Z. Iwanicki "Sen, marzenia senne i czuwanie", Luce Gay Gaer, Segal Julius, Warszawa 1970 : [recenzja] Studia Philosophiae Christianae 8/2,

Transkrypt

1 Z. Iwanicki "Sen, marzenia senne i czuwanie", Luce Gay Gaer, Segal Julius, Warszawa 1970 : [recenzja] Studia Philosophiae Christianae 8/2,

2 S tu d ia P hilosophiae A TK 8/1972/2 C h ristian ae Iwanicki Z. Z ZAG ADNIEŃ PSYCHOLOGII Luce G. G. Segal J. ; Sen, m arzen ia senne i czuw anie. (P rzekład S. B ogusław ski), W arszaw a 1970 Piórek T. A ckoff R. L., D ecyzje o ptym alne w b ad an ia ch stosow anych. (P rzekład, B. W alentynow icz) W arszaw a 1970 M ialare t G., W prow adzenie do pedagogiki. (Przekład, B. B a ra now ski) W arszaw a 1979 M arro u H. I., H isto ria w ychow ania w starożytności. (P rzekład S. Łoś) W arszaw a 1970 Uchnąst Z. R ogers C. R., F reedom to L earn, C harles E. M errill P u blish ing C om pany, C olum bus, O hio 1969 C u rra n Ch. A., R eligious V alues in C ounseling a n d P sychotherapy, Scheed an d W ard, Inc., N ew Y ork, 1969 Ostrowska К. Szulc Z., K ształto w an ie p rzekonań m oralnych, W rocław 1969 K otłow ski Κ., Filozofia w arto ści a zad an ia pedagogiki, W rocław 1968 L uce G ay G aer; Segal Ju liu s; Sen, m arzenia senne i czuw anie. (P rzek ła d : S. B ogusław ski) W arszaw a: PW N 1970, ss Sen i m arzenia senne były zaw sze p rzedm iotem zain tereso w ań ludzi; te zaś posiadały w ich przek o n an iu tajem n icze znaczenia, z treści m arzeń sennych usiłow ano przew idyw ać przyszłość. D użym au to ry tetem

3 otaczano in te rp re ta to ró w znaczenia m arzeń sennych, różnego rodzaju senniki egipskie cieszyły się zaw sze ogrom nym pow odzeniem. W ielu ludzi, zastanaw iając się n ad treścią m arzeń sennych zakłada, że istn ieją jak ieś u k ry te zw iązki m iędzy nim i a w ydarzeniam i z życia codziennego. N ie dziw i nas zainteresow anie zjaw iskiem snu przed pow staniem różnych naukow ych teorii w yjaśn iający ch genezę i znaczenie m arzeń sennych. Szukanie tłum aczenia snów należy do niem al podstaw ow ych in telek tu aln y ch i em ocjonalnych dążeń człow ieka. Z n an a jest pow szechnie teo ria F reuda, w któ rej m arzen ia senne stan o w ią najlepszą drogę do poznania stanów nieśw iadom ości. Z asługą F reu d a pozostaje skierow an ie uw agi badaczy n a zw iązki treści m arzeń sennych z życiem psychicznym. W o statnich latach jesteśm y św iadkam i dużego zain tereso w an ia p ro b lem aty k ą badaw czą zw iązaną z zagadnieniem snu i m arzeń sennych. W b ad an ia ch obecnych p y tan ia dotyczące snu fo rm u łu je się w języku neurofizjologii i biochem ii, przy czym sen tra k tu je się jak o jed en z p ro cesów biologicznych człow ieka. Poznanie tego procesu przyczyni się być m oże do lepszej orien tacji w działalności i fu n kcjonow aniu m ózgu (b ad ania n ad zjaw iskiem sn u stały się w zorem n ajb ard ziej aktyw nego i jedynego w sw oim ro d zaju podejścia do b ad an ia mózgu). D otychczasow e b ad an ia nad snem w yłoniły oprócz podstaw ow ych zm ian biochem icznych, w ystępujących podczas jego trw an ia, rów nież zagadnienie pew nych osobliw ych, granicznych