Wpływ migracji zarobkowej rodziców na sytuację dziecka pozostawionego w kraju KURATORIUM OŚWIATY W LUBLINIE 18 grudnia 2009
Prezentacja wyników badania pilotażowego realizowanego w ramach projektu badawczego: SYTUACJA EDUKACYJNA I WYCHOWAWCZA DZIECI I MŁODZIEŻY, KTÓRYCH RODZICE WYJECHALI W CELACH ZAROBKOWYCH ZA GRANICĘ 2
Badaniem objętych zostało 215 szkół z terenu województwa lubelskiego: placówki wychowania przedszkolnego, szkoły podstawowe, gimnazja, licea ogólnokształcące, licea profilowane, technika, zasadnicze szkoły zawodowe. Zadanie zrealizowało 200 szkół i placówek : placówek wychowania przedszkolnego - 60 szkół podstawowych 64, w tym 4 szkoły podstawowe specjalne gimnazjów 31, w tym 2 gimnazja specjalne liceów ogólnokształcących - 17 liceów profilowanych - 4 techników - 10 zasadniczych szkół zawodowych - 14, w tym 3 szkoły specjalne przysposabiające do pracy, 2 szkoły zawodowe specjalne. 3
Ogólna liczba uczniów w objętych badaniem pilotażowym szkołach/placówkach Liczba uczniów ogółem 32759 Liczba chłopców 16711 Liczba dziewcząt 15418 4
Zgodnie z instrukcją dotyczącą realizacji projektu w wyborze szkół do badania pilotażowego uwzględniono zróżnicowanie szkół/placówek ze względu na liczbę mieszkaoców danej miejscowości, w której znajduje się szkoła, oraz udział w badaniach dyrektorów szkół/placówek publicznych i niepublicznych, w tym także specjalnych. Dyrektorzy wytypowanych do badania pilotażowego szkół otrzymali, w Globalnym Systemie Obsługi Kuratorium (GSOK), do wypełnienia ankietę. Zostali poproszeni aby równolegle po jej wypełnieniu w wersji elektronicznej wydrukowad ankietę i przesład do Kuratorium Oświaty w wersji tradycyjnej. 5
Cel główny badania: Diagnoza rozmiarów emigracji zarobkowej rodziców oraz ocena jej skutków edukacyjno- wychowawczych dla dzieci i młodzieży. Cele szczegółowe: 1. Określenie, oszacowanie liczby dzieci będących w zasięgu oddziaływania szkół i placówek opiekuńczo-wychowawczych, których rodzice wyjechali w celach zarobkowych za granicę. 2. Opisanie sytuacji wychowawczo-edukacyjnej tych dzieci z uwzględnieniem nieobecności obydwojga rodziców, nieobecności jedynie jednego z rodziców, będących pod opieką bliskiej rodziny, pozostających pod opieka dalszej rodziny lub innych osób. 3. Rozpoznanie sytuacji formalno-prawnej tych dzieci w kontekście kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. 4. Oszacowanie rozmiarów, form, nasilenia zaburzeń edukacyjno-wychowawczych u dzieci, których rodzice wyjechali do pracy za granicę. 6
Liczba uczniów, których oboje rodzice wyjechali w celach zarobkowych za granicę, w badanych szkołach wynosi 735, co stanowi 2,24% ogółu uczniów badanych szkół. WZ-P: 0,59% WM: 1% WW-M: 3,69% Liczba i odsetek uczniów w skali województwa z uwzględnieniem typów szkół/placówek przedstawia się następująco: Gimnazja dla młodzieży: 19-0,31% Licea ogólnokształcące: 38-0,67% Licea profilowane: 4-0,88% Przedszkola:10-0,16% Szkoły podstawowe: 635-6,04% Technika: 13-0,53% Zasadnicze szkoły zawodowe: 22-1,23% 7
Liczba i odsetek uczniów których rodzice wyjechali w celach zarobkowych za granicę, w skali województwa z uwzględnieniem kategorii miejscowości, w której znajduje się szkoła/placówka: miasto 20-49 tys. mieszkaoców: 621-9,10% WZ-P:1.08% /WW-M: 1,7% miasto 50-100 tys. mieszkaoców: 50-0,64% WZ-P:1,24 /WW-M: 1,8% miasto poniżej 20 tys. mieszkaoców: 31-0,42% WZ-P: 0,87% /WW-M: 1% miasto pow. 500tys mieszkaoców: 3-0,12% WZ-P:0,34% /WW-M: 2% wieś: 30-0,36% WZ-P:0,33%/WW-M: 2,7% 8
