Janusz Grzęźlikowski "Przyczyny poważnego braku rozeznania oceniającego w świetle kan.1095 n. 2", Stanisław Paździor, Lublin 2004 : [recenzja]

Transkrypt

1 Janusz Grzęźlikowski "Przyczyny poważnego braku rozeznania oceniającego w świetle kan.1095 n. 2", Stanisław Paździor, Lublin 2004 : [recenzja] Ius Matrimoniale 10 (16),

2 Ks. Stanislaw Paździor, Przyczyny poważnego braku rozeznania oceniającego w świetle kan n. 2, Wydawnictwo POLIHYMNIA, Lublin 2004, 414 s. W ra m a c h stu d iu m n a d kościelnym p ra w e m m a łżeńskim należy o d n o to w ać k o le jn ą pozycję książkow ą ks. d ra h ab. S tan isław a P aździora, p ro fe so ra W ydziału P raw a, P raw a K an o n ic zn e g o i A d m in istra cji K U L (p o p rz e d n ia n o siła ty tu ł P rzyczyn y p s y c h ic zn e n ie zd o ln o śc i o so b y d o z a w arcia m a łże ń stw a w św ietle ka n , L u b lin 1999), k tó ra p o d ejm u je i p re z e n tu je w sposób w nikliw y i szczegółow y kw estię zd o ln o ści konsen su aln ej osoby do zaw arcia m ałżeń stw a w asp ek cie ro z e z n a n ia o c e niającego. Je st o n a p ró b ą całościow ego sp o jrzenia n a n o rm ę praw a k an o n iczneg o zaw artą w kan n. 2 K PK, k tó ra stw ierdza, iż n ie z d o ln i d o za w a rcia m a łże ń stw a są ci, któ rzy m a ją p o w a ż n y b ra k ro zezn a nia o cen ia ją ceg o co d o isto tn ych p r a w i o b o w ią zk ó w m a łże ń s k ic h w za je m n ie p rzeka zy w a n y c h i p rzy jm o w a n y c h. Tym sam ym p ra g n ie przy b liżyć kw estie zw iązane z ap lik acją te g o p rz e p isu p o p rz e z w skazanie i o m ó w ien ie k o n k retn y c h przyczyn pow o d u jący ch pow ażny b ra k ro z e zn a n ia oceniająceg o, co m a d u że zn aczen ie w o rz e k a n iu p rzez sądy k o ścieln e spraw o niew ażn o ść m ałżeństw a. Przyczyną spraw czą m ałżeństw a k ażd eg o m ałżeństw a je st zgoda, k tó ra w ym aga o d n u p tu rie n ta n ie tylko w ystarczającego używ ania ro z u m u, lecz ta k ż e pew nej dojrzałości sądu, inaczej ro zezn an ia p ro p o rc jo n aln eg o d o n atu ry zaw ieranej um ow y m ałżeńskiej. K o nsekw entnie w ięc, przy zaw ieran iu m ałżeństw a tylko w ów czas zgoda b ęd z ie w ażnie w yrażona, jeżeli n u p tu rie n t b ęd z ie p o sia d ał ta k ą d o jrzało ść sądu, czyli p ro p o rc jo n a ln e ro zezn an ie o cen iające (discretio iu d ic ii) co do istotnych p raw i obow iązków m ałżeńskich. Jeżeli o so b a zaw ierająca m ałżeństw o n ie b ęd z ie p o sia d ała w ystarczającego ro ze zn an ia oceniającego, b ęd zie - w m yśl p rzep isó w p raw a k an o n iczn eg o - zaw ierała m ałżeństw a w sp o sób niew ażny. B a rd z o doniosłym m o m e n te m w ro z e z n a n iu czy osoba byłą zd o ln a d o zaw arcia m ałżeństw a je st u stalenie, ja k ie przyczyny p o w o d u ją istn ien ie p o w ażneg o b ra k u ro zezn an ia oceniającego. Je st to zad an ie tru d n e, ale k o n ieczne do u sta le n ie i oceny, kiedy p ro w adzo n y jest

