ISSN 1899-5772 Jourl of Agribusiess d Rurl Developmet www.jrd.edu.pl 4(10) 2008, 47-60 WYKORZYSTANIE ANALITYCZNEGO PROCESU HIERARCHICZNEGO W ANALIZIE SYSTEMU MOTYWACYJNEGO PRZEDSIĘBIORSTWA TRANSPORTOWEGO Aleksdr Łuczk, Feliks Wysocki Uiwersytet Przyrodiczy w Poziu Abstrkt. Celem prcy jest przedstwieie możliwości zstosowi lityczego procesu hierrchiczego w lizie systemu motywcyjego przedsiębiorstw. W prcy podjęto próbę ustlei jwżiejszych czyików motywcyjych w wybrym przedsiębiorstwie trsportowym orz dokoo wyboru jwłściwszego dl iego modelu motywcyjego spośród trzech zpropoowych. Słow kluczowe: motywcj, modele motywcyje, czyiki motywcyje, lityczy proces hierrchiczy WSTĘP Do lizy czyików motywcyjych skłi ie tylko dymiczie rozwijjący się ryek prcy, lecz tkże zmiy zchodzące w polskiej gospodrce. Obecie, kiedy Polsk zjduje się w strukturch Uii Europejskiej, przedsiębiorstw, by sprostć zgriczej kokurecji i zpobiec odpływowi ludzkiego kpitłu, są zmuszoe do stosowi owych rzędzi motywcyjych. Motywcj powi wpływć z jedej stroy zwiększeie wydjości prcowików i dzięki temu relizcję zmierzeń przedsiębiorstw, z drugiej ich zdowoleie z prcy. Z tej przesłki wyik koieczość tworzei tkich systemów motywcji w przedsiębiorstwch, które będą dostosowe do jego specyfiki i idywidulych potrzeb prcowików, zpewią mksimum sukcesów zrówo przedsiębiorstwu, jk i jego prcowikom. Ozcz to, że dobrze motywowy prcowik jest zdowolo- Copyright Wydwictwo Uiwersytetu Przyrodiczego w Poziu Adres do korespodecji Correspodig uthor: dr iż. Aleksdr Łuczk, Ktedr Fisów i Rchukowości w Agrobizesie, Uiwersytet Przyrodiczy w Poziu, ul. Wojsk Polskiego 28, 60-637 Pozń, Pold, e-mil: luczk@up.poz.pl
48 A. Łuczk, F. Wysocki y z wykoywej prcy, idetyfikuje się z przedsiębiorstwem, które zspokj jego potrzeby zrówo mterile, jk i wyższego rzędu. Tki prcowik jest brdziej wydjy, co przyczyi się do wzrostu efektywości ekoomiczej przedsiębiorstw. Jest to pewego rodzju sprzężeie zwrote, z którego korzyści powiy zwsze odosić obie stroy, czyli przedsiębiorstwo i prcowik [Stoer i Wekel 1992, Webber 1992, Armstrog 1996]. Istieje więc potrzeb ustlei kluczowych czyików motywujących w dym przedsiębiorstwie i zwrócei ie szczególej uwgi przy budowiu systemu motywcyjego. W Polsce do jpopulriejszych czyików motywcyjych leży zliczyć bodźce fisowe, podczs gdy w prktyce przedsiębiorstw pństw wysoko rozwiiętych corz istotiejsze stją się bodźce pozmterile, tkie jk przykłd uzie, poczucie wżości, osobist odpowiedzilość z dziłi. Celem prcy było przedstwieie możliwości wykorzysti metody lityczego procesu hierrchiczego do ocey czyików motywujących orz wyboru jlepszego modelu motywcyjego prcowików w przedsiębiorstwie. Podstwę empiryczą dokoych oce stowiły wyiki bdń kietowych, przeprowdzoych wśród prcowików stowiskch wykowczych w wybrym przedsiębiorstwie trsportowym. METODYKA BADAŃ Procedur wyboru modelu motywcyjego opier się lityczym procesie hierrchiczym [Sty i Beett 1977, Sty 1980, Łuczk i Wysocki 2005, Wysocki i Łuczk 2006], który jest metodą stosową do rozwiązywi wielokryterilych problemów decyzyjych. Procedur t obejmuje stępujące etpy postępowi: Etp 1. Budow hierrchii, wzjemie powiązych elemetów decyzyjych, skłdjąc się z celu główego, kryteriów i modeli motywcyjych. Etp 2. Porówie prmi wżości elemetów decyzyjych kżdym poziomie hierrchii. Etp 3. Zestwieie wyików w mcierze porówń i sprwdzeie ich poprwości. Etp 4. Obliczeie priorytetów loklych i globlych elemetów decyzyjych. Etp 5. Wybór jwłściwszego modelu motywcyjego spośród zpropoowych. Hierrchiczy schemt decyzyjy jest kostruowy z pomocą rozkłdu rozwżego problemu decyzyjego elemety skłdowe decyzji: cel główy, kryteri podstwowe (cele podrzęde), kryteri pośredie (trybuty) orz możliwe decyzje modele motywcyje (rys. 1). Cel główy jest umieszczy szczycie hierrchii i skłd się z kilku celów podrzędych, będących jego uszczegółowieiem. Kolejy poziom schemtu decyzyjego tworzą trybuty decyzyje (kryteri pośredie), których relizcj jest iezbęd do osiągięci celów podrzędych. Atrybuty rówież mogą zostć rozłożoe podrzęde dziłi. Schemt decyzyjy jest więc zbudowy z kilku poziomów, których liczb jest zleż od stopi ogólości, jki prgie się utrzymć w rozwżich. Ostti jiższy poziom tworzą możliwe decyzje modele motywcyje. Cel główy i cele podrzęde orz trybuty powiy być wzjemie powiąze (etp 1). Wtedy porówuje Jourl of Agribusiess d Rurl Developmet
