delegatury Zarządu Głównego PZZ w przydziale gospodarstwa rolnego bądź lokalu w miastach, podczas gdy jej rola sprowadzała się do kierowania osadników do odpowiednich urzędów i zapewnienia, w wyjątkowych przypadkach, noclegu oraz jednodniowego wyżywienia 29. Próba rozbudowy prac tego działu oraz zabiegi wokół stworzenia stałych punktów informacyjnych na trasach transportów PUR w Okręgu Mazurskim zakończyły się fiaskiem z powodu braku środków finansowych. W jednym z czerwcowych sprawozdań dr Z. Chrzanowski sformułował opinię, iż Zbyt optymistyczne informowanie przez placówki [PZZ] wysyłające rozszerza wprawdzie pęd osadniczy początkowo, ale stwarza malkontentów, którzy wycofując się do pierwotnego miejsca zamieszkania rozsiewają szkodliwe, bo przesadnie ujemne wieści o warunkach czekających osadników w terenach nowo wyzwolonych, co w konsekwencji osłabia akcję osadniczą 30.-Głównym zadaniem działu prasowo-propagandbwego było szersze oświetlenie problematyki Okręgu Mazurskiego zarówno wśród członków PZZ, jak i, za pośrednictwem prasy, w całym społeczeństwie. Dział ten przystąpił także do zbierania dokumentów polskości Warmii i Mazur oraz podjął prace zmierzające do likwidacji śladów niemczyzny. Nawiązano stałą współpracę z oddziałem Polskiej Agencji Prasowej Polpress, którym kierował członek PZZ red. Zbigniew Przygórski31. Z ramienia Delegatury Zarządu Głównego PZZ, Antoni Kwiatkowski uczestniczył w przygotowaniach do wydawania dziennika Głos Ziemi Mazurskiej 32. Ponieważ inicjatywa ta nie została urzeczywistniona 27 Z e w z g lę d u n a sp o só b p ro w a d z e n ia s ta ty s ty k i p rz ez P a ń s tw o w y U rz ą d R e p a tr ia c y jn y n ie je s t m o ż liw e u s ta le n ie u d z ia łu P Z Z w z a sie d le n iu O k rę g u M a z u rsk ie g o : A. W o lff-p a w ę sk a, op. cit., s. 430; zob. A. M a g ie rsk a, op. cit.. s. 187; p o r. S. Z y ro m sk i, P ro c e s y m ig ra c y jn e w w o je w ó d ztw ie o lszty ń sk im w latach , O lszty n 1971, s P o ls k i Z w ią ze k Z a ch o d n i na zie m i m a zu rsk ie j, P o ls k a Z a c h o d n ia, 1946, n r 18 19, s O B N, R 57, P Z Z Z a rz ą d O k rę g u w O lszty n ie. S p ra w o z d a n ie z d zia ła ln o śc i D e le g a tu ry Z a rz ą d u G łó w n e g o P Z Z n a 20 V I 1945 r., s Ib id e m. 31 Z e b r a n e m a te r ia ły d o ty c z ą c e p o lsk o śc i p rz e k a z a n o Z a rz ą d o w i G łó w n e m u P Z Z w zw ią z k u z p rz y g o to w y w a n ą w y s ta w ą. Z ob. W ia d o m o śc i M a z u rsk ie, 1945, n r 25; T ru d n o stw ie rd z ić w z ro st liczb y p u b lik a c ji w n a s tę p s tw ie d z ia ła ń D e le g a tu ry : B. Ł u k asz ew ic z, Prasa in fo rm a - cy jn o -ę o lity c zn a W a rm ii i M azur , W a rsz a w a 1982, ss. 58, 61, O B N, R 57, P Z Z Z a rz ą d O k r ę g u w O lszty n ie. S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o śc i D e le g a tu ry, s. 3.