3 kościelny p ro ces o niew ażność m ałżeństw a. P ró b ę u sta le n ia tych p rzy czyn p o d ejm u je p re z e n to w a n a publikacja. S tą d je st ad re so w a n a do te o retyków p raw a m ałżeńskiego, ale p rz e d e w szystkim zo stała pom yślana ja k o p o m o c dla sędziów i innych pracow ników kościelnego w ym iaru spraw iedliw ości n a szczeblu diecezjalnym i m e tro p o lita ln y m w p ro w a d ze n iu i rozstrzyganiu spraw o niew ażność m ałżeństw a z ty tu łu kan. 1095, n. 2 K PK. B ow iem n a obecnym e ta p ie zaró w n o orzecznictw a k o ścielnego ja k i n au k i kanonistycznej, n ie m a jeszcze w sk azan eg o w yraźn eg o ro zg ran iczen ia pom ięd zy zachow aniam i n u p tu rie n ta w skazującym i n a istn ien ie p o w ażneg o b ra k u ro zezn an ia oceniającego, czy te ż n ie zdolnością do p o d ję cia istotnych obow iązków m ałżeń sk ich z przyczyn n a tu ry psychicznej, ja k stanow i dyspozycja kan n T rybunału k ościelne w Polsce w p rzy p a d k u gdy przyczyną niew ażności m ałżeństw a jaw i się zab u rzo n a o sobow ość (z różnych pow odów ), w ogro m n ej w ięk szości p ro w a d za spraw y z ty tu łu n iezd o ln o ści osoby do p o d ję cia isto t nych obow iązków m ałżeń sk ich z przyczyn n a tu ry psychicznej, z a p o m i n ając o dyspozycji kan n. 2. Tym sam ym p re z e n to w a n a publikacja stanow i k o m p e te n tn ą p o m o c dla p rzybliżenia najw ażniejszych przyczyn p o w ażneg o b ra k u ro zezn an ia oceniającego, ich w łaściw ej oceny i kw alifikacji o raz u łatw i sądom kościelnym (sędziom, o b ro ń c o m w ęzła m a ł żeńskiego) zaw iązanie sporu, p rzep ro w ad z en ie dow odzenia, ja k i w y d an ie spraw iedliw ego w yroku. D lateg o z u zn a n ie m należy przyjąć p o m ysł, tru d i w ysiłek o p raco w an ia ja k ie p o d ją ł A u to r. P re z e n to w a n a p u b lik acja sk ła d a się z w stępu (s. 5-8), p ię ciu ro zd zia łó w stanow iących zw a rtą cało ść (s ), za k o ń c z e n ia (s ), b o g atej bibliografii p o d zielo n e j n a źró d ła i lite ra tu rę (s ), w y k a z u sk ró tó w (s. 397), streszczen ia (s o m m a rio ) w języku w ło sk im (s ), sp isu treści (in d ic e ) w języ k u w łoskim (s ) i w języku p o lsk im (s ). W ro zd z iale p i e r w s z y m zaty tu ło w an y m P ojęcie p o w a ż n e g o brak u ro zezn a n ia o cen ia ją ceg o (s. 9-65) A u to r u k azał najp ierw g en e zę p o ję c ia ro z ezn a n ie o c e n ia ją c e i om ów ił czym o n o się ch arak te ry z u je i o d zn acza. Id ą c za ks. p ro f. W. G ó ra lsk im stw ierdził, że p o w a ż n y b ra k ro ze zn a n ia o cen ia ją ceg o o b e jm u je n ie tylko e le m e n t w o ln o śc i w ew n ętrznej, lecz ta kże e le m e n t w ystarczającego p o z n a n ia p r z e d m io tu zg o d y m a ł ż e ń s k ie j o ra z e le m e n t w ysta rcza ją cej i p r o p o r c jo n a ln e j - d o instytu cji m a łże ń stw a - krytyczn ej o cen y isto tn ych p r a w i o b o w ią zk ó w m a łże ń s k ic h (s. 27). A n alizu ją c p o ję cie p o w ażn eg o b ra k u ro z e z n a n ia o ceniająceg o zauw aża, że p raw o k an o n iczn e id ą c w ślady p raw a rzym skiego, zaw sze