Wykorzystie lityczego procesu hierrchiczego... 49 Njogóliejszy cel problemu decyzyjego The most geerl gol of decisio problem Poziom I Level I Cel główy Mi gol Kryterium podstwowe 1 Bsic criterio 1 Kryterium podstwowe 2 Bsic criterio 2... Kryterium podstwowe m Bsic criterio m Poziom II Level II Kryteri podstwowe (cele podrzęde) Bsic criterios (secodry gols) Kryterium pośredie 1 Sub-criterio 1 Kryterium pośredie 2 Sub-criterio 2... Kryterium pośredie r Sub-criterio r Poziom III Level III Kryteri pośredie Sub- criterios Writ decyzyjy 1 Altertive 1 Writ decyzyjy 2 Altertive 2... Writ decyzyjy p Altertive p Poziom Level Writy decyzyje Altertives Wybór jwłściwszego writu decyzyjego Selectio of the most suitble ltertive Rys. 1. Stdrdow form schemtu decyzyjego w AHP: hierrchi -poziomów Źródło: oprcowie włse podstwie Sty [1980]. Fig. 1. Stdrd form of decisio scheme i AHP: hierrchy -level Source: ow elbortio bsed o Sty [1980]. się prmi wżość czyików kżdym poziomie hierrchii wykorzystując do tego sklę Sty ego 1 (tb. 1) (etp 2). Wyiki porówń zestwi się w mcierze porówń (etp 3): 1 12 1 1 1 2 A 12, i, j = 1,,, gdzie jest liczbą elemetów dym 1 1 1 1 2 poziomie schemtu decyzyjego, ij oceą przewgi wżości elemetu decyzyjego i-tego d j-tym. Mcierz t m stępujące włsości: jeżeli przewg wżości i-tego czyik d j-tym jest ij = α, wtedy 1 ji, α 0, (zsd przechodiości oce), α jeżeli i-ty czyik jest rówie reltywie wży jk j-ty, wtedy ij = ji = 1 (zsd rówowżości oce). 1 N kżdym poziomie hierrchii eksperci (decydeci), bezpośredio związi z rozwżym procesem decyzyjym, porówują prmi wżość czyików. 4(10) 2008
50 A. Łuczk, F. Wysocki Tbel 1. Dziewięciostopiow skl Sty ego Tble 1. Sty s ie-level scle Przewg wżości elemetów decyzyjych Domice of importce of decisio elemets Objśieie Expltio Wgi wżości Itesity of importce (α) Rówowżość Equl importce Słb lub umirkow Moderte importce Istot, zsdicz, moc Strog importce Zdecydow lub brdzo moc Very strog or demostrted importce Absolut Extreme importce Do porówń kompromisowych pomiędzy powyższymi wrtościmi For compromise betwee the bove vlues Przechodiość oce Trsitivity of evlutio Ob czyiki przyczyiją się rówo do osiągięci celu (jede czyik m tkie smo zczeie jk drugi) Two ctivities cotribute eqully to the objective Nie przekoywujące zczeie lub słb preferecj jedego czyik d drugim (jede czyik m ieco większe zczeie iż drugi) Experiece d judgmet slightly fvour oe ctivity over other Zsdicze lub moce zczeie lub moc preferecj jedego czyik d iymi (jede czyik m wyrźie większe zczeie iż drugi) Experiece d judgmet strogly fvour oe ctivity over other Zdecydowe zczeie lub brdzo moc preferecj jedego czyik d iym (jede czyik m bezwzględie większe zczeie iż drugi) A ctivity is fvoured very strogly over other; its domice demostrted i prctice Absolute zczeie lub bsolut preferecj jedego czyik d iym The evidece fvourig oe ctivity over other is of the highest possible order of ffirmtio Czsmi istieje potrzeb iterpolcji umeryczej kompromisowych opiii, poiewż ie m odpowiediego słowictw do ich opisi, przeto stosujemy pośredie wrtości między dwom sąsiedimi ocemi Sometimes oe eeds to iterpolte compromise judgmet umericlly becuse there is o good word to describe it. Jeżeli i-ty czyik m przypisy jede z powyższych stopi podczs porówi do j-tego czyik, wtedy j-ty czyik m odwrotą wrtość, gdy porówuje się do i-tego (jeżeli porówując X z Y przyporządkowujemy wrtość α, to wtedy utomtyczie musimy przyjąć, że wyikiem porówi Y z X musi być 1/ α) If ctivity i hs oe of the bove o-zero umbers ssiged to it whe compred with ctivity j, the j hs the reciprocl vlue whe compred with i compriso mdted by choosig the smller elemet s the uit to estimte the lrger oe s multiple of tht uit. 1 3 5 7 9 2, 4, 6 i 8 odwrotości powyższych wrtości reciprocls of bove Źródło: oprcowie włse podstwie Sty [1980]. Source: ow elbortio bsed o Sty [1980]. Nstępie sprwdz się, czy porówi zostły przeprowdzoe poprwie. W tym celu oblicz się wskźik zgodości CR, który pozwl określić, w jkim stopiu wzjeme porówi wżości chrkterystyk są zgode: Jourl of Agribusiess d Rurl Developmet