8 Działalność Polskiego Związku Zachodniego 271 Kwiatkowski wszedł w skład redakcji Wiadomości Mazurskich pisma Urzędu Informacji i Propagandy w Olsztynie 33. W propagowaniu roli i zadań PZZ na ziemiach odzyskanych pomagały Delegaturze ulotki i plakaty nadesłane przez okręgi poznański i bydgoski31. Jedną z najciekawszych inicjatyw działu prasowo-propagandowego było wydanie, w związku z pierwszymi uroczystościami grunwaldzkimi w Okręgu Mazurskim, dwunastostronicowej Jednodniówki u, wydrukowanej w Bydgoszczy w nakładzie 2199 egzemplarzy. Redaktorem Jednodniówki był kierujący pracami działu prasowo-propagandowego A. Kwiatkowski. Obok materiału rocznicowego i sprawozdań z rozwoju administracji, przemysłu, rybołówstwa, rolnictwa i osadnictwa zawierała ona artykuły poświęcone polskiej ludności rodzimej w Okręgu Mazurskim. Sekretarz Generalny PZZ Czesław Pilichowski w artykule Pod znakiem Rodła wierni Polsce 36 ukazał skomplikowane losy ludności polskiej w Niemczech. Stwierdzał on, iż trwanie tejże ludności w tradycji polskiej jest oznaką dojrzałości narodowej, z której trudny egzamin przyszło zdawać w latach Toteż należy polską ludność rodzimą przyjąć w poczet wiernych członków narodu polskiego, zaś restytuowani w swych prawach obywatelskich Polacy obywatelstwa niemieckiego stanowić będą pozytywny element państwa polskiego 37. Jednakże w świetle rejestracji Warmiaków i Mazurów jako obywateli polskich zarządzonej w czerwcu 1945 r. przez Pełnomocnika Rządu RP na Okręg Mazurski bez wymagania od nich dodatkowych oświadczeń w tym względzie, sugerowana przez Pilichowskiego restytuacja praw narodowych i obywatelskich tejże ludności, jako rozstrzygnięcie przez czynnik społeczny, ściśle współpracujący z czynnikami czuwającymi nad bezpieczeństwem państwa, brzmiała niezwykle enigmatycznie. Charakterystyczne, co znalazło odzwierciedlenie również w Jednodniówce, było preferowanie mazurskiej problematyki narodowościowej. W Jednodniówce znalazły się artykuły: Dusza mazurska w świetle legend, Dowody polskości ziemi mazurskiej, M azury3s. W artykule Mazury np. zamieszczono wzmiankę o zasługach Gazety Olsztyńskiej w krzewieniu tradycji polskich oraz o pracy Polskiego Komitetu Narodowościowego w Olsztynie. Sądzić można, iż właśnie Polski Komitet Narodowościowy miał na myśli Cz. Pilichowski w cytowanym artykule, gdy pisał 0 roli czynnika społecznego w restytucji praw obywatelskich Warmiaków 1 Mazurów. 33 B. Ł u k asz ew ic z, op. cit., s O B N, R 57, P Z Z Z a rz ą d O k rę g u w O lszty n ie. S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o śc i, s J e d n o d n ió w k a w y d a n a przez P o lsk i Z w ią ze k Z a ch o d n i w O lsztynie z o k a z ji z w y c ię stw a o rę ż a polskiego n a d K r z y ż a k a m i p o d G ru n w a ld em, 15 lipca 1945 r. P ie rw s z a s tro n a o p a trz o n a b y ła r o tą p rz y się g i:,,p o m n i n a k re w n a sz y c h o jc ó w, p rz e la n ą n a p o la c h z w y c ię sk ie j b itw y p o d G r u n w a ld e m, p o m n i n a c z y n te n, k tó r y m N a ró d P o ls k i w o b ro n ie s trz e c h ro d z in n y c h o d p a r ł n a ja z d n a w a ły n ie m ie c k o -k rz y ż a c k ie j n a n asz e zie m ie o jc z y ste i w y z w o lił je z pod cią g łe g o te r r o r u b u tn e g o k rz y ż a c tw a, ś lu b u je m y, że d zie ń G r u n w a ld u m ie ć s ta le b ę d z ie m y w p a m ię c i, i że te n d z ie ń sta n ie się d la n a s s y m b o le m id ei o b ro n n e j p rz e d k a ż d y m w ro g ie m, g o d z ą c y m w ż y w o tn e in te re s y P a ń s tw a i N a ro d u P o lsk ie g o. W p rz e d św ia d c z e n iu, że ty lk o w s p ó ln ą p ra c ą i w s p ó ln y m w y s iłk ie m p o d p rz e w o d n ic tw e m R z ą d u J e d n o ś c i N a ro d o w e j p rz y c z y n ić się m o ż e m y d o m o c a rs tw o w e g o ro z w o ju d e m o k ra ty c z n e j P o lsk i, p o m n i, że n iez g o d a i p r y w a ta z g u b iła d a w n ą P o lsk ę, ś lu b u je m y, że w e w s z y stk ic h p o c z y n a n ia c h n a s z y c h "zaw sze w sp ó ln ie i zg o d n ie w y s tę p o w a ć b ę d z ie m y, b y je d n o śc ią siln i i p e łn i m iło śc i d o w sz y stk ic h ro d a k ó w o p rz eć się a g re s ji z a w is tn y c h w ro g ó w.' 36 Ib id e m, ss Ib id e m, s Ib id e m, D usza m a zu rsk a w św ie tle legend, ss. 5 6; D o w o d y p o lsk o śc i ziem i m a zu r skiej, s. 11; M a zu ry, ss. 7 8.