4 u zn aw ało p ew n e osoby ja k o n ie z d a tn e d o zaw arcia m ałżeń stw a z u w a gi n a niew łaściw ą stru k tu rę o rg an ic zn ą lub psychiczną. O soby takie u w ażan o za w ykluczone do w ażneg o zaw arcia zw iązku m ałżeńsk iego z sam eg o p raw a n a tu ra ln e g o. N a stę p n ie ks. P aźd zio r om aw ia k ry teria p o w ażn eg o b ra k u ro z e z n a n ia oceniająceg o. Z asa d n ic zo sp ro w ad za je do sfery p oznaw czej i w olityw nej zauw ażając, iż należy b ra ć p o d uw agę sto p ie ń ro z e z n a n ia i dojrzało ści k o n k re tn e j osoby. A n alizu je także p rz e d m io t ro z e z n a n ia o ceniająceg o, k tó ry m są isto tn e p raw a i o b o w iązki m ałżeńsk ie. Z alicza do n ich b o n u m c o n iu g u m i b o n u m p ro lis o ra z p raw a i obow iązki w pływ ające n a stw o rzenie m ałżeńskiej w sp ó l n o ty życia i m iłości, w sp ó ln o ty n iero zerw aln ej, ch a rak te ry z u jąc ej się n ie ro zerw aln o ścią. P raw a te i obow iązki m ieszczą się w o b rę b ie c z tere c h u zn anych w K o d ek sie P raw a k an o n iczn eg o d ó b r m ałżeństw a: d o b ra p o to m stw a, d o b ra m ałżonków, d o b ra je d n o śc i i d o b ra sa k ra m e n tu. Tak u ję ta an aliza p ro w ad zi A u to ra do o m ó w ien ia e lem e n tó w ro z e zn a n ia o ceniająceg o, a m ianow icie: p o z n a n ia in te le k tu a ln e g o p rz e d m io tu zgody m ałżeńsk iej, zdoln o ści krytycznej ocen y i w olności w e w n ętrz n ej, czyli m ożliw ości sw o b o d n eg o w yboru. P re z e n tu je w tej części o p racow a n ia w ażną kw estię d o w o d zen ia p o w ażn eg o b ra k u ro z e zn a n ia o ceniająceg o, p o d k re śla ją c a u to n o m ię ty tu łó w w ytyczonych p rz e z kan n. 1-3 K PK. S zero k o u zasad n ia, p o w o łu ją c się n a z n a nych k an o n istó w i o rzeczn ictw o ro ta ln e, p o trz e b ę ro zd z iele n ia p o szczególnych n iezd o ln o ści d o w ażn eg o zaw arcia m ałżeństw a: b ra k używ an ia ro zu m u, b ra k ro z e z n a n ia o cen ia jąceg o i n iezd o ln o ść psychiczną do p o d ję c ia obow iązków m ałżeńskich. R o zdział d r u g i ro zp raw y p o d e jm u je kw estię w pływ u osobow ości zab u rzo n ej n a pow ażny b ra k ro z e z n a n ia o cenia jąceg o (s ). A n alizę z a g ad n ien ia A u to r ro zp o czy n a o d o m ó w ie n ia relacji p o m ię dzy ro d z in ą p ato lo g ic zn ą o ra z niew łaściw ym w ychow aniem a u k sz ta ł to w an iem osobow ości p o to m stw a. Z n a jd u je m y tu ta j o k re śle n ie o so b o w ości o d strony pozytyw nej, a n a s tę p n ie p o ję cie osobow ości o d strony negatyw nej, czyli n iepraw idłow ej, zab u rzo n ej. A u to r w yjaśnia i przy bliża czytelnikow i n a czym p o le g a o sobow ość zaburzo n a, dyssocjalna, schizoidalna, p a ra n o ic z n a, h istrio n iczn a, p sy ch o n eu ro ty czn a, zależn a o ra z n ie d o jrz a ła i ja k a je st ich re la cja d o ro z e z n a n ia oceniająceg o i w pływ n a pow ażny b ra k ro z e z n a n ia o ce n ia jąc eg o w w y ro k ach sądów kościelnych. A u to r zam ieszcza ró w n ież ciekaw e, czasam i b a rd z o p ra k tyczne dla o rzeczn ictw a sądow ego w nioski p o d e jm u ją c e z je d n e j stro ny zło żo n o ść te m aty k i w pływ u osobow ości n iep raw id ło w ej, p ato lo g ic z