Liczba uczniów, których jedno z rodziców (w przypadku wychowywania tylko przez jednego z rodziców) wyjechało w celach zarobkowych za granicę wynosi 741 co stanowi 2,26% WM: 0,06% WZ-P: 0,71%) Liczba i odsetek uczniów w skali województwa z uwzględnieniem typów szkół/placówek: Gimnazja dla młodzieży (bez specjalnych): 17-0,28% Licea ogólnokształcące: 16-0,28% Licea profilowane: 2-0,44% Przedszkola: 4-0,06% Szkoły podstawowe: 680-6,47% Technika: 12-0,48% Zasadnicze szkoły zawodowe: 10-0,56% Liczba i odsetek uczniów w skali województwa z uwzględnieniem kategorii miejscowości, w której znajduje się szkoła/placówka: miasto 20-49 tys. mieszkaoców: 617-9,04% miasto 50-100 tys. mieszkaoców: 26-0,34% miasto poniżej 20 tys. mieszkaoców: 17-0,23% miasto pow. 500tys mieszkaoców: 6-0,24% wieś: 75-0,90% 9
Liczba uczniów (i odsetek), których jedno z rodziców (w przypadku wychowywania przez oboje rodziców) wyjechało w celach zarobkowych za granicę przedstawia się następująco: 2475, co stanowi 7,56% WM: 1% WZ-P: 7,32%) Liczba i odsetek uczniów w skali województwa z uwzględnieniem typów szkół/placówek: Gimnazja dla młodzieży: 587-9,58% Licea ogólnokształcące: 242-4,29% Licea profilowane: 25-5,49% Przedszkola: 300-4,76% Szkoły podstawowe: 1137-10,83% Technika: 132-5,33% Zasadnicze szkoły zawodowe: 69-3,87% Liczba i odsetek uczniów w skali województwa z uwzględnieniem kategorii miejscowości, w której znajduje się szkoła/placówka: miasto 20-49 tys. mieszkańców: 1184-17,36% miasto 50-100 tys. mieszkańców: 342-4,41% miasto poniżej 20 tys. mieszkańców: 444-6,03% miasto pow. 500tys mieszkańców: 50-1,99% wieś: 455-5,48% 10
Liczba uczniów, których rodzice wyjechali w celach zarobkowych za granicę wynosi 3951 co stanowi 12,06% ogółu uczniów badanych szkół w tym 814 liczba chłopców, WM-M: 3,69% WZ-P:0,59% WM: 1% 717 liczba dziewcząt - z zaznaczeniem, że 128 z 200 szkół i placówek wypełniło tabelę wykazując podział na chłopców i dziewczęta. 11
Szkoły/placówki zetknęły się z trudnościami natury formalno prawnej wynikającymi z faktu nieobecności rodzica/rodziców ucznia w kraju. Jako trudności wymieniano: pozostawienie dzieci pod opieką osób, które nie sprawują formalnej opieki nad nimi, brak kontaktu ze strony rodziców, brak opieki nad dziećmi, pogorszenie zachowania oraz braki w nauce, problemy z informowaniem rodziców o zagrożeniach ocenami niedostatecznymi, trudności z uzyskaniem zgody dotyczącej np. udziału dziecka w różnych imprezach, wyjazdach, formach aktywności pozalekcyjnej oraz wszelkich innych sytuacjach, w których zgoda rodzica jest niezbędna: usprawiedliwienia, zwolnienia z lekcji; trudności z zapisaniem dziecka do lekarza; trudności z zapisaniem ucznia do szkoły, uczniowskie konflikty z prawem (demoralizacja, uzależnienia, nierealizowanie obowiązku szkolnego), brak możliwości sprawdzenia, czy dziecko spełnia obowiązek szkolny poza granicami kraju, 12
Respondenci jako źródło informacji o wyjeździe rodzica/rodziców uczniów wskazywali: liczba uczniów odsetek uczniów, których rodzice wyjechali za granicę samych rodziców: 430 10,88% WM 45% WW-M: 11,08% samych uczniów: 358 9,06% WM 31% WW-M: 19,50% innych członków rodziny: 42 1,06% WM 2% WW-M: 6,59% innych rodziców: 15 0,38% WW-M: 0,14% innych uczniów: 11 0,28% WW-M: 0,84% WZ-P: nauczycieli: 82 2,08% WW-M: 26,09% pedagogów/ psychologów szkolnych: 25 0,63% WM 13% WW-M: 15,29% Inne osoby: 6 0,15% WW-M: 4,21% 13
