Modelowanie ruchu autobusu miejskiego dla celów optymalizacji układu napędowego

Transkrypt

1 KORALEWSKI Gzegoz 1 WRONA Rafał Moelowane uchu autobusu mejskego la celów optymalzacj ukłau napęowego WSTĘP Współczesne autobusy, jak nne pojazy samochoowe, obecne bazo często poukuje sę zestawając gotowy wyób z pozespołów elementów opacowanych wypoukowanych pzez nne enomowane wyspecjalzowane w anej zezne fmy motoyzacyjne. W zakese buowy autobusów zaań takch poejmują sę nawet newelke zakłay poukcyjne, któe wykozystują pozespoły elementy znanych uznanych śwatowych potentatów w banŝy motoyzacyjnej. Taką stategę pzy konstuowanu poukcj autobusów weług nywualnych Ŝyczeń klentów, z wykozystanem pozespołów elementów znanych fm motoyzacyjnych, stosuje polska fma autobusowa Solas Bus & Coach S.A. [5]. Ofeuje pzy tym szeoką gamę moel autobusów, óŝnego pzeznaczena z óŝnoonym wyposaŝenem ma w tym zakese uŝe sukcesy technczne hanlowe. Autobusy fmy Solas Bus & Coach S.A. jeŝŝą po ogach polskch, państw Euopy Zachonej Śokowo Wschonej oaz w kajach Blskego Wschou. Są to w pzewaŝającej wększośc autobusy mejske. 1. SKRZYNKI BIEGÓW AUTOBUSÓW MIEJSKICH Autobusy mające zastosowane w ogowym tanspoce mejskm są cągle oskonalone w zakese zwększena komfotu jazy pasaŝeów, zwększena bezpeczeństwa uchu zmnejszena ucąŝlwośc powazena autobusu pzez keowcę oaz popawy ch własnośc ekologcznych. W tych wszystkch aspektach, obok nnych załań otyczących oskonalena konstukcj nawoz autobusów unowocześnana ch slnków, zasancze znaczene ma takŝe zastępowane mechancznego, manualnego ukłau napęowego autobusu ukłaem zautomatyzowanym. Ukłay napęowe autobusów mejskch zaweały klasyczne mechanczne skzyne begów steowane manualne pzez keowcę tak w zakese obou chwl zmany begów jak ealzacj samego pocesu pzełączana. Tak zaza sę w chwl obecnej w autobusach staszej geneacj bęących na wyposaŝenu mejskch fm tanspotowych w polskch mastach. Jenak począwszy o lat 90 tych popzenego weku w autobusach komunkacj mejskej zaczęły znajować coaz szesze zastosowane automatyczne skzynk begów. Obecne automatyczne skzynk begów stanową stanaowe wyposaŝene współcześne poukowanych autobusów mejskch [4, 8]. Są to automatyczne pzekłane hyomechanczne, któe zastosowane w autobusach mejskch pzyają m newątplwych zalet. Zastosowane automatycznej skzynk hyomechancznej w ukłaze napęowym pozwala na polepszene własnośc takcyjnych autobusu, zwłaszcza pzeznaczonego o jazy w tunym teene jakm newątplwe jest uch mejsk. Ma teŝ kozystny wpływ na wyłuŝene twałośc wszystkch mechanzmów boących uzał w tansfomacj momentu obotowego o kół napęowych. Jest to kozystny skutek zastosowana pzekłan hyoknetycznej, któa mnmalzuje pojawające sę pzecąŝena ynamczne w ukłaze napęowym pojazu. Ponao zastosowane automatycznej skzynk begów w ukłaze napęowym autobusu w znacznym stopnu zwększa komfot pacy keowcy, pozwalając mu całkowce skoncentować sę na obsewacj sytuacj ogowych, co w waunkach uchu mejskego tym bazej ma wpływ na 1 WyŜsza Szkoła Ekonom Innowacj w Lublne, Wyzał Tanspotu Infomatyk; 0-09 Lubln; ul. Pojektowa 4; Tel.: ; ; gzegoz.koalewsk@wse.lubln.pl Poltechnka Lubelska, Wyzał Mechanczny; Lubln; ul. Nabystzycka 36; Tel.: ;.wona@pollub.pl 3065