5 nej n a zdoln o ść d o zaw arcia m ałżeń stw a i ro z e z n a n ia ocen iająceg o, a z drugiej w yjaśniające p rak ty c zn e zasto so w an ie p rzepisó w praw nych d o k o n k retn y c h ro zw iązań w yrokow ych w są d ach kościelnych. W p ływ u za leżn ień n a p o w a ż n y b ra ki ro zezn a n ia o cen ia ją ceg o to treść ro zd z iału t r z e c i e g o (s ). J a k w iem y do w y rażenia zgody m ałżeńskiej, k tó ra p o w o d u je z a istn ien ie m ałżeń stw a, w ym aga się d ziała n ia um ysłu i w oli, czyli d o jrzało ści p o z n a n ia i ocen y p rz e d m io tu zg o dy m ałżeń sk iej o ra z dojrzało ści w oli przejaw iającej się w dojrzałości w yboru. N a tle ta k ieg o w ym ogu staw ian eg o p rzez p raw o k an o n iczn e d o zaw arcia m ałżeń stw a p o w staje pytan ie: ja k i w pływ n a w y m agane do zaw arcia m ałżeń stw a ro z e z n a n ie o cen ia jące m a ją ró ż n e u zależn ienia, k tó ry m m o że p o d le g a ć człow iek? W tej części o p raco w a n ia ks. P a ź d zio r o d p o w iad a w łaśn ie n a ta k p o sta w io n e p y tan ie, an alizu jąc wpływ lekom an ii, n a rk o m a n ii i alk o h o lizm u n a pow ażny b ra k ro z e z n a n ia o ceniająceg o. Z n ajd u jem y tu ta j w iele ciekaw ych p rzem y śleń sp o strz e że ń A u to ra, o p arty c h n a k o n k re tn y c h sp raw ach sądow ych o n iew ażność m ałżeń stw a, k tó re m o g ą służyć p o m o c ą i są do zasto so w an ia w p rak ty c e sądow ej. R ozdział c z war t y om aw ia w pływ ch o ró b i u szko d ze ń m ó zg u n a p o w a żn y b ra k ro zezn a n ia o cen ia ją ceg o (s ). Ta cześć o p racow ania uśw iadam ia czytelnikow i, że w śró d w ielu przyczyn m ogących p o w o d o w ać pow ażny b ra k ro zezn an ia oceniająceg o są ta k że ch o ro b o w e u szk o d zen ia m ózgu. A u to r om aw ia n ajp ierw ro lę m ózgu w życiu człow ieka, je g o w pływ n a cechy ludzkiej osobow ości i p o d staw o w e czynności psychiczne, ja k ż e w ażne przy zaw ieran iu m ałżeństw a i realizo w aniu o b o w iązków m ałżeńskich. N a stę p n ie u k azuje etiologię ch o ró b m ózgu, k tó re n iezależnie czy są p o ch o d z en ia org an iczn ego czy chorobow ego, wyw o łu ją zaw sze dw a ro d zaje zaburzeń: zaburzen ia p ro cesó w p o zn a w czych i celow ych d ziała ń św iadom ych o raz za b u rzen ia em o cjo n aln e i osobow ościow e. W tej części o p raco w an ia zn ajd u jem y rów nież w nikliw ą an alizę poszczególnych ch o ró b m ó zg u (zap alen ie m ózgu, za p alen ie o p o n m ózgow ych, guzy m ózgu) i ich w pływ u n a pow ażny b ra k ro z e z n a n ia oceniającego, ja k te ż p re z e n ta c ję różnych niepraw idłow ości oraz odch y leń spow odow anych u szkodzeniam i m ózgu, pow odujących ja k o ściowy i ilościow y sp a d e k aktyw ności psychicznej uniem ożliw iający człow iekow i p o d ejm o w an ie w olnej i odpow iedzialnej decyzji (o so b o w ość encefalopatyczna, u p o śle d zenie um ysłow e, p ad aczk a, stw a rd n ien ie rozsiane, o sobow ość starcza, schizofrenia). B ogactw o m erytoryczne tej części o p raco w an ia je st im p o n u jące nie tylko o d stro n y treściow ej,