stanów w zakresie zachow ania się i św iadom ości człow ieka. Te o statnie doprow adziły do odkrycia pew nych, szczególnych w łaściw ości ludzkiego um ysłu. M im o różnych stanow isk i założeń, przyjm ow anych przez badaczy sn u (psychologow ie, anestezjolodzy, farm akolodzy, m atem atycy, specjaliści zagadnień kosm icznych, itd.) w nioski uzyskiw ane przez nich okazują się zbieżne, choć do n ied aw n a m ogło się w ydaw ać, iż nie m a ją ze sobą żadnego zw iązku. S tany snu i czuw ania ro zp atry w an o niegdyś jako w y raźn ie oddzielone od siebie; w św ietle now ych b ad ań nad m echanizm am i m ózgow ym i regulującym i te stany, okazało się, iż sen nie jest stan em całkow itej nieśw iadom ości, lecz stanow i nieodłączną część życia i odzw ierciedla każdą jego stronę. W m roku niepam ięci nocnej istn ieją p rzerw y w ypełnione intensyw nym i przeżyciam i w e w nętrznym i, k tó re zbliżone są do stanów czuw ania. N ależą do nich w łaśnie m arzen ia senne i n ajrozm aitsze m yśli. Stw ierdzenie, że sen sk ła d a się zazw yczaj z dw óch n ap rzem ian przebiegających stanów, zasadniczo odm iennych, spow odow ało, iż niektórzy badacze są zdania, że nie należy tych stan ó w określać w spólną nazw ą. P rezen to w an a książka am ery k ań sk ich psychologów je st p róbą sy n tetycznego naukow ego opracow ania p roblem u snu. W oparciu o bogaty m a te ria ł dow odow y (badania dośw iadczalne i kliniczne p ro w a

4 dzone w Z w iązku R adzieckim, S tan ach Z jednoczonych, w k rajach E uropy Z achodniej, Japonii i in.) L uce i Segal rozw ażają zjaw isko sn u w aspekcie biologicznym, fizjologicznym, psychologicznym i społecznym. T reść książki z a w a rta je st w d w u n astu rozdziałach, om aw iających ró żn e aspekty b ad ań nad snem. W rozdziale I (ss ) au to rzy om ów ili poglądy n a te m a t z ja w isk a snu, ak cen tu jąc różnorodność obyczajów odnoszących się do snu w różnych k u ltu ra c h i w k ró tk ich w zm iankach historycznych. A utorzy u trzy m u ją, że Z anim okaże się m ożliw y opis cało k ształtu objaw ów, w zorców i odm ian sn u u ludzi, trzeb a będzie w ykonać odpow iednie p race badaw cze o olbrzym im zak resie. W chw ili obecnej n ie zostały jeszcze w pełni w y jaśn io n e obyczaje zw iązane ze snem, sposoby, podejścia do snu i k o n sty tu cjo n aln e skłonności ludzi, dlatego nie m ożna sn u om aw iać w ogólności. R ozdział II (ss ) tra k tu je o ry tm ach biologicznych; cykl sn u i czuw ania u w aża się za w yraz w ielu niep rzeliczalnych rytm ów, po w tarzający ch się w przedziale czasu o d p o w iad ającym w przybliżeniu 24 godzinom. Mimo, że n ie w yczuw am y w sobie takiego ry tm u, należy on do naszych n ajw ażniejszych w łaściw ości. W pływ a on n a spraw ność pracy, określa różne reakcje chorych, oddziały w u je n a m yślenie i odporność życiow ą człow ieka. P rzy jm u je się, choć b ra k jeszcze n a to w yraźnych dow odów, że ów ry tm odm ierza w ew n ętrzn e czynności organizm u. P rzypuszcza się, że ry tm czynnościow y organizm u zgodny z dziennym środow iskiem u trzy m u je w idzialne św iatło słoneczne. L uce i Segal u k azu jąc rolę