Wskazywane przez szkoły/placówki źródło informacji i wiedzy o sytuacji ucznia związanej z wyjazdem rodzica/rodziców w celach zarobkowych za granicę, to: Liczba uczniów odsetek uczniów, których rodzice wyjechali za granicę rodzice: 895 22,65% uczniowie: 538 13,62% inni członkowie rodziny: 81 2,05% rodzice innych uczniów: 14 0,35% inni uczniowie: 22 0,56% nauczyciele: 190 4,81% pedagog/psycholog szkolny: 171 4,33% inne osoby: 30 0,76% WM 41% WW-M: 19,92% WM 22% WW-M: 28,05% WM 3% WW-M: 8,98% WW-M: 1,40% WM 26% WW-M: 0,70% WW-M: 32,12% WM : 17% WW-M: 29,17% WW-M: 3,93% 14
W sytuacji, gdy oboje rodzice (lub jeden z rodziców w przypadku wychowywania ucznia tylko przez jednego z rodziców) wyjechali w celach zarobkowych za granicę, formalną lub nieformalną opiekę nad dziedmi sprawują następujące osoby: Formalna opieka nad uczniami : Liczba uczniów odsetek uczniów, których rodzice wyjechali za granicę Dziadkowie 58 1,47% WM:5,6% WW-M:4,07% Dorosłe rodzeostwo 9 0,23% WW-M:0,98% Inni krewni 22 0,56% WM:0,4%. WW-M:0,56% Instytucje opiekuocze 1 0,03% Ktoś inny 21 0,53% WW-M:0,14% 15
Nieformalną opiekę nad uczniami sprawują wg. Informacji, jakie posiadają szkoły : Liczba uczniów odsetek uczniów, których rodzice wyjechali za granicę Dziadkowie 187 4,73% WM:9% WW-M:15,15% Dorosłe rodzeostwo 27 0,68% WM:2% WW-M:3,79% Inni krewni 29 0,73% WM:2% WW-M:2,10 Sąsiedzi 1 0,03% WW-M:0,7% Podmiot opieki - ktoś inny- 13 0,33% WW-M:0,42% 16
Najistotniejsze problemy wskazywane przez respondentów, związane z wyjazdem rodziców, na jakie napotykają sami uczniowie i szkoły, to: brak poczucia bezpieczeństwa wysoka absencja uczniów, obniżająca się frekwencja, wagary tęsknota za rodzicem, rozluźnienie więzi pomiędzy dzieckiem a rodzicem brak zainteresowania ze strony rodziców, możliwość rozpadu rodziny brak poczucia wsparcia bliskiej osoby w rozwiązywaniu problemów, brak właściwych relacji z otoczeniem labilność emocjonalna, nadwrażliwość obniżone poczucie wartości, brak pewności siebie chęć zwrócenia na siebie uwagi trudności w nawiązaniu przyjaźni w klasie płaczliwość zaburzony system wartości, brak autorytetu, utrata autorytetów moralnych agresja, bunt, buta trudności w nauce, niepowodzenia szkolne, brak motywacji do nauki osamotnienie uczniów, problemy emocjonalne związane z poczuciem samotności, przejawy zachowań nieadekwatnych do sytuacji możliwość dostania się do grup patologicznych brak osoby do której mogą sie zwrócić z problemami konieczność radzenia sobie w życiu, przejęcia obowiązków rodzica - "wymuszona dorosłość", uczeń musi więcej czasu poświęcać na zajęcia domowe, kosztem czasu przeznaczonego na naukę lub rozrywkę, konieczność podjęcia zwiększonej liczby obowiązków, np. opieka nad młodszym rodzeństwem, prace polowe brak odpowiedniego nadzoru, brak systematycznej kontroli ze strony rodzica 17
Liczba uczniów, u których w ocenie badanych respondentów wystąpiła zmiana sytuacji edukacyjnej i wychowawczej w następujących zakresach: frekwencja szkolna, wyniki w nauce, relacje z rówieśnikami, sytuacja materialna, zachowanie ucznia; Frekwencja szkolna: Nastąpiła poprawa 11-0,28% Nastąpiło pogorszenie 194-4,91% Nie ma zmian 1224,6-30,99% WZ-P:1,54% WM:0,4% WW-M:3,23% WZ-P:24,53% WM:11% WW-M:11,64% WZ-P:63% WW-M:54,42% 18
Nastąpiła poprawa 20-0,51% Wyniki w nauce (nie dotyczy przedszkoli): Nastąpiło pogorszenie 220-5,57% Nie ma zmian 914-23,13% Nastąpiła poprawa 28-0,71% WZ-P:4,33% WM:41% WW-M:1,96% WZ-P:31,22% WM:0% WW-M:8,84% WM: 36% WW-M:58,77% Relacje z rówieśnikami: Nastąpiło pogorszenie 106-2,68% Nie ma zmian 1052-26,63% WZ-P:4,63% WM:1% WW-M:1,54% WZ-P:12,61% WM:7% WW-M:6,45% WM:62% WW-M:58,49% 19