6 ale ta k że o d stro n y praktycznej co do aplikow ania poszczególnych je d n o ste k chorobow ych w rozstrzyganiu tru d n y ch spraw m ałżeńskich. W ostatnim, p i ą t y m rozdział opraco w an ia A u to r p o d ją ł kw estię w pływ u za b u rzeń p sych o seksu a ln y c h n a p o w a ż n y b ra k ro zezn a n ia o cen ia ją cego (s ). W sp ó ln o ta m ałżeńska m ężczyzny i kobiety dokonuje się w pełn i, realizuje i d o p ełn ia p o p rzez w spółżycie seksualne. Je st ona jednym z najw ażniejszych aspektów życia m ałżeńskiego, stąd w ym aga b ard z o w ysokiego pozio m u dojrzałości, niezw ykłej kultury, p o szan o w a nia godności drugiego człow ieka i m iłości. Je d n o cześn ie w ystaw iona jest n a p ró b ę, trudności, nadużycia i zaburzenia. W łaśnie n a w spom niane zab u rzen ia w sensie psychoseksualnych zw raca uw agę i je om aw ia A u to r. P rzed staw iając psychologię rozw oju sek su aln eg o człow ieka, przy czyny zaburzeń psychoseksualnych i ich relację do akceptacji w łasnej płci i pow ażnego b ra k u ro zezn an ia oceniającego, ks. P aździor om aw ia i analizuje szczegółow o n astęp u jące zaburzenia: hom oseksualizm, biseksualizm, satyryzm i nim fom anię, oziębłość seksualną, zaham ow ania seksualne, zab u rzen ia psychoseksualne przy b ra k u akceptacji w łasnej płci i transw estytyzm. Szkoda, że w tej części opracow ania A u to r n ie zam ieścił - ja k to czynił system atycznie w innych rozdziałach - w niosków, k tó re ułatw iają śledzenie m yśli i stanow iły praktyczny elem e n t pracy. N a uw agę i p o d k re śle n ie zasłu g u je b a rd z o b o g a ta bibliografia p o d zielo n a n a źró d ła, w k tó ry ch o d d zielo n o : d o k u m e n ty teologiczno- -p raw n e K o ścio ła p o w szech n ego i 146 w yroków R oty R zym skiej o raz lite ra tu rę, p o śró d k tó rej A u to r w yszczególnił: en cy k lo p ed ie i słow n ik i, p o d rę c z n ik i i k o m e n ta rz e, o p raco w a n ia z z a k resu p raw a k an o n ic z n e go, o p racow a n ia z z a k resu psychologii, psychiatrii, p ed agogik i, socjologii i m edycyny. P re z e n to w a n a p u b lik a c ja m o ż n a p o w ied z ie ć g e n e ra ln ie u k azuje i an a liz u je n ajisto tn ie jsze przyczyny p o w o d u jące p ow ażny b ra k ro z e z n a n ia o cenia jąceg o, ja k o ty tu ł n iew ażn o ści m ałżeń stw a. S tanow i p ew n e g o ro d z a ju p ró b ę ich sk a talo g o w a n ia i o p isa n ia, aczk o lw iek - ja k zazn acza A u to r - d o k o ń c a n ie m o ż n a p o d a ć p e łn e g o k a ta lo g u tego ro d za ju p rzyczyn, g d y ż za r ó w n o lu d z k a p sy c h ik a, j a k i w n a stęp stw ie je j za c h o w a n ie są b a rd zo zró żn ic o w a n e. Tego ro d z a ju sk atalo g o w anie, a w ięc p o łą c z e n ie przyczyn p o w o d u jących p ow ażny b ra k ro z e z n a n ia o c e n ia jąceg o w g ru p y (z a b u rz e n ia osobow ości, ch o ro b y i u sz k o d zen ia m ózgu, z a b u rz e n ia sfery p sy ch o sek su aln ej i ró ż n e u z a le ż n ie n ia ) daje czytelnikow i m ożliw ość n ie tylko z a p o z n a n ia się z tru d n ą p ro b le m a ty ką, ale ta k ż e um ożliw ia m e ry to ry c zn e i p ra k ty c z n e w n ik n ięcie w se d