2 zwększene bezpeczeństwa, oaz oatkowo nweluje wysłek fzyczny psychczny zwązany z pzełączanem begów. Jeyną stotną waą otychczas stosowanych automatycznych pzekłan hyomechancznych w ukłaach napęowych autobusów mejskch jest ch mnejsza spawność eksploatacyjna w poównanu ze skzynkam mechancznym wąŝący sę z tym klkupocentowy wzost zuŝyca palwa. Ta zasancza neogoność pzekłan hyomechancznych jest obecne skuteczne elmnowana na oze: oskonalena konstukcj pzekłan w celu zwększena jej śenej spawnośc eksploatacyjnej. NaleŜy tutaj wymenć optymalzację konstukcj pzekłan hyoknetycznej, moŝlwość jej blokowana na wyŝszych begach moŝlwość wustumenowej tansfomacj momentu obotowego na begach pośench; optymalzacj pogamów steowana pzekłan ealzujących zaane kytea jakośc pocesów uchu autobusu (samochou) z samoaaptacją o zmennych czynnków eksploatacyjnych; właścwego obou pzełoŝeń (optymalzacj) w częśc mechancznej pzekłan hyomechancznej z jenoczesnym uwzglęnenem pogamów pzełączana begów. Take teŝ są obecne tenencje w ozwoju automatycznych pzekłan hyomechancznych stosowane pzez śwatowe fmy motoyzacyjne, któe w obszaze pzekłan autobusowych są w zasaze zomnowane pzez konstukcje tzech fm: Allson (USA), Zahnafabk Fechshafen AG (ZF) oaz Voth (Nemcy) [1, 4, 8].. MODELOWANIE RUCHU AUTOBUSU Z AUTOMATYCZNĄ PRZEKŁADNIĄ HYDROMECHANICZNĄ Zestawane ukłau napęowego autobusu mejskego z gotowych pozespołów, tj. slnka, skzynk begów, wału napęowego, mostu napęowego, półos, kół jeznych, zwalnaczy tp., opócz oczywstego ch opasowana mechancznego opowenego usytuowana w nawozu lub powozu autobusu, wymaga takŝe opowenego obou ch paametów techncznych, chaakteystyk funkcjonowana opacowana pogamów steujących współpacą poszczególnych pozespołów. Dotyczy to zwłaszcza algoytmów steowana pzełączanem begów automatycznej pzekłan hyomechancznej w powązanu ze steowanem slnkem z uwzglęnenem nnych paametów autobusu takch jak: masa, pzełoŝena skzynk begów pzekłan głównej, paametów kół jeznych, opoów aeoynamcznych, opoów og opoów bezwłanośc tp. W ukłaach napęowych pojazów samochoowych posaających mechanczną manualną skzynkę begów onotowuje sę uŝy ozzut chwl zmany pzełoŝeń, szczególne poczas jazy w uchu mejskm [3]. Newłaścwe obane algoytmy steowana pzełączanem begów pzekłan hyomechancznej autobusu moŝe skutkować takm nekozystnym zjawskam jak: pacą slnka spalnowego autobusu w nekozystnych obszaach z punktu wzena zuŝyca palwa, własnośc ynamcznych bąź toksycznośc spaln; znacznym zóŝncowanem pzyśpeszeń autobusu na begach sąsench co ma nekozystny wpływ na komfot poóŝowana pasaŝeów powouje pzecąŝena ynamczne w ukłaze tansfomacj momentu obotowego zmnejszając tym samym twałość ukłau napęowego. Aby w pocese oskonalena konstukcj pzekłan hyomechancznej optymalzacj jej pogamów steowana wykozystywać komputeowe symulacje uchu autobusu nezbęne jest posługwane sę matematycznym moelam opsującym pocesy jego uchu. Dla mejskch waunków eksploatacj autobusu chaakteystyczna jest slne wyeksponowana cyklczność jego uchu. Domnującą fazą uchu autobusu w cyklu, któa okeśla kształtuje jego wskaźnk palwowo takcyjne jest ozpęzane. Algoytmy zmany pzełoŝeń ukłau napęowego autobusu w pozostałych fazach uchu (toczene, zwalnane, hamowane) ne wykazują stotnego 3066

