Stanisław Urbański "Modlitwa i mistyka", Mieczysław Gogacz, Warszawa 1987 : [recenzja] Collectanea Theologica 58/3,

Transkrypt

1 Stanisław Urbański "Modlitwa i mistyka", Mieczysław Gogacz, Warszawa 1987 : [recenzja] Collectanea Theologica 58/3,

2 C o llectan ea T heologica 58 (1988) fase. III RECENZJE M ieczysław GOGACZ, M o d litw a i m isty k a. W arszaw a 1987, M ichalineum, s Pow yższa edycja je s t zbiorem k ilk u w y k ład ó w o m odlitw ie, k tó re a u to r w ygłosił w r w p a ra fii Podw yższenia K rzyża Św iętego w W arszaw ie. D la zachow ania ciągłości o m aw ianych zagadnień a u to r u zu p ełn ił je now ym i ro zw ażaniam i. N ie chciał je d n a k utw orzyć w łasn ej, jed n o lite j syntezy i system atycznego cy k lu ro zw ażań o u stalo n ej form ie. C hciał n a to m ia st ująć w pew ien u k ieru n k o w an y to k m yślow y to, co in n i ju ż p rzem yśleli, w ypow iedzieli i n ap isali. N ie je s t to też m ozaika zestaw ionych ze sobą tek stó w i m yśli m istrzów życia w ew nętrznego, lecz w o p arciu o n ie osobiste w yw ody m yślow e au to ra. K oncepcja m o d litw y n a tle ro zw oju życia religijnego odbiega od tr a d y cyjnego sposobu je j p rzed staw ian ia. U kazując zależność oraz spoistość m o d litw y i życia religijnego, prof. d r M. Gogacz w jej o d m ian ach sta ra się u kazać jego p rzejaw y, a zarazem n ie u sta n n y w zrost dzięki zw racan iu się do Boga w akcie m o d litew n y m. Jednocześnie pozw oliło to au to ro w i nie zam knąć m o dlitw y w ra m a c h ascety k i, ale p rzejść do poziom u m istyki, do najdoskonalszego zjednoczenia z Bogiem. Z tego w zględu a u to r n a d a ł sw ej książce ty tu ł: M odlitw a i m isty k a. W ydaw ać by się m ogło, że ty tu ł su g eru je dw a odręb n e zagadnien ia, tym czasem treść p racy te m u zaprzecza. A u to r bow iem je s t św iadom y, że odrzucenie m isty k i je s t rów noznaczne z zasto jem życia m odlitew nego i re ligijnego. P ro w ad zi w ięc czy teln ik a do pełnej m o dlitw y zjednoczenia p rz e m ieniającego. I w b rew n iek tó ry m poglądom nie odróżnia zjednoczenia ascetycznego od zjednoczenia m istycznego. S taw ia on jak o cel ty lk o jed n o zjednoczenie, do k tórego człow iek dochodzi drogą czynnego i biernego oczyszczenia. Z atem cel, k u k tó re m u a u to r sk iero w u je duszę, sk ła d a się z dw óch czynników : czynnego, postaw ionego człow iekow i jak o cel do osiągnięcia przez w łasn ą pracę n ad uzgodnieniem sw ojej w oli z w olą Bożą, i biernego, k tó rego dusza nie m oże sam a osiągnąć, ale do jego o trzy m an ia m oże się p rzy gotow ać. A u to r u w aża bow iem, że Bóg zaw sze udziela pom ocy, jeśli dusza d o o trzy m an ia te j łask i B ożej odpow iednio się p rzygotuje, gdyż ty lko w ted y razem m oże osiągnąć p rzek ształcen ie i pogłębienie m iłości. M ów iąc językiem m isty k i, może osiągnąć zjednoczenie p rzem ien iające, czyli n ajw y ższy stopień rozw oju łask i w człow ieku, m iłości do Boga i p o w iązan ia z B ogiem. W zw iązku z ta k im poglądem a u to r zry w a z tra d y c y jn ą koncep cją ro zu m ien ia m i sty k i, w yw odzącą się z n eo p lato ń sk iej tra d y c ji filozoficznej, że m isty k a jest u k o ronow aniem rozw oju życia religijnego, a idzie za n a u k ą tom istyczną, w edług k tó rej m isty k a należy do zespołu sposobów ch ro n ien ia w człow ieku i u m acn ian ia życia relig ijn eg o. Z atem zalicza ją do ascezy w porząd k u oczyszczenia biern eg o (s. 9). T akie rozum ienie m isty k i doprow adziło jeszcze do jednego, dość ciekaw ego u jęcia m odlitw y, a m ianow icie do u jęcia je j z pozycji oczyszczenia czynnego i biernego, ja k ie d o k o n u ją się n a trzech dro g ach naw ró cen ia: oczyszczającej, ośw iecającej i jednoczącej. T rzeba tu dodać, że a u to r początek