9 272 Tadeusz Baryła Przypomniano też w Jednodniówce historię PZZ. Akt reaktywizacji organizacji w 1944 r. spowodował, iż zasadnicze cele i zadania stojące przed Związkiem uległy tylko wielkiemu rozszerzeniu i pogłębieniu. W artykule Wszyscy do szeregu! podkreślano, iż ugruntowanie polskości ziem odzyskanych wymaga w bieżącej chwili obsadzenia nowo odzyskanych terenów przez doborowe siły ludzkie, zaś uświadomienie i Organizowanie społeczeństwa w duchu tego koniecznego zbiorowego wysiłku na terenie całej Rzeczypospolitej oto drugi nie mniej ważny odcinek pracy Związku. Zatem w szeregach PZZ było miejsce dla wszystkich obywateli bez względu na przynależność partyjną, którzy tak pojmowali polską rację stanu. Szczególnie podkreślano, iż udział w pracach PZZ może stanowić naturalne pole aktywności bezpartyjnych obywateli stroniących od akcji politycznych ss. W dziale komunikatów olsztyńska Delegatura informowała o przystąpieniu do rejestracji członków PZZ, jak również o przyjmowaniu nowych 40. Jednodniówka zapowiadała uruchomienie między 16 a 22 lipca 1945 r. kursu wiedzy ogólnej o ziemiach odzyskanych i zasadach funkcjonowania administracji publicznej41. Jeszcze w kwietniu 1945 r. staraniem Polskiego Instytutu Prawa Administracyjnego i Zarządu Głównego PZZ powołano w Łodzi Komitet Organizacyjny Akademii Administracyjnej (Akademia Służby Publicznej Ziem Odzyskanych), przy której przeprowadzono, po uzyskaniu zgody ministra Oświaty, 3 kursy wiedzy ogólnej o ziemiach odzyskanych Kurs zorganizowany przez Delegaturę w Olsztynie, na którym wykładowcami byli m. in. prof. dr Tadeusz Hilarowicz i prof, dr Stanisław Zajączkowski z Akademii Administracyjnej w Łodzi, przeprowadzono głównie dzięki wsparciu udzielonemu przez Urząd Pełnomocnika. Celem kursu było przygotowanie do pracy kadr administracji, toteż wykładami objęto następujące dziedziny: historię ziem odzyskanych, geografię i stosunki gospodarcze ziem odzyskanych, cele i zadania PZZ, repatriację i osadnictwo, likwidację mienia poniemieckiego, ogólne zasady administracji publicznej, zasady postępowania administracyjnego, zadania szkolnictwa na terenach odzyskanych, zasady organizacji administracji skarbowej, zadania komunikacyjne na terenach odzyskanych. Podjęto też temat Polska a Bałtyk 43. Kurs ten zapoczątkował prace zmierzające do powołania, w Olsztynie wyższej uczelni, kształcącej kadry pracowników administracji. Pełnomocnik Rządu RP, dr Jakub Prawin, zaaprobował 7 sierpnia 1945 r. wyniki zebrania konstytuującego Komitet Organizacyjny Akademii Administracji Oddziału w Olsztynie. Przyjęto wówczas, że Akademia jest instytucją Polskiego Związku Zachodniego, a do czasu uzyskania własnego budynku biuro Komitetu Organizacyjnego mieścić się będzie w siedzibie Delegatury w Olsztynie 44. Rektor olsztyńskiego oddziału Akademii prof. dr T. Hilarowicz 14 sierpnia 1945 r. przedstawił dr. J. Prawinowi szczegółowy program trzyletnich studiów (uwzględniający praktykę administracyj 39 Ib id em, ss Ib id e m, s Ib id em. 42 A. K w ia tk o w s k i, A k a d e m ia P ra w a A d m in istra c yjn eg o w O lsztynie, K u r ie r C o d zien n y, 1945, n r J e d n o d n ió w k a, s O B N, R 57, P Z Z Z a rz ą d O k rę g u w O lszty n ie. P ro to k ó ł k o n s ty tu u ją c e g o z e b ra n ia K o m ite tu O rg a n iz a c y jn e g o A k a d e m ii A d m in is tr a c y jn e j O d d z ia ł w O lszty n ie, 7 s ie rp n ia 1945 г., s 91; p o r. J. L eb ie d ziew ic z, Z d z ie jó w p ie rw s z e j w y ż sz e j u c z e ln i w O lszty n ie , K w a r ta ln ik H isto rii N a u k i i T e c h n ik i, 1980, z. 2, s. 321.