3 wpływu na te wskaźnk. Dlatego uzasanone jest opacowane metoyk optymalnego steowana zmaną pzełoŝeń ukłau napęowego pzee wszystkm la fazy ozpęzana autobusu jako najbazej enegochłonnej fazy uchu. W tym celu nezbęnym jest opacowane matematycznego moelu uchu autobusu wyposaŝonego w automatyczną pzekłanę hyomechanczną, bęącego postawą o syntezy komputeowych pogamów symulacyjnych, któe bęą polegały ekspeymentalnej weyfkacj w toku baań ogowych. 3. CHARAKTERYSTYKA OBIEKTU BADAŃ Obektem baań jest autobus mejsk Solas Ubno 1 o mase 1500 kg (w takce baań) z slnkem wysokopęŝnym ołaowanym PACCAR PR183 S1 [5] o pojemnośc skokowej 9, m 3 mocy 188 kw pzy 080 ob/mn oaz momence obotowym 1050 Nm pzy 1100 ob/mn, wyposaŝony w automatyczną pzekłanę hyomechanczną VOITH DIWA D [1, 8] o maksymalnym współczynnku tansfomacj,5 moŝlwoścą blokowana pzekłan hyoknetycznej key jej funkcjonowane ne jest nezbęne w anych waunkach uchu. Pzekłana posaa ówneŝ moŝlwość tansmsj momentu obotowego wema ogam ównoległym: hyaulczną mechanczną. Dzęk temu pozałow skzynka umoŝlwa bezstopnową zmanę pzełoŝena w ługm pzezale czasu pzy szybkm zwększanu uzału mocy pzekazywanej ogą mechanczną w całkowtej mocy pzekazywanej o kół napęowych, co z kole powaz o zwększena spawnośc eksploatacyjnej. Osągany jest ówneŝ wększy komfot w początkowej faze jazy oaz zmnejsza sę lczba pzełączeń begów w jenostce czasu w poównanu z automatycznym pzekłanam hyomechancznym o konstukcj szeegowej. Rys. 1. Buowa automatycznej hyomechancznej skzynk begów VOITH DIWA D [1]. 1 pzekłana hyoknetyczna, hamulec pompy, 3 spzęgło pzejścowe, 4 pzekłana óŝncowa, 5 spzęgło wejścowe, 6 - pzekłana obegowa, 7 pzekłana obegowa la begu wstecznego etaea, 8 tłumk gań skętnych, 9 wymennk cepła, 10 spzęgło la begu czwatego Istotną zaletą tej automatycznej pzekłan hyomechancznej jest moŝlwość wykozystana pzekłan hyoknetycznej jako zwalnacza. Pzy zablokowanym wnku pompy za pomocą spzęgła blokującego owócenu keunku pzepływu stumena mocy poczas napęu o kół 3067