7 n o te g o ty p u p ro b le m ó w w ystępujących przy z a w ie ra n iu m ałżeń stw a i p o w o d u jący ch je g o niew ażność. Z au w aży ć należy, że je s t o n a w n ie k tó ry ch e le m e n ta c h i płaszczy znach p o w tó rz e n ie m p ro b le m a ty k i p o d ejm o w an ej w ro z p ra w ie h ab ilitacy jn ej A u to ra, przy to czo n ej n a w stę p ie (P rzyczy n y p sy c h ic zn e n ie z d o ln o śc i o so b y d o za w a rc ia m a łże ń s tw a ), w ydanej w ro k u 1999, aczk o lw iek u jm u je n ie k tó re z a g a d n ie n ia w sp o sób szerszy i sk o n c en tro w an y g łó w n ie w o k ó ł k an n. 2 K PK, czyli tylko n a b ra k u p o w ażn eg o ro z e z n a n ia o cenia jąc eg o co do isto tn y ch p ra w i obow iązk ó w m a łżeń sk ic h w zajem n ie przekazy w anych i p rzy j m ow anych. P o d su m o w u jąc należy stw ierdzić, że p ra c a ks. p ro f. S tan isław a Paźd zio ra n o si z n a m io n a d o b rej m o n o g rafii. A u to r sw oje o p rac o w a n ie o p ie ra dość g ru n to w n ie n a licznych źró d łach, k tó ry ch w ykaz o b ejm u je p ię ć stro n, w łaściw ie i obficie w ykorzystuje lite ra tu rę p rz e d m io tu (trzy dzieści cztery), w ty m w iele p u b lik a cji obcojęzycznych. U m ie ję t n ie a rg u m e n tu je sw oje m yśli o ra z w ysuw a w ątpliw ości i p o stu laty. N a p o d k re śle n ie i zau w ażen ie zasłu g u je ja sn y i zrozum iały, n ie tylko dla osó b p o siad ający ch w ykształcenie praw nicze, język o p rac o w a n ia, ja k te ż zam ieszczenie w poszczególnych ro zd z iała ch w niosków b a d a w czych i p o d su m o w ań. S um aryczne sp o jrze n ie n a te w nioski zo stało ró w n ież d o k o n a n e w zakończeniu. W su m ie należy stw ierdzić, iż m o n o g rafia stanow iąca u sy stem aty zo w any i m ery to ry czn ie p o p raw n y w ykład om aw iający te m a t przyczyn p o w ażn eg o b ra k u ro z e z n a n ia o ceniająceg o, je st cennym i w a rto śc io w ym stu d iu m z z a k resu k an o n iczneg o p raw a m ałżeńsk iego, u b o g a c a ją cego p o lsk ą kan o n isty k ę, szczególnie o d stro n y aplikacji p rzepisu kan n. 2 K PK. P rzybliżenie najw ażniejszych przyczyn pow ażn eg o b ra k u ro z e z n a n ia o cenia jąceg o zap ew n e u łatw i zaró w n o red a g o w a n ie skargi pow odow ej o n iew ażność m ałżeń stw a, zaw iązanie sp o ru, p rz e p ro w a d z e n ie d o ch o d z en ia, ja k i w ydanie spraw iedliw ego w yroku, w sytu a cji kiedy przyczyną niew ażności m ałżeństw a je st pow ażny b ra k ro zezn a n ia o ce n ia jąc eg o co do isto tn y ch p raw i obow iązków m a łż e ń skich w zajem n ie przekazyw anych i przyjm ow anych. S tą d p u b lik acja m o że sta ć się ciekaw ym p rz e d m io te m le k tu ry dla stu d e n tó w p raw a i p raw a k an o n iczn eg o p o zn ający ch p raw o m ałżeń sk ie, o só b d u ch o w nych i duszpasterzy, ja k te ż dla te o re ty k ó w i p rak ty k ó w kościelnego p raw a m ałżeńsk iego, szczególnie zaś p racow n ik ó w try b u n ałó w k o ścielnych. K s. J a n u sz G ręźliko w ski