10 Działalność Polskiego Związku Zachodniego 273 ną na obszarze ziem odzyskanych), projekt budżetu uczelni oraz zaproponował nową nazwę Oddziału w O lsztynie Akademia Prawno-Administracyjna. Przystąpiono do zapisów słuchaczy na pierwszy rok studiów. Prowadziło je biuro Delegatury. Kierowano się zasadą, iż do czasu nadania uczelni pełni praw akademickich można, w pewnych przypadkach, odstąpić od wymogu świadectwa dojrzałości (dłuższa praktyka w służbie publicznej). W związku z koniecznością stworzenia podstaw finansowych uczelni, czego nie mogła zapewnić Delegatura, przyjęto 18 września 1945 r. postanowienie, na mocy którego Akademia stała się własnością gminy miasta Olsztyna 4S. 19 października, na posiedzeniu w dniu inauguracji roku akademickiego, Komitet Organizacyjny określił ten stan jako tymczasowy, toteż starania o nadanie uczelni pełni praw akademickich winny być związane z jej upaństwowieniem 4S. Stworzenie własnego biura oraz przekształcenie na początku 1946 r. Akademii w Wyższą Szkołę Prawno-Ekonomiczną w Olsztynie praktycznie zerwało jej łączność z PZZ. Do czasu powołania, 11 marca 1946 r., Okręgu Olsztyńskiego i ukonstytuowania się Zarządu Okręgu trudno odtworzyć rozwój organizacyjny w terenie oraz napływ członków PZZ w Okręgu Mazurskim. Zarówno delegat, jak i Delegatura Zarządu Głównego PZZ w Olsztynie w swych sprawozdaniach wskazywali, iż rozwój Związku jest uzależniony od zaludnienia Okręgu Mazurskiego, zaś nikłe efekty pracy w terenie są wynikiem katastrofalnej sytuacji ludnościowej. Pierwszą placówką terenową było, powstałe w maju 1945 r., Biuro PZZ przy Starostwie Powiatowym w Sztum ie47. Objęło.ono działaniem miasta i powiaty sztumski, malborski, elbląski, kwidzyński oraz suski. Jednakże w związku z uchwałą Rady Ministrów z 7 lipca 1945 r., na mocy której 7 powiatów odłączono od Okręgu Mazurskiego, obszar ten z w y jątkiem Susza i powiatu suskiego przeszedł do Okręgu Gdańskiego P Z Z 4S. W lipcu Delegatura ZG PZZ w Olsztynie udzieliła delegatowi, powołanemu dla tych terenów przez Zarząd Okręgu PZZ w Białymstoku, informacji o w a runkach panujących w powiatach ełckim, gołdapskim, oleckim 4S. W następnych latach przedmiotem licznych zabiegów podejmowanych zarówno przez Zarząd Główny, jak i Zarząd Okręgu PZZ w Olsztynie stało się ustalenie podległości odłączonych siedmiu powiatów czy nawet szerzej objęcia przez województwo olsztyńskie wszystkich terenów b. Prus Wschodnich i koniecz 45 A r c h iw u m A k a d e m ii R o ln ic z o -T e c h n ic z n e j w O lszty n ie (d a le j A A R T ), zesp ó ł a k t S tu d iu m P ra w n o -A d m in is tra c y jn e g o p rz y "W ydziale P ra w n o -E k o n o m ic z n y m U n iw e rs y te tu w T o r u n iu (d a le j S PA ), l/l. P ro to k ó ł k o n fe re n c ji 18 w rz e ś n ia 1945 r. w Ł o d zi i u m o w y o p rz e d m io c ie s ta tu s u A k a d e m ii A d m in is tr a c y jn e j O d d z ia ł w O lszty n ie, s A A R T, S P A, l/l, P ro to k