4 autobusu pzekłana hyoknetyczna spełna funkcję etaea. Take pzypoząkowane powójnej funkcj pzekłan hyoknetycznej znakomce upaszcza konstukcję całej skzynk begów zmnejsza jej masę jenocześne czynąc zaość pzepsom pawnym o obowązku wyposaŝena w etaey autobusów mejskch. Rys.. Schemat knematyczny automatycznej skzynk begów VOITH DIWA D z zaznaczonym wustumenowym pzepływem momentu napęowego [8] Buowę automatycznej pzekłan hyomechancznej pzestawa ysunek 1, a schemat knematyczny z zaznaczonym chaakteystycznym stanem pacy pzekłan pzy wustumenowej tansmsj momentu obotowego ysunek. 4. MODEL ROZPĘDZANIA AUTOBUSU Z AUTOMATYCZNĄ PRZEKŁADNIĄ HYDROMECHANICZNĄ Istnejące w obecnym czase metoyk baana stanów uchu samochoów z pzekłaną hyomechanczną opeają sę w zasaze na zastosowanu wumasowego ekwwalentnego moelu, z ozzelenem systemu w pzekłan hyoknetycznej. Pozwala to jeyne na zbaane postawowych zaleŝnośc neustalonych pocesów uchu [, 6]. JenakŜe w najbazej ogólnym pzypaku system "slnk pzekłana hyoknetyczna autobus oga" chaakteyzuje sę obecnoścą tzech postawowych, nelnowych elementów ozzelających system na ozelne częśc: pzekłana hyoknetyczna, elementy wykonawcze załączające poszczególne beg posystem "samochó-oga". Ten ostatn wykazuje stotny wpływ na pocesy neustalone samochou z pzekłaną hyomechanczną w szczególnych waunkach uchu: poślzg jenego albo wszystkch kół napęzanych, pzejaz pzez pojeynczą pzeszkoę (neówność ogowa), uch na kzywolnowych ocnkach og, tp. [3, 7]. To waunkuje koneczność moelowana ynamk ukłau napęowego autobusu wyposaŝonego w pzekłanę hyomechanczną z uwzglęnenem ozzelena momentu napęowego w mechanzme óŝncowym moŝlwych waunków jego ealzowana ozelne na kaŝej z pa koło napęzane oga. Uzał spzęgełek załączających poszczególne beg w pocese tansfomacj momentu napęowego ch wpływ na zmanę paametów tego pocesu było o tej poy uwzglęnane jeyne w nelcznych baanach pośwęconych poblemom baana ynamk pzekłan hyomechancznych pzy pzełączanu begów [7]. JenakŜe metoyk te ne pozwalają na całoścowe zbaane pocesów neustalonych uchu autobusu. Wobec powyŝszego uzasanonym wyaje sę zastosowane zetemnowanego moelowana pocesów uchu autobusu z pzekłaną hyomechanczną opeającego sę na tójmasowym moelu ukłau napęowego autobusu. Jak wykazała analza otzymywanych wynków, tak moel z jenej stony zapewna obą zgoność z baanam ekspeymentalnym a z ugej jest stosunkowo posty ne wymaga skomplkowanych pogamowych poceu uŝego nakłau opeacj oblczenowych. Matematyczny ops moelu zmena swoją postać w zaleŝnośc o stanu pacy napęu autobusu. Moel pozwala zbaać cyklczne fazy uchu autobusu zaweające: ozpęzane, uch ustalony hamowane. W pocese ozpęzana autobusu tansmsja momentu obotowego w pzekłan hyomechancznej moŝe być ealzowana w następujący sposób: jako pełnostumenowy pzepływ pzez pzekłanę hyoknetyczną, jako wustumenowy pzepływ pzy ozzelenu tansmsj 3068

5 momentu na we og mechanczną hyoknetyczną, oaz pzy zablokowanej pzekłan hyoknetycznej, tansmsja na oze mechancznej. W kaŝym z wymenonych stanów mogą być ealzowane pzełączena begów w mechancznej pzekłan planetanej. W opowen teŝ sposób bęze zmenać sę matematyczny ops ynamk ekwwalentnego moelu napęu autobusu z pzekłaną hyomechanczną. Stosując zasaę 'Alembeta opuszczając pzejścowe pzekształcena, otzymujemy następujące zaleŝnośc matematyczne, opsujące moel ozpęzana autobusu la poszczególnych stanów pacy pzekłan hyomechancznej: monotonczne ozpęzane z pełnostumenową tansmsją momentu obotowego pzez pzekłanę hyoknetyczną w okese męzy pzełączanem begów: ωs M S M P = I S γa 0 Ik ηm0 Fn Ψmg cx v = m I un η A m 0 γ ωs M P Ψmg cx v = m IS I nt un ωt ηm0 I k v (1) gze: M moment obotowy slnka, S M P moment obotowy na wale wnka pompy pzekłan hyoknetycznej, I S moment bezwłanośc wału kobowego slnka waz z kołem zamachowym, wnkem pompy ceczy z nm zwązanej, I un moment bezwłanośc mas elementów ukłau napęowego męzy wałem wyjścowym pzekłan kołam jeznym napęzanym, I k moment bezwłanośc pojeynczego koła autobusu waz z elementam wującym hamulca, F n sła napęowa na kołach autobusu, Ψ współczynnk opou og Ψ = f cosα snα, m masa całkowta autobusu, g pzyśpeszene gawtacyjne, c x współczynnk opou powetza, γ gęstość powetza, A powezchna czołowa autobusu, v pękość autobusu, pomeń ynamczny koła, pzełoŝene pzekłan głównej, 0 pzełoŝene włączonego begu mechancznego euktoa pzekłan, η spawność mechanczna ukłau napęowego autobusu, m ω pękość obotowa slnka, S ω T pękość obotowa wnka tubny pzekłan hyoknetycznej, pzełoŝene ynamczne pzekłan hyoknetycznej (współczynnk tansfomacj). 3069