i znaczenie sn u w życiu człow ieka, u ja w n ia ją n am biologiczne zegary, odm ierzające ry tm p rz e m ian ustrojow ych u zw ierząt i ow adów. Do uw zględnianych w b ad an ia ch nad zm ianam i cyklicznym i u człow iek a (w ciągu doby) czynników należą, m. in. : zm iany term iczne jego organizm u, częstość uderzeń serca, ciśnienie krw i, procesy m e ta boliczne, liczba k rw in ek, liczba kom órek ulegających podziałow i w tk an k ach, ilość i skład chem iczny moczu. Śledzi się zw łaszcza stę żenie w m oczu jonów sodu, potasu, w apnia, k tó re m a ją zasadnicze znaczenie dla czynności organizm u, poniew aż o k reślają stopień p rzepuszczalności n erek d la rozm aitych su b stan cji w procesie oczyszczan ia k rw i oraz stopień pobudliw ości m ęśnia sercow ego i rów now agi elektrycznej m ózgu. W eksp ery m en tach z m ałpam i, u k tórych zakłócano dzienny cykl czynności życiow ych, stw ierdzono w ystępow anie niedom ogi w ieńcow ej. F a k t ten w in n i w ięc w sw oich b ad an iach uw zględniać kardiolodzy, szukający ja k dotąd bezskutecznie etiologii chorób u k ład u k rążen ia i czynników ry zy k a zaw ałow ego. S tary, lecz rzadko p rzestrzegany p o stu lat p lan o w an ia i p rzestrzeg an ia rozk ład u dnia, w y d aje się au to ro m książki n ajlepszym środkiem

5 u trzy m y w an ia organizm u w zdrow iu i harm onii. N ieregularność sn u i posiłku pro w ad zą do psychicznych i fizjologicznych następstw, któ ry ch n a u k a jeszcze nie zna. T reścią rozdziału III (ss ) są fazy snu. Sen nie je st stan em jednorodnym, lecz ciągiem pow tarzający ch się zjaw isk cyklicznych, stanow iąc rozm aite fazy czynności m ózgu i ciała. D zięki now ym n a rzędziom badaw czym, ek sperym enty n ad obrazem sn u zw iększają nasze in fo rm acje o zjaw isk u snu, p o zw alają odkryw ać u k ry te zm iany zachodzące w organizm ie i m ózgu człow ieka w rozm aitych fazach snu. Do bardzo w ażnych tech n ik badaw czych należy zapis EEG z tzw. w spólnym odniesieniem średnim. N asze zm ysły są w każdej chw ili d ra ż n io n e przez św iatło, dźw ięk lu b bodźce dotykow e i niezależnie od tego, czy sobie uśw iad am iam y czy nie, nasz m ózg n a n ie reaguje. O dpow iedź EEG je st w ów czas bardzo nieznaczna, jeżeli je d n a k bodziec się pow tarza, a odpow iedzi EEG n a k ła d a ją się jed n a n a drugą, k ształt zapisu u ja w n ia się w yraźnie. P rzy pom ocy tej m etody stw ierdzono, że m ózg nasz w stanie czuw ania i snu reag u je n a nie zupełnie inaczej. U dało się te n fa k t u jaw n ić drogą an alizy zapisów ciągłych EEG. Z astosow anie now ych m etod an alizy zapisów EEG, (np. przy pom ocy analizy taśm y m agnetofonow ej i m aszyn m atem atycznych) któ ry ch pionierem je s t W. Ross A dey z U n iw ersy tetu K alifornijskiego w Los A ngeles, p ozw ala obecnie n a w y k ry w an ie m iejsc uszkodzeń mózgu, będących źródłem nap ad ó w padaczkow ych, lokalizację guzów, śledzenie a k ty w ności w ew n ątrz m ózgu bez u ciek ania się do pom ocy n eu rochirurgi, niezbędnej do tego daw niej. Szczegółow e an alizy regularności czynności m ózgu zw iązanych ze snem ujaw n iły, iż nie w y