Wykorzystie lityczego procesu hierrchiczego... 51 0 % CR CI 100 % RI dl 1,2 dl 2 λmx w podym wzorze CI jest ideksem zgodości, przy czym λ mx jest mksymlą lub główą wrtością włsą mcierzy porówń A 2, jest liczbą wierszy 1 (kolum) w mcierzy A, tomist RI jest średim losowym ideksem zgodości obliczoym z losowo geerowej mcierzy o wymirch [Hrtty i Joseph 1992]: Rząd mcierzy Rk of mtrix Ideks losowy Averge Rdom Idex 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 RI 0,00 0,00 0,58 0,90 1,12 1,24 1,32 1,41 1,45 1,49 Wskźik zgodości określ, w jkim stopiu wzjeme porówi wżości są zgode (kosekwete). W lizie procesu hierrchiczego oczekuje się, by wskźik CR przyjmowł wrtości miejsze lub rówe 10%. Wtedy porówi są kosekwete. W iym przypdku porówi (wszystkie lub iektóre) leży powtórzyć, w celu usuięci iezgodości 3. W obliczeich umeryczych rzdko jedk moż wyzczyć λ mx bezpośredio z wielomiu chrkterystyczego, gdyż obliczeie jego współczyików z wymgą dokłdością jest zwykle czsochłoe i umeryczie skomplikowe. Istieje jedk wiele metod ułtwijących loklizcję pierwistków tego wielomiu orz zjdowi ich przybliżoych wrtości [Fortu i i. 1993]. W AHP jest iezbęd mksyml wrtość włs, którą moż estymowć korzystjąc z stępującej zleżości [Sty 1980]: mx lim trce A k k k 1/2 2 przy złożeiu, że mcierz A jest odwrcl. Jeżeli porówi wżości elemetów zostły przeprowdzoe poprwie, to oblicz się wektory włse mcierzy porówń A. Wyzczeie wektor włsego, podobie jk wrtości włsej, jest skomplikowe umeryczie. Zmist obliczeń bezpośredich możemy jedk zstosowć sposoby przybliżoe stosowe w teorii dotyczącej metody AHP. Sty [1980] propouje cztery przybliżoe, sposoby obliczei wektorów włsych z jedoczesym określeiem ich użyteczości (tb. 2). Sformlizowy czwrty sposób obliczi priorytetów loklych zprezetowo w tbeli 3. Jeżeli porówi wżości elemetów zostły przeprowdzoe poprwie, to obliczoe zormlizowe wektory włse mcierzy porówń A określją względą wżość elemetów decyzyjych (celów, kryteriów i writów decyzyjych) kżdym poziomie hierrchii, czyli ich lokle priorytety. Wyrżją oe udził dego elemetu 2 Wrtości włse mcierzy A są pierwistkmi wielomiu chrkterystyczego: w(λ) det (A λi), gdzie I ozcz mcierz jedostkową. 3 W przypdku pełej zgodości porówń opiii zchodzi λ mx =, CI = 0, ztem CR = 0. 4(10) 2008
52 A. Łuczk, F. Wysocki Tbel 2. Sposoby obliczi wektor włsego z mcierzy porówń prmi wżości elemetów decyzyjych Tble 2. Methods of estimtio of eigevector of pirwise comprisos mtrix of importt decisio elemets Sposób Wy Dokłdość Precisio 1 Njbrdziej iedokłdy The crudest 2 Lepsz w porówiu z poprzedim Better 3 Dobr Good 4 Dobr Good Sposób postępowi Procedure Zsumowć elemety w kżdym wierszu mcierzy porówń prmi A i zormlizowć przez podzieleie kżdej sumy z wiersz przez sumę wszystkich elemetów w mcierzy. Otrzyme wielkości to wektor włsy mcierzy porówń A. Sum the elemets i ech row d ormlize by dividig ech sum by the totl of ll the sums, thus the results ow dd up to uity. The first etry of the resultig vector is the priority of the first ctivity, the secod of the secod ctivity d so o. Obtied qutities re eigevectors of pirwise comprisos mtrix A. Zsumowć elemety w kżdej kolumie i wziąć odwrotości tych sum. Nstępie zormlizowć do jedości, przez podzieleie odwrotości sum przez sumę wszystkich odwrotości. Otrzyme wielkości to wektor włsy mcierzy porówń A. Tke the sum of the elemets i ech colum d form the reciprocls of the sums. To ormlize so tht tht these umbers dd to utility, divide ech reciprocl by the sum of the reciprocls. Obtied qutities re eigevectors of pirwise comprisos mtrix A. Podzielić elemety kżdej kolumy przez sumę elemetów w dej kolumie (tz. zormlizowć kolumy). Dodć elemety w kżdym otrzymym wierszu, stępie podzielić przez liczbę elemetów w wierszu. Otrzyme wielkości to wektor włsy mcierzy A. Divide the elemets of ech colum by the sum of colum (i.e. ormlize colum) d the dd the elemets i ech resultig row d divide this sum by the umber of elemets i the row. This process of vergig over the ormlized colums. Obtied qutities re eigevectors of pirwise comprisos mtrix A. Pomożyć elemety w kżdym wierszu i obliczyć pierwistek, tkiego stopi ile jest elemetów w wierszu. Zormlizowć otrzyme liczby do jedości poprzez podzieleie kżdej z ich przez ich sumę. Otrzyme wielkości to wektor włsy mcierzy porówń A. Multiply the elemets i ech row d tke the -th root. Normlize the resultig umbers. Obtied qutities re eigevectors of pirwise comprisos mtrix A. Źródło: oprcowie włse podstwie Sty [1980]. Source: ow elbortio bsed o Sty [1980]. decyzji w osiągiu celu poziomie bezpośredio wyższym (etp 4). Ntomist priorytety globle dego poziomu reprezetują udził kżdego elemetu decyzji (z poszczególych poziomów) w osiągiu celu główego. Priorytet globly uzyskuje się przez przemożeie wrtości priorytetu loklego tego poziomu decyzji przez wrtość priorytetu globlego poziomu bezpośredio wyższego [Hrker i Vrgs 1990]. W przypdku osttiego poziomu decyzyjego dotyczącego modeli motywcyjych postępowie jest podobe do opisego wyżej i przebieg stępująco: 1. Eksperci bezpośredio zgżowi w procesie decyzyjym dokoują porówi wżości modeli motywcyjych w odiesieiu do poszczególych kryteriów pośredich. W wyiku tego uzyskuje się priorytety lokle, które wskzują, Jourl of Agribusiess d Rurl Developmet
i-ty wiersz w mcierzy porówń prmi Row i i mtrix of prtwice comprisos Wykorzystie lityczego procesu hierrchiczego... 53 Tbel 3. Sposób obliczi priorytetów loklych Tble 3. Method of estimtio of locl priority j-t kolum w mcierzy porówń prmi Colum j i mtrix of pirwice comprisos 1 2... j 1 ij ij j 1 Priorytet lokly Locl priority p i 1 1 11 12... 1 j 1 1 j j 1 1 j / 1 j j 1 i1 j 1 ij 2 1 21 1 22... 2 12 j 1 2 j j 1 2 j / 2 j j1 i1 j1 ij......... 1............ 1 1 1 2 1... 1 j 1 2 j j j 1 j1 j / i1 j1 ij ij ij / i 1 j 1 i1 j1 i1 j1 ij 1 Źródło: oprcowie włse. Source: ow elbortio. w jkim stopiu poszczególy model wpływ relizcję dego kryterium pośrediego, 2. Otrzyme wrtości priorytetów loklych moży się przez odpowidjące im priorytety globle dl kryteriów pośredich. Wielkości te, zwe cząstkowymi priorytetmi globlymi, pokzują udził dego modelu motywcyjego w osiągiu celu główego w rmch dego kryterium pośrediego, 3. Sum cząstkowych priorytetów globlych dego modelu jest jego priorytetem globlym. 4. Z jwłściwszy model motywcyjy uzje się te, dl którego priorytet globly jest jwyższy. WYNIKI BADAŃ Alizę systemu motywcyjego przeprowdzoo przykłdzie firmy trsportowej, któr ztrudi 40 prcowików stowisku kierowcy. Podstwę wyboru jkorzystiejszego dl firmy modelu motywcyjego prcowików stowiły bdi kietowe, przeprowdzoe z pomocą wywidu z kwestioriuszem wśród kdry prcowiczej stowiskch wykowczych. Odpowiedzi udzieliło 26 kierowców, to jest 65% bdej grupy [Stieck 2007]. 4(10) 2008
54 A. Łuczk, F. Wysocki Zwiększeie efektów dziłi ludzkiego w procesie prcy orz zwiększeie zdowolei z prcy 1,000 Poziom I Cel główy Wruki prcy 0,344 ) Stosuki międzyludzkie 0,217 Uzie 0,121 Smorelizcj 0,187 Wruki płcy 0,131 Poziom II Kryteri podstwowe Stłość (stbilość) prcy 0,083 ( 0,241) Bezpieczeństwo prcy 0,109 ( 0,317) Stosuki z kolegmi 0,149 ( 0,643) Wyróżiei, pochwły 0,029 (0,238) Rozwój włsej osobowości 0,054 (0,288) Potrzeb osiągięci sukcesu 0,111 (0,595) Wygrodzeie 0,079 (0,600) Stdrd miejsc prcy 0,035 ( 0,101) Ndzór 0,022 ( 0,065) Stosuki z przełożoymi 0,078 ( 0,357) Osobist odpowiedzilość z dziłi 0,092 (0,762) Potrzeb włdzy 0,022 (0,117) Ngrody pieięże i premie 0,030 (0,229) Poziom III Kryteri pośredie Możliwość rozwoju 0,037 (0,106) Czs prcy 0,058 (0,170) Ubezpieczei (p. międzyrodowe) 0,022 (0,170) Model trdycyjy Model wruków prcy i potrzeb Model kompleksowy Poziom IV Modele motywcyje 0,291 0,437 0,273 Icrese of effects of hum ctivities i work process d icrese of work stisfctio 1.000 Level I Mi gol Coditios of work 0.344 ) Iterpersol coectios 0.217 Accolde 0.121 Slfreliztio 0.187 Coditios of slry 0.131 Level II Bsic criterios Stbility of work 0.083 (0.241) Sfeess of work 0.109 (0.317) Coectios with collegues 0.149 (0.643) Distictios, pprobtios 0.029 (0.238) Developmet of idividulity 0.054 (0.288) Need of success 0.111 (0.595) Pymet 0.079 (0.600) Workplce stdrd 0.035 (0.101) Supervisio 0.022 (0.065) Coectios with superiors 0.078 (0.357) Persol resposibility for job 0.092 (0.762) Need of power 0.022 (0.117) Premiums 0.030 (0.229) Level II Sub-criterios Possibility of developmet 0.037 (0.106) Time of work 0.058 (0.170) Isurce (e.g. itertiol)) 0.022 (0.170) Trditiol model 0.291 Model of coditios of work d eeds 0.437 Complex model 0.273 Level II Models of motivtio Rys. 2. Struktur hierrchii orz oce wżości czyików motywujących prcowików stowiskch wykowczych w przedsiębiorstwie trsportowym. ) Priorytet globly sum wszystkich priorytetów globlych kżdym poziomie hierrchii wyosi 1. b) Priorytet lokly sum priorytetów loklych trybutów obliczoych w odiesieiu do związego z imi kryterium podstwowego wyosi 1 Źródło: obliczei włse podstwie wywidu z kwestioriuszem, przeprowdzoego w przedsiębiorstwie trsportowym. Fig. 2. Hierrchicl structure d estimtio of importce of motivtio fctor of employees o executive positio i reserched trsport firm. ) Globl priority sum of ll globl priorities t ech level of hierrchy is 1. b) Locl priority sum of ll locl priorities with respect to criterio coected with bsic criterio is 1 Source: ow estimtio bsed o iterview with questioire crried out i trsport firm. Jourl of Agribusiess d Rurl Developmet