ó ł z p o sie d z e n ia K o m ite tu O rg a n iz a c y jn e g o 19 p a ź d z ie rn ik a 1945 r. w O lszty n ie, s. 29. P o d w p ły w e m o c z e k iw a ń m ie jsc o w e g o sp o łe c z e ń stw a co d o z a k re s u p ra c p ro w a d z o n y c h p rz e z u c z e ln ię w s k a z y w a n o, iż m ia ła b y o n a za z a d a n ie b a d a n ie h isto rii s to s u n k ó w s p o łe c z n y c h i g o sp o d a rc z y c h zie m m a z u rs k ie j i w a rm iń s k ie j i P o m o r z a t a k w prz eszło ści, j a k i w sp ó łcz eśn ie; ib id e m, J. P ra w in. M e m o ria ł w s p ra w ie za ło żen ia w y ższej u c z e ln i A d m in is tr a c ji] P u b lic z [n e j] w O lszty n ie, s. 27. N a in a u g u r a c ji r o k u a k a d e m ic k ie g o w im ie n iu P Z Z p rz e m a w ia ł S z p a d e rs k i: J. L eb ie d ziew ic z, o p. cit., s P o lski Z w ią ze k Z a ch o d n i na ziem i m a zu rsk ie j, S tr a ż n ic a Z a c h o d n ia, 1946, n r 18 19, s. 13. P o d k re ś la n o, iż p ie rw sz a p la c ó w k a te re n o w a p o w s ta ła w ła śn ie w ś ro d o w is k u a u to c h to n ic z n y m. 48 A P P, P Z Z, 586. S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o śc i, ss. 97; W A P O, U rząd P e łn o m o c n ik a, 60. P is m o P e łn o m o c n ik a R z ą d u R P n a O k rę g M a z u rsk i z 14 lip c a 1945 r. w s p ra w ie p rz e k a z a n ia p o w ia tó w w y łą c z o n y c h z o k rę g u. 49 O B N, R 57, pzz Z a rz ą d O k r ę g u w O lszty n ie. S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o śc i D e le g a tu ry Z a r z ą d u G łó w n e g o P Z Z w O lszty n ie za czas od 21 c z e rw c a d o 31 lip c a 1945 r., s K o m u n ik a ty

11 274 Tadeusz Baryła nej zgodności zasięgu terytorialnego województwa i Okręgu PZZ, celem ujednolicenia prac szczególnie w zakresie polityki narodowościowej6. Organizacją placówek terenowych kierował w Delegaturze Stanisław Stolarzewicz. Jednakże w okresie działalności Delegatury trudno mówić o ścisłym przestrzeganiu norm statutowych w pracach nad rozbudową życia organizacyjnego. Na zebraniu 15 listopada 1945 r. w Nidzicy przyjęto przez aklamację 26 członków będących założycielami Obwodu oraz dokonano wyboru Zarządu Obwodu i Komisji Rewizyjnej61. Większość członków PZZ pochodziła z Polski centralnej i przybyła do Okręgu Mazurskiego w ramach osadnictwa bądź jako członkowie ekip organizujących życie polskie na Mazurach i Warmii. We wrześniu Delegatura ZG PZZ w Olsztynie rejestrowała 320 członków, jednakże w większości nie skupionych w koła PZZ 52. Toteż znaczące prace były wynikiem działalności samej Delegatury, którą przychylnie traktował Pełnomocnik Rządu RP, bądź indywidualnego zaangażowania nielicznej grupy działaczy społecznych. Na przełomie września i października przyjęto nawet założenie, iż postęp prac jest na tyle znaczący, że można mówić o zakończeniu okresu organizatorskiego i tym samym należy podjąć prace zmierzające do przekształcenia Delegatury w