stęp u ją w n im ja k dotąd sądzono dok ład n ie cztery odrębne stan y zapisu EEG. C ztery fazy snu są tylko w ygodnym schem atem zm ian aktyw ności w m ózgu; ujęcie tych zm ian w przybliżone do rzeczyw istości kategorie, m a tylko c h a ra k te r um ow ny. W obrębie każdej z głów nych faz w y stępują su b telniejsze niż dotąd sądzono podziały. Te sam e ry tm y m ożna w ykryć zdaniem a u to ró w w stan ie czuw ania. Sen je s t dogodną sy tu acją do b ad a n ia człow ieka, u p o rządkow ane zaś p rzem ian y snu zależą od rytm ów, k tó re o k reślają norm ę lu b patologię życia n a jaw ie. N astęp stw a pozbaw ienia człow ieka sn u i w y d łu żan ia sta n u czuw ania przed staw ili au to rzy w rozdziale IV (ss ). Jed n y m ze sposobów p rzek o n an ia się o roli snu w życiu człow ieka je st zbadanie, co się d zieje z nim, jeśli przez dłuższy czas uniem ożliw ia się spanie. S tarą tę m etodę (stanow iła ona w przeszłości je d n ą z kar) stosuje się od n ied aw n a w celach naukow ych. B adanym i są najczęściej ochotnicy (rek ru tu ją c y się ze studentów, żołnierzy, p racow ników ra d ia i telew izji

6 i sam ych badaczy). P ew n e in fo rm acje o sk u tk ach pozbaw ienia snu m a m y z n o tatek i b ad ań lekarzy am erykańskich, odnotow ujących stan y psychiczne i reak cje żołnierzy podczas II w o jn y św iatow ej. U żołnierzy stw ierdzono n a sk u tek b ra k u sn u ta k ie następ stw a, ja k : zaburzen ia je litow e, bóle głow y, drażliw ość, zab u rzen ia m yślenia, reakcje psychotyczne. U ochotników czuw ających w przeciągu 98 godzin psychiczne objaw y g łodu sn u u jaw n iły się w sposób podobny i dający się przew idzieć; w y k azy w ali oni w z rastającą nierów ność w w y k onyw aniu testów, zab u rz e n ia uw agi, znużenie i obcość w zględem otoczenia. W ykonyw ali oni jed y n ie niezbędne ruchy i zaczęli n arzek ać n a niep rzy jem n e doznania fizyczne, ja k np. : pieczenie oczu, niew y raźn e w idzenie, uczucie opasania głow y ciasną taśm ą: m iędzy 30 a 60 godziną czuw ania p o jaw iły się zm iany w zakresie postrzeg an ia gołębi b ad an y m w y daw ało się, że m ałe przedm ioty zm ien iają m iejsce, że zm ien iają się rozm iary krzesła, w ielu b adanych w idziało w okół lam p m gliste aureole, in n i dostrzegali falo w an ie podłogi. P o 90 godzinach niektórzy z b ad an y ch doznaw ali bardzo w y razistych h alu cy n acji (jak np. : złudzenia obecności w pokoju zw ierząt, w idzenie ognia w szufladzie, otaczanie tw arzy przez pajęczynę, i inne), w ystępow ały pow ażne zabu rzen ia czynnościow e mózgu. In fo r m acje z a w a rte w ty m rozdziale pow inny zainteresow ać dow ódców w o j skow ych, k ieru jący ch zaw odam i w ykonyw anym i nocą, osoby, dla k tó ry ch rzeczyw iste niebezpieczeństw a w y n ik ając e z nied o statk u snu (zw aszcza, gdy dłu g o trw ałem u czuw aniu tow arzyszy stress) n ie są obojętne. A utorzy om aw ianej książki u trzy m u ją, że W ydaje się słuszne, aby raczej dopuścić do pew nej przesady w p rzestrzeg an iu n orm snu, niż przeciw nie, poniew aż w olno przypuszczać, że dłuższy b ra k sn u pozosta w ia jak ieś trw a łe ślady w