Wykorzystie lityczego procesu hierrchiczego... 55 Wyboru jlepszego modelu motywcyjego dokoo z pomocą lityczego procesu hierrchiczego 4. Pierwszym etpem AHP był budow hierrchii czyików motywujących prcowików bdego przedsiębiorstw (etp 1). W budowie hierrchii kierowo się przesłkmi merytoryczymi, wyikjącymi z teorii motywcyjych, między iymi z teorii Herzberg 5 [Armstrog 1996]. Przyjęto, że celem główym rozwoju przedsiębiorstw w zkresie motywowi prcowików będzie zwiększeie efektów dziłi ludzkiego w procesie prcy orz zwiększeie zdowolei z prcy. Przejwi się oo w zpewieiu środków i możliwości relizcji potrzeb prcowików orz systemu ich wrtości, jedocześie zmierzjąc do osiągięci celów ekoomiczych przedsiębiorstw. N relizcję celu główego m wpływ pięć podstwowych kryteriów: wruki prcy, wruki płcy, stosuki międzyludzkie, uzie orz smorelizcj. W rmch kżdego kryterium podstwowego zostły wyróżioe kryteri pośredie (zob. rys. 2). Nstępie dl przedsiębiorstw oprcowo trzy modele motywcyje możliwe decyzje [Stoer i Wekel 1992, Webber 1992, Armstrog 1996]. Model I trdycyjy zkłd, iż motywowie prcowików stępuje poprzez płcowe istrumety motywcyje, tkie jk wygrodzeie, które jest pieiężą rekompestą z prce świdczoą rzecz firmy. Pieiądze zczą dl ludzi wiele, wet dl tych o dużej potrzebie osiągięć czy smorelizcji. Pieiądz jest bowiem mierikiem wrtości ich prcy. Wysokość otrzymywej wypłty świdczy o przydtości dl firmy, o tym, jk prcowik jest ceioy. Model te obejmuje motywowie przez odpowiedie wygrodzeie orz kry związe z porżkmi w prcy. Model te jest oprty przekoiu, że człowiek z dużo większym prwdopodobieństwem będzie podejmowł dziłi przyoszące jemu zczące korzyści fisowe iż krę. Wygrodzeie jest stwie pierwszym miejscu. Płc powi być odpowiedi do wysiłku wkłdego w prcę. Jest to podejście oprte teorii Tylor. Sugerowł o używie bodźcowego systemu plc. Był przekoy, że kierowictwo m bogtszą wiedzę temt prcy poszczególych stowiskch i zkłdch, że główą powszechą siłą motywcyją jest pieiądz. Model II wruków prcy. Kżdy człowiek m określoe potrzeby i dąży do ich zspokojei, co stowi główy motyw jego prcy i dziłi; motywcję stwrzją tylko iezspokojoe potrzeby. Potrzeby są odczuwe przez ludzi jko brk tego, co m dl ich zczeie. Zspokojeie potrzeb sprzyj pozytywej postwie i zdowoleiu z życi, co mobilizuje ludzi do wysiłku. Wrukiem powsti motywcji do prcy są biologicze i psychicze potrzeby orz stwiie sobie zdń do wykoi. W pierwszej kolejości człowiek dąży do zspokojei potrzeb podstwowych (fizjologiczych), tkich jk: jedzeie, mieszkie, ubrie. Dopiero z chwilą zspokojei potrzeb podstwowych ktywizują się potrzeby wyższego rzędu, tkie jk bezpieczeństwo, uzie, smorelizcj. Potrzeby bezpieczeństw są to potrzeby stbilego środowisk psychiczego i emocjolego. Potrzeby te mogą być w miejscu prcy zspo- 4 Obliczei wykoo z wykorzystiem progrmu Expert Choice. 5 Kocepcj t zkłd istieie dwóch grup czyików mjących wpływ motywcję w prcy: zewętrzych, iczej zwych czyikmi iezdowolei lub higiey (m.i. płc, wruki prcy, stosuki prcy, polityk i dmiistrcj przedsiębiorstw) orz wewętrzych, iczej zwych czyikmi zdowolei (m.i. ciekw prc, odpowiedzilość, możliwość wsowi, prestiż, włdz). 4(10) 2008