6 monotonczne ozpęzane z wustumenowym pzepływem momentu napęowego ównolegle pzez pzekłanę hyoknetyczną mechanzm planetany w okese męzy zmaną begów: γa ωs M S M P Ψmg cx v = I S ηm0mp η A [ ( ) ] m 0 γ ηm 0 I M S M P mp M P Ψmg cx v = m Iun gze: pzełoŝene mechanzmu planetanego ozzelającego moment napęowy, mp k v () monotonczne ozpęzane pzy zablokowanej pzekłan hyoknetycznej jest analogczne, w sense matematycznego opsu, jak la autobusu z mechanczną skzynką begów: ηm0 γa ηm0 I k v M mg cx v m ( IS Iun) S Ψ = (3) pzełączane begów pzy pełnostumenowej tansmsj momentu obotowego w pzekłan hyoknetycznej: ωs M S M P = IS Mt Mt 1 ωt M P = IT (4) c c 1 A b b η ( ) m 0 γ ηm 0 = Ik v Mt M mg cx v m Iun t 1 1 Ψ gze:, moment taca na spzęgłach włączających ty 1 szy beg pzekłan, Mt M t 1 c c, 1 b b 1 pzełoŝena w euktoze mechancznym pzekłan na ocnku męzy wnkem tubny czynnym (atakującym) taczam spzęgeł włączana tego 1 szego begu,, pzełoŝena w euktoze mechancznym pzekłan na ocnku męzy benym (atakowanym) taczam spzęgeł włączana tego 1 szego begu wałem wyjścowym pzekłan. I T moment bezwłanośc wnka tubny pzekłan hyoknetycznej ceczy z nm zwązanej. blokaa pzekłan hyoknetycznej na tym begu: ωs M S M P Mbl = IS η ( ) m0 γa ωs ηm0 M P Mbl Ψmg cx v = m IS ωt gze: M moment taca na spzęgle blokującym pzekłanę hyoknetyczną. bl I k v (5) 3070

7 Rys. 3. Schemat blokowy algoytmu komputeowego moelowana ozpęzana autobusu wyposaŝonego w automatyczną pzekłanę hyomechanczną 3071

8 pzełączane begów pzy zablokowanej pzekłan hyoknetycznej: M S M c t M t 1 c 1 = ( I I ) S un ωs (6) b b η ( ) m0 γa ηm0 Ik v Mt M t 1 1 Ψmg cx v = m Iun PowyŜsze zaleŝnośc (1) (6) zostały wykozystane pzy opacowanu pogamu komputeowej symulacj ozpęzana autobusu wyposaŝonego w automatyczną pzekłanę hyomechanczną. Jako pzykła na ysunku 3 pzestawony jest schemat blokowy algoytmu komputeowego moelowana ozpęzana autobusu wyposaŝonego w automatyczną pzekłanę hyomechanczną. Do cech szczególnych anego pogamu moŝemy zalczyć: ozpęzane autobusu jest ealzowane pzy stałym połoŝenu oganu steowana awką palwa ( α = const.), chaakteystyk slnka pzekłan hyoknetycznej zostały wpowazone w postac stabelayzowanych zboów welkośc momentu obotowego slnka M, goznowego zuŝyca palwa G T w funkcj pękośc kątowej wału kobowego slnka ω, pzełoŝena ynamcznego pzekłan hyoknetycznej, współczynnka momentu f m w funkcj pzełoŝena knematycznego pzekłan hyoknetycznej k. W pocese oblczeń pzepowazano lnową ntepolację watośc M s G T w funkcj chwlowej watośc pękośc kątowej wału kobowego ω oaz welkośc, f m w funkcj pzełoŝena knematycznego k. pocesy pzełączana begów są moelowane weług uposzczonej poceuy, któa pzewuje lnowe zmany momentów taca w spzęgełkach załączających beg w pzekłanach planetanych mechancznej częśc pzekłan hyomechancznej. s Opacowany matematyczny moel ozpęzana autobusu z automatyczną pzekłaną hyomechanczną (1) (6) pzytoczony na ysunku 3 algoytm został wykozystany la opacowana pogamu komputeowych symulacj uchu autobusu. Pogam został zealzowany la autobusu Solas Ubno 1 z automatyczną pzekłanę hyomechanczną VOITH DIWA D Pzepowazone zostały oblczena postawowych wskaźnków uchu autobusu la óŝnoonych połoŝeń oganu steowana awką palwa slnka. Na ysunku 4 pzestawono pzebeg pękośc uchu autobusu ( V = f(t) ), a na ysunku 5 bezwzglęne zuŝyce palwa w funkcj pękośc Q = f(v) la wybanych połoŝeń oganu steowana awką palwa ( α = 35%, 70%, 100% ). Rys. 4. Pzebeg pękośc w czase poczas ozpęzana autobusu 307