m ózgu. Ju ż teraz m ożem y stw ierdzić, że u osoby znużonej i w stan ie stressu, całkow icie lub częściowo pozbaw ionej snu, dochodzi do w y raźn ie zaznaczonych zm ian w biochem ii organizm u, zakłócających procesy grom adzenia energii i czynność m ózgu (s. 114). B adania nad niedostatkiem snu u psychotyków wykazały, że zaostrzały się u nich objaw y choroby psychicznej (które poprzednio u stąpiły na kilka lat), zaś nieokreślony czynnik (nazywany przez autorów stabilnością psychiczną ) w ydaje się istotny dla tolerancji przeciągającego się stanu czuwania. B ad an ia p otw ierdziły także przypuszczenie, że bardzo isto tn y m czynn ikiem odporności n a n ied o statek snu je st w iek. T o leran cja biologiczna n a b ra k snu u człow ieka zm niejsza się z w iekiem. B rak wiedzy w społeczeństwie na tem at organizow ania sobie odpoczynku i zm niejszające się możliwości naturalnej rekreacji w skutek

7 rozw oju cyw ilizacji są u d ręką w ielu zapracow anych ludzi, którzy zd ają się n ie dostrzegać w artości regularnego i odpow iedniego długiego snu. K ró tk i rozdział V (ss ) tra k tu je o fizjologicznych u w aru n k o w an iach snu i jego subiektyw nych odczuciach. Przytoczono w nim p rzykłady in teresu jący ch eksperym entów n a te tem aty. C iekaw e są in fo rm acje o diagnostycznych w łaściw ościach snu. H ipotezy dotyczące patogenezy zab u rzeń zachow ania się, niepraw idłow ości m yślenia i choró b psychosom atycznych (w iąże się je z n astęp stw am i zaburzeń ośrodkow ego u k ład u nerw ow ego) w św ietle w yników b ad ań radzieckich uczonych, zd ają się być słuszne. B ad an ia n ad snem p o d k reślają jedność psychiki i ciała oraz w spółzależność zjaw isk um ysłow ych i fizjologicznych. O becnie w ysiłki naukow ców zm ierzają do zb ieran ia uzyskanych in fo rm acji i k o n stru o w an ia przyrządów, k tó re pozw oliłyby na stw orzenie system u w czesnego w y k ry w an ia zaburzeń czynnościow ych. T em atem rozdziału VI (ss ) jest niepraw idłow y sen. P rzed staw iono w nim zag ad n ien ia: dolegliw ości, ja k ą jest d la w ielu ludzi bezsenność; problem diagnostyki osobow ości psychotyków n a podstaw ie zapisu ich EEG (zw łaszcza diagnostyki rem isji chorób psychicznych); zw iązek sn u z n iektórym i chorobam i m ózgu; som nam bulizm i zw iązek snu z zaburzeniam i fizjologicznym i poprzedzającym i różnorodne uszkod zenia ośrodkow ego u k ład u nerw ow ego. K olejny rozdział książki V II (ss ) pośw ięcony jest om ów ien iu d ziałan ia leków n a m ózg i przeglądow i b ad ań n ad ich w pływ em n a sen. T en in teresu jący rozdział m ożna polecić form akologom, le k a rzom są oni bow iem zainteresow ani w łaściw ym dostosow yw aniem daw ek. W toku poszukiw ań sw oistych środków n ad ający ch się do leczen ia określonych dolegliw ości uczeni k o n c e n tru ją się n a zjaw iskach biochem icznych organizm u w nadziei, że w ten sposób u d a się odkryć jego w łasn ą su b stan cję hipnotyczną i m im etyczną, k tó ra nie będzie pow odow ała toksycznych objaw ów ubocznych. B iochem ia snu stanow i przedm iot rozw ażań rozdziału V III (ss ). B ad an ia n ad w pływ em p