56 A. Łuczk, F. Wysocki kje przez ciągłość ztrudiei. Dl wielu ludzi potrzeby bezpieczeństw, są wżą siłą pędową ich ktywości zwodowej. Ntomist bezpieczeństwo, z puktu widzei zwodu kierowcy, wiąże się bezpieczeństwem wykoywi prcy przykłd poprzez stdrd miejsc prcy (st techiczy pojzdu). Potrzeby wyższego rzędu rozwój i relizcj życiowych celów prcowików powiy przyosić korzyści zrówo im smym, jk i prcodwcy. Wyiki prcy prcowików wykowczych będą większe, gdy będą oi kceptowi przez współprcowików i godie trktowi przez przełożoych. W modelu tym jistotiejsze są potrzeby człowiek, tkie jk p. uzie, poczucie przydtości, ziteresowie tym, co robi, przyleżość do grupy. Są to podstwowe czyiki motywujące ludzi do prcy. Model III jest to kompleksowy model motywcji zkłdjący, że osiągięci stowią rezultt dziłi zrówo czyików zewętrzych i wewętrzych. Ngrody i wyróżiei są stępstwmi osiągięć i mogą ie wpłyąć. Nie są jedk jwżiejszym motywtorem. Kompleksowość tego systemu wyik z powiązń pomiędzy różymi czyikmi zewętrzymi i wewętrzymi. Czyiki te wspólie motywują prcowików wykowczych i wpływją ich osiągięci w prcy, które powiy być źródłem fisowych i iefisowych gród. Ntomist grody mją zczący wpływ dlsze osiągięci. Prcowicy stowiskch wykowczych dokoli porówń prmi wżości czyików motywujących kżdym poziomie hierrchii, z wykorzystiem dziewięciostopiowej skli wżości Sty ego. Kżdemu z czyików zostły przyporządkowe wgi wżości elemetów decyzyjych (etp 2). Wyiki porówń zostły zestwioe w mcierze porówń i sprwdzoe pod względem zgodości z pomocą wskźik zgodości CR (etp 3). W kżdym przypdku wskźik osiągął wrtość poiżej 10%, co ozcz, że uzyske porówi były zgode. Zchowie kosekwecji w opiich podczs porówywi poszczególych czyików pozwoliło wyzczeie kżdym poziomie hierrchii zormlizowego wektor włsego z mcierzy porówń prmi, określjącego preferecje decydet w odiesieiu do relizcji celu główego (etp 4). Istotą procesu jest obliczeie wrtości priorytetów (loklych i globlych) poszczególych elemetów decyzyjych (celu główego, kryteriów podstwowych i pośredich orz modeli decyzyjych). N poziomie III hierrchii dokoo porówń kryteriów pośredich w odiesieiu do kryterium podstwowego związego z smorelizcją (tb. 4). Priorytety lokle poziomu trzeciego po przemożeiu przez priorytety globle poziomu wyższego określiły preferecje decydetów (priorytety globle) w odiesieiu do osiągięci celu główego. Dl przykłdu, priorytet lokly, dotyczący kryterium pośrediego, związego z potrzebą osiągięci sukcesu, wyosi 0,595 (rys. 2, tb. 4) i ozcz, że to kryterium wpływ smorelizcję ż w 59,5%. Ntomist priorytet globly, dotyczący tego kryterium, wyosi 0,111 6 i iformuje o tym, iż udził tego kryterium w osiągiu celu główego wyosi 11,1%. 6 Priorytet globly poziomie III (dotyczącym kryteriów pośredich) otrzymuje się poprzez pomożeie priorytetu globlego, dotyczącego kryterium podstwowego smorelizcj (0,187) przez priorytet lokly, dotyczący kryterium pośrediego potrzeb osiągięci sukcesu (0,595), mmy ztem 0,187 0,595 = 0,111. Jourl of Agribusiess d Rurl Developmet
Wykorzystie lityczego procesu hierrchiczego... 57 Tbel 4. Wyiki porówi wżości kryteriów pośredich w odiesieiu do kryterium podstwowego, związego ze smorelizcją Tble 4. Result of pirwise comprisos importt of sub-criteri with referece to mi criterio self-reliztio Kryteri pośredie Sub-criteri Rozwój włsej osobowości Developmet of persolity Potrzeb osiągięci sukcesu Need of success Potrzeb włdzy Need of power Rozwój włsej osobowości Developmet of persolity Potrzeb osiągięci sukcesu Need of success Potrzeb włdzy Need of power 3 ij j1 3 3 ij j1 Priorytet lokly Locl priority Priorytet globly Globl priority 1,000 5,000 1) 2,10 10,500 2,190 0,288 0,054 1/5=0,200 2) 1,000 2,50 0,500 0,794 0,595 0,111 1/2,1 = 0,480 1/2,50 = 0,400 1,000 0,192 0,577 0,117 0,022 CR = 5,0% 3,560 1,000 0,187 1) Przewg wżości jedego elemetu d drugim zostł określo podstwie uśrediei opiii z kiet. 2) Odwrotości stopi przewgi wżości wyikją z przechodiości oce. Źródło: obliczei włse. 1) Advtge of importce of oe elemet over other oe ws deoted o the bsis of vergig of the questioire opiios. 2) Reciprocls of importce dvtge degrees result from trsitivity of evlutio. Source: ow estimtio. W wyiku porówń prmi wżości kryteriów podstwowych, jwyższy priorytet globly uzyskły wruki prcy (0,344). Ozcz to, że wruki prcy mją jwiększy wpływ zwiększeie efektów dziłi ludzkiego w procesie prcy. Drugim wżym z kolei czyikiem wpływjącym relizcję celu główego są stosuki międzyludzkie (0,217). Miejsze zczeie od dwóch wcześiej wymieioych kryteriów m smorelizcj (0,187) i wruki prcy (0,131), jsłbiej osiągięcie celu główego wpływ uzie (0,121). Njwżiejszym czyikiem motywcyjym w odiesieiu do kryterium główego są stosuki z kolegmi, dl których, wysokość priorytetu globlego wyosi 0,149. Dobr, bezkofliktow współprc z kolegmi tych smych stowiskch sprzyj lepszej tmosferze orz