9 Rys. 5. ZuŜyce palwa w funkcj pękośc uchu la pocesu ozpęzana autobusu WNIOSKI Popawność wypowazonych ównań uchu autobusu z automatyczną pzekłaną hyomechanczną oaz opacowanego komputeowego pogamu oblczenowego zostały potwezone w czase komputeowych symulacj pocesu ozpęzana. Wynk oblczeń postawowych wskaźnków uchu autobusu ozwecelają pawłowość pzebegu pocesu ozpęzana tak w zakese jakośc pocesu jak oceny loścowej. Dla pełnej oceny aekwatnośc opacowanego moelu matematycznego komputeowych pogamów symulacyjnych nezbęne jest pzepowazene ekspeymentalnych baań ogowych. Zapoponowany moel ozpęzana autobusu wyposaŝonego w automatyczną pzekłanę hyomechanczną moŝe być wykozystywany o komputeowych symulacj uchu nezbęnych pzy optymalzacj algoytmów steowana pzekłan automatycznych paametycznej optymalzacj konstukcj ukłaów napęowych pojazów. Steszczene W atykule zapezentowano matematyczny moel uchu autobusu wyposaŝonego w automatyczną pzekłanę hyomechanczną. Analze polegają wszystke moŝlwe stany pacy pzekłan poczas ozpęzana autobusu. Pzyjęto załoŝene, Ŝe system "slnk pzekłana hyoknetyczna autobus oga" chaakteyzuje sę obecnoścą tzech postawowych, nelnowych elementów ozzelających ukła napęowy na ozelne częśc: pzekłana hyoknetyczna, elementy wykonawcze załączające poszczególne beg posystem "samochó-oga". Dlatego la pełnego owzoowana pocesów zachozących w ukłaze napęowym autobusu zastosowano moel tójmasowy. Moel posłuŝył o opacowana pogamu komputeowej symulacj ozpęzana autobusu mejskego. Opacowany moel uchu autobusu moŝe być wykozystany la optymalzacj algoytmów steowana paametów konstukcyjnych automatycznych pzekłan hyomechancznych autobusów mejskch. Local bus movement moelng fo vng system optmzaton Abstact The atcle pesents a mathematcal moel of a bus movement equppe n an automatc hyomechancal tansmsson. The analyss contans all possble tansmsson wok phases ung the bus acceleaton. It was assume that the "engne-hyoknetc tansmsson-bus-oa" s chaacteze by the pesence of thee basc, non-lnea elements that ve the tansmsson system nto sepaate pats: hyoknetc tansmsson, executon elements swtchng nvual gea an the "bus-oa" subsystem. Theefoe, fo a full mappng of the pocesses occung n the bus tansmsson system, a tee-mass moel was apple. The moel was use fo wokng out a pogam of a compute smulaton of bus acceleaton. The moel of the bus movement can be use fo the optmzaton of steeng algothms as well as constucton paametes of automatc hyomechancal tansmsson of the local buses. 3073

10 BIBLIOGRAFIA 1. Automatyczna skzyna begów Voth DIWA D Skzyne begów o pojazów uŝytkowych mateały sewsowe Voth Tubo Sp. z o.o.. Ishhaa T., Numazawa A., Suzuk K., Automatc Tansmsson Optmzaton fo Bette Fuel Economy. Poc. Of XVIIth FISITA Congess, Koalewsk G., Wona R., Moellng of acceleaton of the cty bus wth hyomechancal automatc tansmsson. Naukovo vyobntchyj Ŝunal»Poblemy Technk«, n Oessa Mcknass W., Popol R., Spenge A., Spzęgła, skzynk begów półose napęowe. WKŁ, Waszawa Solas Bus & Coach S.A., stona ntenetowa fmy 6. Szyelsk Z., Spzęgła pzekłane hyoknetyczne. WNT, Waszawa Tekesh S., Isao T., Hohsa T., Vtual vehcle system fo evelopment of clean emsson engnes. FISITA 98, 1998, n F98T Zając M., Ukłay pzenesena napęu samochoów cęŝaowych autobusów. WKŁ, Waszawa