rzem ian biochem icznych n a sen i um ysł p row adzi się obecnie w trzech k ierunkach. W yniki z nich pozostają je d n a k raczej hipotezam i niż dow odam i. P ierw szy k ieru n ek re p rezen tu ją eksperym entatorzy, którzy w y w ołują sen lub stan czuw ania przez bezpośrednie w prow adzenie do m ózgu środków chem icznych. C elem tych b ad ań jest w ykrycie głów nych su b stan cji chem icznych zw iązanych z czynnością m ózgu i anatom icznych m iejsc ich działania, k tó re m ogłyby pom óc w rozszyfrow aniu chem icznego kodu mózgu. Do drugiej grupy należą badacze, którzy szu k ają su b stan cji chem icznych w ytw arzanych w m ózgu (lub w całym organizm ie) w czasie snu lub innych p o k rew nych stanach, celem w ykrycia su b stan cji k tó re m ogą w pływ ać n a sen, i k tó re kiedyś będzie m ożna syntetyzow ać.

8 T rzeci k ieru n ek stan o w ią in ten sy w n e b ad an ia psychiatryczne i biochem iczne, w których określa się dokładnie efekt d ziałan ia podaw anych leków. N ajlepiej poznanym ro d zajem snu z biochem icznego p u n k tu w idzen ia je st senność, tow arzysząca zaburzeniom chorych n a w ątrobę, spow odow ana zatru ciem organizm u przez am oniak, pow stający w p ro cesie p rzem ian y m aterii. W św ietle eksperym entów om aw ianych w ty m rozdziale odnośnie chem izm u snu zw ierząt, zasady jego działan ia u ludzi zd ają się być ta k ie sam e. M arzenia senne, w y stępujące po kilkudziesięciu m in u tach snu, k tó ry m tow arzyszy zjaw isko szybkich ru chów oczu (angielski sk ró t REM) w y d ają się być pow iązane z am in am i m ózgow ym i, k tó re w y raźn ie w p ły w a ją na nasze sam opoczucie, spraw ność i żyw otność (cykl REM zb a dano w 1950 roku). W ydajność snu, radość i żyw otność zależą od w zro stu poziom u ty ch am in w m ózgu, k tó re z kolei w y d a ją się w p ły w ać n a aktyw ność kory gruczołu nadnerczow ego i d ostaw ę horm onów tego gruczołu do k rążącej krw i. Z auw ażany je st ju ż biochem iczny m e chanizm faktów, iż chorobom psychicznym tow arzyszy stłum ienie sen nych m arzeń, oraz, że leki tłum iące te m arzen ia d ziałają szkodliw ie n a sam opoczucie i zachow anie się. Z m iany czynności fizjologicznych organizm u tow arzyszące m arzeniom sennym są treścią rozdziału IX prezen to w an ej książki (ss ). S tan fizyczny śpiącej osoby sk u p ił n a sobie zain tereso w an ie uczonych, b adających sen dopiero niedaw no. N ajb ard ziej w y raźn e obrazy życia w y stęp u ją podczas tego osobliw ego pow racającego cyklu cyklu, k tó ry p rzy n ajm n iej częściowo m oże być tłum iony przez leki i alkohol, zm ieniany przez niezw ykły harm o n o g ram snu i bezsenność, a także przez zakłócenia em ocjonalne i choroby psychiczne. W ostatn ich k ilk u n a stu latach zaczęto rozw iązyw ać zagadkę tajem niczego ry tm u biologicznego w naszym życiu, rytm u, którego znaczenie dla naszego dobrego sam opoczucia, dla naszych przeżyć je st znacznie w iększe, niż psychologiczne znaczenie m arzeń sennych. W rzeczyw istości m arzen ia senne, k tó re pam iętam y, są jedynie częścią u w aln ian e j energii i życiow ej siły organizm u. Do tej pory za pom