Okręg Mazurski PZZ. Przeprowadzono rozmowy wstępne z dr. J. Prawinem, który wyraził zgodę na objęcie stanowiska przewodniczącego zarządu w przyszłym O kręgu53. Planowano odbycie w połowie października 1945 r. zebrania organizacyjnego celem utworzenia Okręgu i wyboru jego władz statutowych 54. Zamiar ten nie został urzeczywistniony z powodu przygotowań do zmiany na stanowisku Pełnomocnika Rządu RP na Okręg Mazurski. Jednakże wyrażenie przez dr. J. Prawina zgody na kierowanie pracą przyszłego Zarządu Okręgu PZZ dowodzi aktywności Delegatury w tym okresie, a jednocześnie potwierdza, iż dwoma głównymi kierunkami prac na terenie Okręgu, były osadnictwo i problem polskiej ludności rodzimej. Pierwsze stanowiłoby główny obszar działań PZZ, drugie natomiast leżało w kompetencjach Okręgowego Polskiego Komitetu Narodowościowego, któremu przewodniczył zastępca Pełnomocnika Rządu RP, Jerzy Burski..Tak zarysowany kierunek prac był charakterystyczny dla całego okresu działania Delegatury Zarządu Głównego PZZ w Olsztynie. W sprawozdaniach podkreślano katastrofalną sytuację Warmiaków i Mazurów oraz konieczność rozwiązania tego palącego problemu. W lipcu Delegatura zorganizowała kolonie letnie w Zgierzu dla 50 dzieci m azurskich56. Jednakże general- 50 O B N, R 57, P Z Z Z a rz ą d O k rę g u w O lszty n ie. P ro to k ó ł z W a ln eg o Z ja z d u D e le g a tó w O k rę g u O lsz ty ń sk ie g o z 11 m a ja 1947 r., ss , 122, 123; W cze śn ie j p o d o b n e s ta n o w is k o zaję li cz ło n k o w ie i n s ty t u t u M a z u rsk ie g o : zob. E. W o jn o w sk i, op. cit., s. 70; W m a ju 1946 r. d e le g a c ja W o je w ó d z k ie j R a d y N a ro d o w e j w O lszty n ie p rz e d ło ż y ła w M in iste rstw ie Z iem O d z y s k a n y c h w n io se k w s p ra w ie p rz y łą c z e n ia c z te re c h p o w ia tó w n a d w iś la ń s k ic h : zob. E. K ie re j- cz y k. W o je w ó d ztw o o lszty ń skie w latach , s D o Z a r z ą d u O b w o d u n ale żeli: F. S w ie c ik o w sk i p re zes, F. S ie ja w a w ice p rez es o ra z c z ło n k o w ie W ic h liń sk i s k a r b n ik, W. G ra b o w s k i s e k r e ta rz, C h u d zik, G o d le w sk i, 2 a - k iew ic z, B ro k o w sk a. K o m isja R e w iz y jn a : Z a ją c z k o w sk i, G ó rz y ń sk i, S c h m id t. P ie rw s z y w n io sek, k tó r y u c h w a lo n o, d o ty c z y ł u c h y le n ia u s ta w y o re h a b ilita c ji v o lk s d e u ts c h ô w : A P P, P Z Z, 586, S p ra w o z d a n ie z d z ia ła ln o śc i, s Ib id e m, s W ia d o m o śc i M a z u rsk ie, 1945, n r 25. W ty m s a m y m c z asie z w ró c o n o się d o Z y g m u n ta K a ła p sk ie g o o o b ję c ie m a n d a tu w p rz y sz ły m Z a rz ą d z ie O k r ę g u : O B N, R 60, P Z Z Z arzą d O k r ę g u w O lszty n ie. P r o to k ó ł n r 8 z p o sied ze n ia Z a rz ą d u O k r ę g u P Z Z w O lszty n ie z 25 V 1946 r., s W ia d o m o śc i M a z u rsk ie, n r W ia d o m o śc i M a z u rsk ie, 1945, n r 20.