efektywiejszej prcy. W bdej firmie trsportowej kierowcy prcują główie w złodze dwuosobowej. Poiewż zjmują się główie trsportem międzyrodowym, kierowcy przebywją dłuższy czs poz gricmi krju przez kilk di w tygodiu, spędzjąc w te sposób ze sobą po kilkście godzi. Dltego też dobry kotkt i współprc z kolegmi są istote w wykoywej prcy. Drugi z kolei wysoki priorytet globly m potrzeb osiągięci sukcesu (0,111), co może wyikć z mbicji prcowików, pozwljącej im relizcje włsych celów. W rmch jwżiejszego kryterium podstwowego, jk wruki prcy, zostł zidetyfikowy jede z jistotiejszych czyik motywujących bezpieczeństwo prcy. Jego priorytet globly wyosi 0,109. Dl bdej grupy prcowików poczucie 4(10) 2008
58 A. Łuczk, F. Wysocki bezpieczeństw okzło się wżą potrzebą, prowdzącą do zdowolei z prcy orz zwiększei efektywiejszego dziłi ludzkiego. Świdczy to, że prcowicy firmy trsportowej w główej mierze kierują się bezpieczeństwem swojej prcy. To bezpieczeństwo jest jwżiejsze dl kierowcy, poiewż wyik ze specyfiki jego prcy. Przebywjąc w pojeździe przez 24 godziy, pięć do sześciu di w tygodiu, kierowc ie tylko musi mieć komfortowe wruki, lecz tkże poczucie bezpieczeństw. St techiczy pojzdu musi być dobry, by prc był wyko sprwie i czs. Zspokojeie tej potrzeby okzło się też wżiejsze od potrzeby stbilości prcy, któr zlzł się drugim miejscu w odiesieiu do celu główego. Jej priorytet globly wyosi 0,083 i świdczy o tym, że prcowicy tego przedsiębiorstw mją świdomość możliwości utrty ztrudiei. Nleży jeszcze zwrócić uwgę dw czyiki motywujące, które w istoty sposób wpływją zdowoleie prcowików wykowczych z prcy i wzrost efektywości prcy. Są to odpowiedzilość z wykoywe dziłi, której priorytet globly wyosi 0,092, tkże wygrodzeie (0,079) i stosuki z przełożoymi (0,078). Pozostłe czyiki motywujące mją miejsze zczeie w procesie motywowi prcowików i jedocześie ich priorytety globle osiągją wrtość poiżej 0,05. Njiższe priorytety uzyskły: potrzeb włdzy (0,022), ubezpieczeie (0,022) orz dzór (0,022). Ztem są to czyiki, które jsłbiej wpływją relizcję celu główego. Ostti etp w AHP dotyczył wyboru jwłściwszego writu decyzyjego modelu motywcyjego. Dokoo porówń prmi wżości modeli motywcyjych w odiesieiu do kżdego z kryteriów pośredich. W wyiku tych porówń uzysko priorytety lokle, które po przemożeiu przez odpowidjące im priorytety globle dl kryteriów pośredich dły cząstkowe priorytety globle. Ich sum w rmch dego modelu stowi jego priorytet globly (rys. 2). Njlepszym modelem motywcyjym jest model wruków prcy i potrzeb model II (0,437) (zob. rys. 2). Jest to model w jwiększym stopiu przyczyijący się do relizcji celu główego. Okzło się, że w obecych relich jwżiejszym motywtorem do zwiększei efektów dziłi ludzkiego orz zwiększei zdowolei z prcy jest poczucie bezpieczeństw w wykoywej prcy przez kierowców. Istote dl kierowców jest bezpieczeństwo i stosuki kolegmi. Wiąże się to ierozerwlie z ich wykoywym zwodem, poiewż pojzd jest dl ich drugim domem. Spędzją w im po kilk di w tygodiu, poruszjąc się po trsch Europy, dążąc do zwiększei efektywości prcy, co sprzyj większym zrobkom i rozwojowi firmy. Model te pokzuje, że prcowicy odczuwją potrzebę, by być użyteczymi i wżymi. Prcowikom leży więc stwrzć wruki, w których będą czuli się wżi i pozwolić im pewie zkres smodzielości w wykoywiu obowiązków. Jest to writ decyzyjy motywujący prcowików, którzy dją sobą w pewie sposób sterowć. Dobrze trktowy prcowik czuje się doceioy i potrzeby, dzięki temu wydjiej prcuje. Drugim pod względem wżości priorytetu jest model I trdycyjy (0,291), który pokzuje, iż dl prcowik wże jest wygrodzeie. Jedk prcowicy tej firmy w miejszym stopiu wykzują potrzebę zdobyci jk jwiększych korzyści mterilych. Trzecim pod względem wżości jest model III kompleksowy (0,273). We współczesych firmch rzdko korzyst się w pełi z cłego potecjłu zsobów ludzkich. Aby wykorzystć cłkowicie potecjł prcowik w prcy, chęć byci kretywym, powio stwrzć się tmosferę djącą im szse doskoleie się i prezetowie swoich osiągięć. Jourl of Agribusiess d Rurl Developmet