ocą różnych b adań określono w spólne w łasności cyklu m arzeń, n a k tórych o p ierają się hipotezy przyczyniające się w znacznym sto p n iu do zrozum ienia d ziałan ia u m ysłu ludzkiego i jego fizycznej organizacji. F reu d utrzym yw ał, że n erw ice i choroby psychosom atyczne są w y n i kiem tłu m ien ia podstaw ow ych popędów. M im o silnej obecnie opozycji przeciw teorii F reuda, w iele jego stw ierdzeń zostaje obecnie p o tw ierdzonych przez b ad an ia różnych specjalistów. I tak, okazało się, iż okresy

9 sn u REM są biologicznym upustem dla n aw ału popędów, zaś ludzie (i zw ierzęta) pozbaw ieni fazy REM gorzej p a n u ją n ad sw oim zachow a niem się w stan ie czuw ania. Zależność dobrego sam opoczucia od p o d staw ow ych popędów i m arzeń sennych człow ieka jest obecnie przedm iotem in ten sy w n y ch b ad ań n ad m arzen iam i sennym i. D otychczas udow odniono, że an alizow ane m arzen ia senne m ogą być p ro d u k tem ubocznym i n ie są w cale biologiczną isto tą i celem cyklu REM. M ogą one być w ytw o rem pobudzonego u k ładu w zrokow ego i ośrodków m ózgow ych in tensyw nie pracu jący ch n a m ateriale dostarczonym przez pam ięć, m yśli i uczucia. Osobowość człowieka, wrażliwość, intensyw ność doznań, tw órcza in w encja, itp. są w ynikiem rytm icznych procesów fizjologicznych organizmu. M arzenia senne m ają ściśle psychologiczne znaczenie, dlatego ich analizy za pomocą metod wyłącznie fizycznych są przeprow adzane równolegle z biochemicznymi i fizjologiczno-psychologicznymi. W rozdziale X (ss ) L uce i S egal dokonali ch araktery sty k i znaczenia m arzeń sennych. W edług F reu d a sny są kluczem do podśw iadom ości, stan o w ią w yraz p ierw otnych (często tłum ionych) in stynktów, sym bole nieuśw iadom ionych obaw i pragnień. T eorie snów po w staw ały n a podstaw ie w ielu dośw iadczeń k lin icznych, obserw acji chorych, i ich relacji o treści snów, uczuciach, k tó re w y w o łu ją sny, oraz o zw iązanych z nim i skojarzeniach. M im o w ielu skom plikow anych eksperym entów, k tórych celem było b ad an ie m arzeń sennych, b ra k jeszcze syntezy w ielu uzyskanych n a ich podstaw ie w n io s ków. N iektórzy naukow cy u w ażają te n stan rzeczy za a rg u m en t p o tw ierd zający hipotezę, że sen z w ystęp u jący m w n im m arzeniem sen n ym m oże być rozum iany ty lko jak o sam w sobie. Z naczenie m arzenia sennego tk w i w ew n ątrz psy ch ik i badanego, w raz z ty m w szystkim, co spotkało go w życiu, u k ształtow ało go i pozostaw iło ślady p am ięciow e przechow yw ane w mózgu. U czenie się przez sen je st te m atem rozdziału X I (ss ). W ciągu sw ego życia bez p rzerw y w ysyłam y i odbieram y in fo rm acje zgodnie z określonym i praw am i, któ ry ch jesteśm y zupełnie nieśw iadom i. J e steśm y n a w e t nieśw iadom i złożoności naszego u k ładu nerw ow ego (potw ie rd z a ją to b ad an ia radzieckich uczonych sprzed czterdziestu la t n ad w aru n k o w an iem interoceptyw nym ). Z ainteresow ani hypnopedią zn a jd ą w o m aw ianym rozdziale w iele ciekaw nych inform acji. A utorzy p rzy taczają k ilk an aście eksperym entów radzieckich, am erykańskich, ja pońskich n a om aw iany tem at, k tó re w y ja śn ia ją istotę hipnozy tr e n ingu autogenicznego joginów (ujętego przez niem ieckiego lekarza J. H. Schulza). Niezależnie od możliwości szerokiego zastosow ania w yników uzyskiw anych z badań nad snem w psychoterapii i medycynie, badania roz