12 Działalność Polskiego Związku Zachodniego 275 nie problem polskiej ludności rodzimej poruszany był przez Delegaturę w związku z pracami Wojewódzkiego Komitetu Osiedleńczego. Utworzenie przy Delegaturze biura porad prawnych dla Warmiaków i Mazurów, w listopadzie 1945 r., wiązało się powstaniem kwestii gospodarstw spornych (w następstwie osadnictwa często dzikiego), realizacją ustawy o mieniu poniemieckim oraz przeprowadzeniem rejestracji Warmiaków i Mazurów, zakładającej ich równouprawnienie. Uchwały Wojewódzkiego Komitetu Osiedleńczego z października i listopada 1945 г., które miały te sprawy uregulować, były kompromisowe i nie zadowoliły żadnej ze stron 56. Działalność Delegatury osłabła w okresie początkującym powołanie Ministerstwa Ziem Odzyskanych, kiedy to problem ostatecznego uregulowania obywatelstwa polskiej ludności rodzimej był szeroko dyskutowany, także w kontekście działania partii politycznych. Podjęta w Okręgu Mazurskim próba rozwiązania problemu obywatelstwa Warmiaków i Mazurów w trybie ustawy, z 20 stycznia 1920 г., o obywatelstwie państwa polskiego została oceniona negatywnie przez władze centralne, a w PZZ nie wzbudziła rezonansu, mimo niezwykłej w. tej kwestii aktywności Związku na pozostałych obszarach ziem odzyskanych57. Po wyjeździe z Olsztyna dr. Z. Chrzanowskiego, w styczniu i lutym 1946 r. załamała się działalność Delegatury w Olsztynie58. W tych warunkach Zarząd Główny PZZ w związku z przygotowywaną Ustawą 0 obywatelstwie Państwa Polskiego osób narodowości polskiej zamieszkałych na obszarze Ziem Odzyskanych podjął starania o uaktywnienie placówek terenowych. A. Kwiatkowski został mianowany p.o. kierownika przyszłego Okręgu PZZ w Olsztynie. Placówka ta miała czynnie uczestniczyć w rozwiązywaniu problemu Warmiaków i Mazurów, widząc go w perspektywie integracji społeczeństwa ziem odzyskanych 59. Działalność Delegatury była przedmiotem krytycznych ocen grupy miejscowych działaczy Związku, którzy widzieli konieczność intensywnej pracy PZZ na terenach Warmii i Mazur. Zakładali oni, że stworzenie Okręgu PZZ w wyniku inicjatywy oddolnej przerwie okres tymczasowości i zintensyfikuje działania oraz, przez nawiązanie stałego kontaktu z Zarządem Głównym, pozwoli na wymianę doświadczeń 1 zapewni pomoc finansową. Toteż U marca 1946 r. doprowadzono do zebrania, na którym podjęto decyzję o utworzeniu Okręgu Olsztyńskiego PZZ i dokonano wyboru jego władz. Tego samego dnia nastąpiło ukonstytuowanie się Zarządu Okręgu: prezes Bronisław Steinmann, wiceprezesi Zygmunt Kałapski, Kazimierz Pietrzak-Pawłowski, sekretarz dr. Władysław Gębik, skarbnik dr Władysław Piaskiewicz, członkowie Zarządu Zbigniew Ja siński, Mieczysław Sawicki, Juliusz Malewski. W tym czasie nowo utworzony Okręg liczył 286 członków, z których 15 wstąpiło do Związku na terenie Okręgu MazurskiegoM. W Urzędzie Wojewódzkim w Olsztynie 16 marca 56 W. W rzesiń sk i, Proces zasiedlenia w o je w ó d ztw a olszty ń skieg o w latach , w : S tu d ia n ad za g a d n ien ia m i g o sp o d a rczy m i i sp o łeczn y m i Z ie m Z achodnich, P o z n a ń 1962, p a ssim ; E. W oj'now ski, op. cit., s N. K o ło m e jc z y k, P o lski Z w ią ze k Z a ch o d n i (okręg śląski) w latach , w : S tu dia i m a teria ły z d ziejó w Śląska, 1964, t. 6, ss. 312, 338; zob. M. U jd a k, U dział Polskiego Z w ią z k u Z achodniego w ro zw ią zy w a n iu k w e stii naro d o w o ścio w ej na Z ie m ia c h O d zy sk a n yc h, Z a r a n ie Ś lą sk ie, 1980, n r 2, ss. 303, O B N, R 60, P Z Z Z a rz ą d O k r ę g u w O lszty n ie. P ro to k ó ł n r 8 z p o sie d z e n ia Z a rz ą d u O k rę g u, s Ib id e m. P ro to k ó ł n r 2 z p o sie d z e n ia Z a r z ą d u O k rę g u 12 m a rc a 1946, s Ib id e m. P ro to k ó ł z p ie rw sz e g o z e b ra n ia Z a r z ą d u O k rę g u P Z Z 11 m a rc a 1946, s. 1.