Nastąpiła poprawa 641-16,22% Nastąpiło pogorszenie 12-0,30% Nie ma zmian 562-14,22% Nastąpiła poprawa 16-0,40% Sytuacja materialna: Zachowanie ucznia: Nastąpiło pogorszenie 204-5,16% Nie ma zmian 1048-26,52% WZ-P:38,75% WW-M:14,45% WZ-P:4,77% WW-M:1,96% WW-M:54,70% WZ-P:6,17% WM:0% WW-M:2,24% WZ-P:24,46% WM:9% WW-M:15,29% WM:65% WW-M:58,84% 20
46 badanych szkół dostrzegło/wskazało potrzebę podejmowania działań wobec uczniów, których oboje lub jeden z rodziców wyjechało w celach zarobkowych za granicę; 68 szkół nie dostrzega takiej potrzeby, pozostałe 86 z 200 badanych nie zajęło stanowiska w tej sprawie. 21
Podejmowane przez szkolę działania wobec uczniów, których sytuacja domowa wymagała interwencji: Najczęściej wymieniane formy, którymi objęto uczniów: Pomoc w nauce, konsultacje, koła zainteresowań, Współpraca z rodzicami celem ustalenia opiekuna tymczasowego Opieka pedagoga szkolnego, rozmowy wychowawcy klasy, wizyty domowe wychowawcy klasy, monitorowanie postępów w nauce i frekwencja Zwracanie uwagi na frekwencję i wyniki nauczania uczniów Kontakty z kuratorami sądowymi; Współpraca z Miejskim Ośrodkiem Pomocy Rodzinie Wywiad środowiskowy Skierowanie do poradni psychologiczno- pedagogicznej w celu przeciwdziałania zaistniałym trudnościom Pomoc w zakresie dożywiania Współpraca z policją Zgłoszenie do GOPS w sprawie opłacania obiadów w stołówce szkolnej Wzmacnianie poczucia własnej wartości u dzieci Rozmowy prewencyjne z policjantem oraz strażnikiem miejskim Kierowanie uczniów do poradni psychologiczno-pedagogicznej 22
Uogólnione wnioski z badao Liczba uczniów, których rodzice wyjechali w celach zarobkowych za granicę wynosi ogółem 3951 co stanowi 12,06% ogółu uczniów badanych szkół/placówek, WM: 1% WZ-P: 0,59% WW-M: 3,69% niepokojący jest fakt, że 1476 uczniów pozostaje całkowicie bez opieki rodziców (wyjechali oboje lub jeden samotnie wychowujący dziecko) stanowi to 4,5% uczniów badanych szkół uczniowie, których rodzice wyjechali w celach zarobkowych za granicę w dużej mierze pochodzą z miast wielkości: 20-49 tys. mieszkaoców 23
Trudności natury formalno prawnej wynikającymi z faktu nieobecności rodzica/rodziców ucznia w kraju jakie napotyka szkoła to głównie: pozostawienie dzieci pod opieką osób, które nie sprawują formalnej opieki nad nimi, brak opieki nad dziedmi, problemy formalne związane z przyjęciem dziecka do szkoły/placówki, trudności z uzyskaniem zgody dotyczącej np. udziału dziecka w różnych imprezach, wyjazdach, formach, aktywności pozalekcyjnej oraz wszelkich innych sytuacji, w których zgoda rodzica jest niezbędna - usprawiedliwienia, zwolnienia z lekcji, udział w wycieczce szkolnej, trudności w egzekwowaniu frekwencji ucznia, trudności formalne przy przenoszeniu uczniów do innej klasy lub do innego typu szkoły, trudności w informowaniu o zagrożeniach ocenami niedostatecznymi przy klasyfikacji śródrocznej i koocowej, trudności z zapisaniem dziecka do lekarza; brak możliwości sprawdzenia, czy dziecko spełnia obowiązek szkolny poza granicami kraju, 24