10 m aitych stanów św iadom ości m ogą przynieść ogrom ne korzyści, gdy le piej niż dotychczas zrozum iem y czym je st stan uw agi. W w y n ik u b ad ań n ad snem i hipnozą uzyskano nieoczekiw anie pew ne in form acje na te m a t m echanizm u ludzkiej uw agi. T w órcza działalność człow ieka, a także chyba jego radość życia zależą od tego stopnia, w jakim potrafi on skupić sw oją uw agę i kierow ać nią. W ydaje się, że do zw ielokrotn ien ia ludzkich zdolności i bogactw a treści naszego życia prow adzi w łaśn ie droga uczenia się k o n cen tracji sw ojej uw agi. Z ebraniem w niosków n a te m a t sn u je st ostatni, X II rozdział (ss ). Za w cześnie jeszcze na odpow iedź na p y tan ie: czym je s t sen? A utorzy su g eru ją, że istn ieje m ożliw ość błędnego jego sform ułow ania (podobnie ja k w fizyce, gdzie p y tan o : czym jest atom?). P y ta n ia dotyczące zjaw isk a snu są w y nikiem b ad ań neurofizjologicznych, biochem icznych; rezu ltaty dalszych ek sp ery m en tó w psychologicznych zależeć będą z pew nością od postępu technicznego. N asze pojęcie o śnie w ostatn im dziesięcioleciu zm ieniło się; oddzielenie od sn u sta n u czuw ania stało się m ożliw e dzięki dostrzeżeniu zależności m iędzy ilością snu i naszym zachow aniem się w dzień. A utorzy p rzed staw ionej książki u trzy m u ją, że W n astęp n y m dziesięcioleciu p raw d o podobnie znajdziem y odpow iedź n a nasze podstaw ow e p y tan ia dotyczące snu, jego istoty i n a tu ry chem icznej oraz treści m arzeń sennych, a tak że tego, w ja k i sposób m ózg zm ienia c h a ra k te r sw ej czynności w rozm aitych następ u jący ch po sobie stan ach św iadom ości. K siążkę zam yka szczegółow y indeks n azw isk oraz indeks rzeczow y. W ydaje się, że p ra c ą L uce a i S egala z a in teresu ją się nie tylko psychologow ie i lek arze; jej przystępny, p raw ie p o p u larn y w ykład oraz zaw artość in fo rm acji o jednej trzeciej naszego życia staw ia ją w rzędzie bestsellerów. Z. Iw a n icki A c k o ff R. L., D ecyzje o p tym a ln e w badaniach stosow anych. (P rzekład: B. W alentynow icz) W arszaw a: PW N 1970, ss N au k a ja k w ielo k ro tn ie p o d k reślał A lb ert E instein w ychodzić m usi od fak tó w i n a nich kończyć, niezależnie od tego, za pom ocą jakich stru k tu r teoretycznych łączy je ze sobą. U czony i badacz są p rzede w szystkim ob serw ato ram i faktów. S ta ra ją się oni w sw oim działan iu opisać w ja k n ajb a rd z ie j ogólny sposób to, co w idzieli i co spodziew ają się w przyszłości zobaczyć; n a podstaw ie sw oich lu b istn iejących ju ż teo rii fo rm u łu ją badacze prognozy, k tó re znów k o n fro n tu ją z fak tam i. N a drodze do osiągnięcia pew nych celów często sta ją oni przed problem am i ty p u jak to zrobić, po co to robić, czyli przed 15 Studia Phil. Christianae