13 276 Tadeusz Baryła 1946 r. nastąpiła oficjalna rejestracja Związku, jako instytucji społeczno-politycznej mającej na celu skupienie wysiłków społeczeństwa dla wszechstronnego rozwoju polskich spraw państwowych i narodowych na Zachodzie ei. 61 W A PO, U rząd W o je w ó d z k i w O lszty n ie, 292. R e je s tr, s D IE T Ä T IG K E IT D E S P O L N IS C H E N W E S T B U N D E S IM M A S U R IS C H E N B E Z IR K Z u s a m m e n f a s s u n g S c h o n im M o m e n t s e in e r R e a k tiv ie r u n g im J a h r e 1944 b e g a n n d e r P o ln isc h e W e stb u n d m it A r b e ite n a n d e r V e re in ig u n g d e r G e b ie te d e s e h e m a lig e n O s tp re u s se n m it d e m p o ln i s c h e n S ta a ts w e s e n. D iese G e b ie te m it i h r e r e in h e im is c h e n p o ln isc h e n B e v ö lk e r u n g u n d d e n g e f o rd e r te n W e stg re n z e n s te c k te n in d e r T ra d itio n d e r T ä tig k e it d e s B u n d e s. N a c h M e in u n g d e s P o ln is c h e n W e s tb u n d e s s o llte n ü b e r d ie B e s tä n d ig k e it d ie s e r V e re in ig u n g u.a. e in e g e s c h ic k te u n d s c h n e ll d u r c h g e f ü h r te B e s ie d lu n g so w ie d ie G e g e n w a rt d e r p o ln isc h e n e in h e im is c h e n B e v ö lk e ru n g, d ie b e s o n d e re S o rg e e r fd rd e rte, e n ts c h e id e n. Im Z u s a m m e n h a n g m it d e r p ro v is o ris c h e n V e rw a ltu n g s e in te ilu n g d e r W ie d e re ro b e r te n G e b ie te w u r d e e in S o n d e r b e a u f tr a g te r d e s V o rsta n d e s d es P o ln is c h e n W e stb u n d e s e in b e ru fe n, D r. Z y g m u n t C h rz a n o w sk i, d e r a m 21. A p r il 1945 in O lsz ty n e in tra f. F ü r d ie v o n d e r D e le g a tu r d es V o rsta n d e s d es B u n d e s g e f ü h r te n A r b e ite n w u r d e n fo lg e n d e A b te ilu n g e n a b g e s o n d e rt: A llg e m e in e, f ü r F r a g e n d e r S ie d lu n g u n d L a n d w ir ts c h a f t, In f o rm a tio n s a b te ilu n g u n d A b te ilu n g d e r P re s s e u n d P ro p a g a n d a. D ie A r b e ite n k o n z e n trie r^ te n sich a u f d ie B e sie d lu n g s a k tio n a u c h d u r c h d ie T e iln a h m e a n d e n A r b e ite n d e r S ied lu n g s a u s s c h ü s s e. D a s B ü ro d e r D e le g a tu r b e d ie n te 12 T a u s e n d A n sie d le r. E in e r h e b lic h e r E rfo lg w a r d ie H e ra u s g a b e im Z u s a m m e n h a n g m it d e n F e ie rlic h k e ite n b e i G ru n w a ld (T a n n e n b e rg ) e in e r 12 S e ite n z ä h le n d e r,.e in ta g sz e itu n g, so w ie d a s M itw irk e n a m G r ü n d e n d e r H o c h sc h u le z u r H e ra n b ild u n g d e r V e rw a ltu n g s k a d e r. D e r M itg lie d e rz u stro m u n d d ie o rg a n is a to ris c h e E n tw ic k lu n g im G e b ie t w a r e n n u r g e rin g fü g ig, w a s n a c h M e in u n g d e r D e le g a tu r a u f d ie B e v ö lk e r u n g ss itu a tio n im M a s u r is c h e n B e z irk z u r ü c k z u f ü h re n w a r. Z u B e g in n d e s J a h r e s 1946 b r a c h d ie T ä tig k e it d e r D e le g a tu r z u s a m m e n. D ie E in b e r u fu n g A n to n i K w ia tk o w s k ie z u m s te llv e r tr e te n d e n L e ite r d e s k ü n f tig e n B e z irk s d u r c h d e n V o rsta n d d es P o ln is c h e n W e stb u n d e s so w ie d ie I n itia tiv e e in e r G r u p p e e in h e im is c h e r A k tiv iste n, d ie d e r T ä tig k e it d e r D e le g a tu r k r itis c h g e g e n ü b e rs ta n d e n, f ü h r te n a m 11. M ä rz 1946 z u r S c h a f fu n g d e s B e z irk s O lse ty n d e s P o ln is c h e n W e stb u n d e s, m it 286 M itg lie d e rn.