ile o fakcie wyjazdu rodziców za granicę informują szkołę głównie sami rodzice i uczniowie, a słaba jest w tej kwestii wiedza pedagogów szkolnych i nauczycieli, pedagodzy maja oni lepsze rozeznanie w sytuacji materialnej danego ucznia, formalną opiekę nad dziećmi sprawują głównie dziadkowie, inni krewni ale i ktoś inny; jednakże należy zwrócić uwagę na fakt, że prawdopodobnie często za formalne powierzenie opieki przyjmowane jest powiadomienie szkoły, kto będzie opiekował się dzieckiem, przekazanie szkole/placówce informacji na piśmie lub poświadczenia notarialnego, nieformalną opiekę nad dziećmi sprawują głównie dziadkowie, inni krewni i rodzeństwo, w mniejszym stopniu inne osoby; 25
Najczęściej wymieniane w ankietach problemy, na które napotykają uczniowie, to: zaburzenia emocjonalne- poczucie osamotnienia, samotnośd, tęsknota za rodzicami obniżone poczucie własnej wartości brak poczucia bezpieczeostwa częstsze opuszczanie zajęd lekcyjnych, niska frekwencja, wagary pogorszenie wyników w nauce, trudności w nauce złe relacje z rówieśnikami zwiększona agresja brak wsparcia w trudnych sytuacjach tolerowanie niewłaściwych zachowao społecznych brak środków finansowych koniecznośd ubiegania się o zasiłki koniecznośd radzenia sobie w życiu, przejęcia obowiązków rodzica - "wymuszona dorosłośd nadmiar obowiązków w gospodarstwie domowym konflikty z prawem; 26
Problemy, na które napotyka szkoła w pracy z uczniami to głównie: utrudniony (czasem brak) kontaktu z opiekunem prawnym, rzadszy kontakt z rodzicem, mniejsza dyspozycyjność rodzica-utrudniony kontakt nadmierne usprawiedliwianie zaniedbań szkolnych dziecka, ochrona dziecka przed występującymi trudnościami brak kontaktu z domem rodzinnym w przypadku problemowych zachowań dziecka przeszkody administracyjno-prawne przy braku formalnego reprezentanta rodzica ze szkołą pogorszenie wyników w nauce, obniżenie motywacji do nauki rozluźnienie dyscypliny, pogorszenie zachowania większa absencja brak jednolitych postaw wychowawczych pojawiający się problem palenia papierosów i spożywania napojów alkoholowych agresywne zachowanie ucznia 27
Wskazywana przez respondentów zamiana sytuacji edukacyjnej i wychowawczej w obszarze: frekwencja: zadaniem respondentów u 30,99% uczniów nie ma zmian, wyniki w nauce: zdaniem respondentów u 23,15% uczniów nie ma zmian, w przypadku 5,5% uczniów nastąpiło pogorszenie, relacje z rówieśnikami: zdaniem respondentów u 26,63% uczniów nie ma zmian, sytuacja materialna: w przypadku 16,22% nastąpiła poprawa, a 14,22% nie ma zmian, zachowanie ucznia: w odniesieniu do 26,52% uczniów zmian nie zauważono, 5,16% nastąpiło pogorszenie 28
Działania najczęściej podejmowane przez szkołę: monitorowania obecności uczniów na lekcjach rozmowy telefoniczne z rodzicami dziecka, ustalenie zasad i sposobu kontaktu z rodzicami pomoc w nauce, konsultacje, koła zainteresowań, zajęcia pozalekcyjne rozmowy indywidualne z uczniem, rozmowy i motywowanie do nawiązywania właściwych kontaktów z rówieśnikami, pomoc pedagoga szkolnego, interwencja w sprawie eliminowania wagarów zajęcia o charakterze integracyjnym, wypełnianie wolnego czasu poprzez różnorodne dodatkowe formy pracy - rajdy, biwaki, wycieczki, koła przedmiotowe, artystyczne, sportowe, kontakt z opiekunem prawnym, ustanowienie prawnego opiekuna np. w formie notarialnej, współpraca z rodzicami celem ustalenia opiekuna tymczasowego współpraca z Miejskim Ośrodkiem Pomocy Rodzinie, Policją, kierowanie uczniów do poradni psychologiczno-pedagogicznej, kontakty z kuratorami sądowymi, angażowanie ucznia w działania wynikające z programu wychowawczego szkoły, monitorowanie przez wychowawcę zachowania dziecka 29
Dziękuję za uwagę 30