Wykorzystie lityczego procesu hierrchiczego... 59 PODSUMOWANIE I WNIOSKI Przeprowdzoe bdi empirycze potwierdziły przydtość lityczego procesu hierrchiczego do ocey wżości czyików motywujących orz wyboru jlepszego modelu motywcyjego prcowików przedsiębiorstw. Zostły utworzoe i porówe cztery writy modeli motywcyjych, z których model, ogriczjący się do motywowi prcowików główie przez wygrodzeie, przyczyi się w jwiększym stopiu do osiągięci celu główego, czyli zwiększei efektów dziłi ludzkiego w procesie prcy. Wykorzystie metody Sty ego ułtwi wybór jwłściwszego modelu motywcyjego (spośród propoowych), lbowiem w tym przypdku jest o oprty porówich stopi wżości kżdej pry przyjętych czyików motywujących prcowików (kryteriów i trybutów). W rezultcie zstosowi metody AHP ustloo czyiki, prowdzące do zwiększei efektów dziłi ludzkiego w procesie prcy (tzw. motywtory) w bdym przedsiębiorstwie. Nleży do ich zliczyć: stosuki z kolegmi (0,149), potrzeb osiągięci czegoś (0,111), bezpieczeństwo prcy (0,109) stbilość prcy (0,083), odpowiedzilość z wykoywe dziłi (0,092), tkże wygrodzeie (0,079) i stosuki z przełożoymi (0,078). Ntomist jmiej istotymi czyikmi w procesie motywowi prcowików firmy trsportowej okzły się: potrzeb włdzy (0,022), ubezpieczeie (0,022) orz dzór (0,022). Njiższe priorytety uzyskły ztem te czyiki, które jsłbiej wpływją relizcję celu główego. Ozcz to, że metod AHP zdecydowie obiektywiej ujwi czyiki motywujące, iżeli metody oprte klsyczym podejściu, gdzie większą rolę odgrywją ituicj i osobiste preferecje utorów przygotowujących system motywcji dego przedsiębiorstw. Główą przesłką metodologiczą prezetowej metody jest jej dptcyjość. Zpropoowe w prcy podejście m wymir prktyczy i może być wykorzyste przez orgizcje do oprcowi systemów motywujących jej prcowików. LITERATURA Armstrog M., 1996. Zrządzie zsobmi ludzkimi. Strtegi i dziłie. Wyd. Profesjolej Szkoły Bizesu, Krków. Fortu Z., Mcukow B., Wąsowski J., 1993. Metody umerycze. Wyd. Nuk.-Tech., Wrszw. Hrker P.T., Vrgs L.G., 1990. The theory of rtio scle estimtio: Sty s Alytic Hierrchy Process. Mgemet Sciece. 3, 1385-1403. Hrtty P.J., Joseph B., 1992. Decisio mkig i chemicl egieerig d expert systems: pplictio of the lytic hierrchy process to rector selectio. Comp. Chem. Eg. 16, 849- -860. Łuczk A., Wysocki F., 2005. Zstosowie metod klsyfikcji typologiczej i plowi sceriuszowego do progrmowi rozwoju obszrów wiejskich. Wyd. AR, Pozń. Sty T.L., 1980. The Alytic Hierrchy Process Plig. Priority Settig. Resource Alloctio, McGrw-Hill, New York Itertiol Book Compy. Sty T.L., Beett J.P., 1977. A theory of lyticl hierrchies pplied to politicl cdidcy. Behviourl Scieces 22, 237-245. 4(10) 2008
60 A. Łuczk, F. Wysocki Sty T.L., Vrgs L.G., 1991. Predictio, projectio d forecstig. Applictios of the lytic hierrchy process i ecoomics, fice, politics, gmes d sports. Kluwer Acdemic Publishers. Socio-Ecoomic Plig Scieces. Specil issue. 1986. The Alytic Hierrchy Process 20, 6. Stoer J.A., Wekel Ch., 1992. Kierowie. PWE, Wrszw. Webber R.A., 1992.. Zsdy zrządzi orgizcjmi. PWE, Wrszw. Stieck J., 2007. Motywcj jko fukcj zrządcz przykłdzie firmy Tom-Trs Tomsz Njderek Spółk Jw. Mterił źródłowy. AR, Pozń. Wysocki F., Łuczk A., 2006. Wykorzystie lityczego procesu hierrchiczego w lizie systemu motywcyjego przedsiębiorstw. Zrządzie Zsobmi Ludzkimi 3. APPLICATION OF THE ANALYTIC HIERARCHIC PROCESS IN ANALYSIS MOTIVATION SYSTEM OF A TRANSPORT FIRM Summry. Motivtio of employees is the mi elemet of mgemet i firm. For this reso idetifictio of the most importt fctors of motivtio i firm is very importt. These fctors support employees to work more effectively d simulteously secure stisfctio of work for themselves. The fctors of motivtio d their itesity of motivtio re mi elemets i costructio of motivtio system. The pper is ttempt of pplictio of the Alytic Hierrchic Process (AHP) i decisio mkig i ecoomics d orgiztio of firm. The AHP method hs bee used for the first time to work out models of motivtio of employees i firm. This method is useful i the process of motivtio of employees. Its essece, cocepts d rules of implemettio hve bee preseted i detil. This pproch is complex procedure, which ppers to be useful for decisio mkig reltig to developmet of firms. Key words: motivtio, models of motivtio, fctors of motivtio, Alytic Hierrchic Process (AHP) Accepted for prit Zkceptowo do druku: 5.09.2008 For cittio Do cytowi: Łuczk A., Wysocki F., 2008. Wykorzystie lityczego procesu hierrchiczego w lizie systemu motywcyjego przedsiębiorstw trsportowego. J. Agribus. Rurl Dev. 4(10), 47-60. Jourl of Agribusiess d Rurl Developmet