3 184 R E C E N Z J E oczyszczenia biernego sy tu u je ju ż w połow ie drogi ośw iecenia, n azy w ając to oczyszczenie ciem ną nocą m iłości. Z astosow anie odróżnienia oczyszczenia czynnego od oczyszczenia biernego pozw oliło prof. M. G ogaczow i n a scharak tery zow anie o d m ian m odlitw y, w y p raco w an y ch przez człow ieka w oczyszczeniu czynnym i n a osobne om ów ienie odm ian w y w o łan y ch przez Boga w oczyszczeniu b iern y m. To odróżnienie skłoniło do p rzy jęcia tezy, że całe życie relig ijn e je s t o b jęte oczyszczeniem. W ten sposób a u to r n a drodze oczyszczającej um ieszcza m odlitw ę u stn ą, m yślną, a fe k ty w n ą i m odlitw ę prostego w ejrzen ia. Te odm iany m odlitw y są w y p racow ane w y siłk iem człow ieka, w sp a rty m łask ą uczynkow ą, gdy posiada on łask ę u św ięcającą. S am ą ciem ną noc m iłości p rz e ja w ia ła b y m odlitw a w lanego sk u p ien ia i m odlitw a ukojenia. N ato m iast zjednoczenie z B ogiem p rzejaw ia się w trzech odm ian ach m odlitw y: m o dlitw y zjednoczenia bolesnego lu b oschłego, m odlitw y zjednoczenia ek statycznego i m odlitw y zjednoczenia p rzem ieniającego. W rozdziale p ierw szy m a u to r ch ara k te ry z u je poszczególne o dm iany m odlitw y, odpow iednio do w yżej p rzed staw io n y ch trzech dróg życia religijnego. R ów nocześnie jak b y u zu p ełn ia u jęcia szeregiem w iadom ości p raktycznych. I ta k przy p rezen tacji rodzajów m odlitw y n a drodze oczyszczenia czynnego om aw ia zew n ętrzn e i w ew n ętrzn e w a ru n k i m odlitw y, rolę u m a rtw ie n ia oraz sam o oczyszczenie czynne i b ierne. Z astan a w ia się też, czy oczyszczenie b iern e sp raw ia w n as Bóg także n a drodze zjednoczenia. U w aża bow iem, że oczyszczenie czynne dokonuje się n a drodze oczyszczenia i na ja k ie jś części drogi ośw iecenia oraz, że pod koniec drogi ośw iecenia dokonuje się zarazem już pełne oczyszczenie bierne. P rzy om ów ieniu ciem nej nocy m iłości a u to r p orusza tru d n o ści, jakie p rzeżyw a dusza n a sk u tek niezrozum ienia tego, czego Bóg od niej żąda. S tan o w ią tę noc rozpacz i ateizm. A u to r p ro p o n u je p rz e trw a n ie te j rozpaczy, p rzetrw an ie z ała m y w an ia się życia religijnego, poczucia zagrożenia, lęku, przez zachow anie odpow iednich środków i pom ocy k iero w n ik a duchow ego. Je s t p rzekonany, że m ożna p rzetrw ać rozpacz, te n bardzo tru d n y w p rz e życiach relig ijn y ch zespół przejaw ó w oczyszczenia biernego. D odaje tu ta j jeszcze p a ra g ra f, zaty tu ło w an y dość przenośnie: D om człow ieka, w k tó ry m uw aża, że u k ształto w an e życie relig ijn e i h u m an isty czn y w y m ia r życia sta now i zespół naszych n ajp o w ażn iejszy ch celów i m otyw ów św iatopoglądow ych ro zstrzy g n ięć (s. 52). T en dom człow ieka ro z p a tru je w stosu n k u do in n y ch osób i sam ego siebie. W śród osób p ierw szy jest Bóg. W szystkie osoby w iąże m iłość. U kochanie C h ry stu sa zap ew n ia trw a n ie m iłości do Boga i do ludzi. P rzeb y w am y w ty m dom u (s. 54). P rzy p re z e n ta c ji n ato m iast drogi zjednoczenia a u to r om aw ia jeszcze działanie w człow ieku d aró w D ucha Św iętego, k tó ry c h u d ziela Bóg. S tan o w ią one udzieloną człow iekow i u m iejętność o d b ie ra n ia w szystkiego, co Bóg w niego w nosi. Są w ięc one niezw ykle w ażne w oczyszczeniu biernym. Bez darów D ucha Św iętego n ie m oglibyśm y uzyskać p rzekształceń, k tó re Bóg w nas w y w o łu je podczas oczyszczenia biernego. N ie m oglibyśm y tak że p rz e trw a ć ciem nej nocy m iłości. A u to r zam y k a to ro zw ażan iem o relig ijn ej dojrzałości człow ieka, a inaczej m ów iąc, sp o jrzen iem n a całość d rogi zjed noczenia od stro n y je j różnicy z drogą ośw iecenia i drogą oczyszczenia. P rzez drogę zjednoczenia rozum ie dojrzałość re lig ijn ą człow ieka. T a d o j rzałość c h a ra k te ry z u je się p rzew ag ą w człow ieku d aró w D ucha Św iętego. J e s t to zarazem przylgnięcie do Boga i rad o w an ie się Bogiem, k tó re p o w o d u je sam Bóg. A by je d n a k to się stało, Bóg m usi jeszcze u su n ąć w szystko, co u tru d n ia zjednoczenie w p ełn ej m iłości. To usunięcie przeszkód n azyw a się m o d litw ą zjednoczenia bolesnego, a św. J a n od K rzyża n a zyw a je ciem ną nocą duszy. D opiero po ty m b ie rn y m oczyszczeniu n a stę

4 R E C E N Z J E 185 p u je pełna radość zjednoczenia z T rójcą Ś w iętą. J e s t to n ajw y ższy stopień rozw oju łask i w człow ieku, m iłości do Boga i p o w iązan ia z Bogiem. Je st to, oczyw iście, jeszcze etap w ia ry, jeszcze nie je s t to w idzenie B oga tw arzą w tw a rz. T en najo b szern iejszy, d o k try n a ln y rozdział prof. M. G ogacz ja k b y podsum ow uje ra z jeszcze k ró tk im om ów ieniem trzech dróg życia religijnego, trzech n aw ró ceń u jm u ją c je w tym, co p rzeżyw am y i osiągam y nieu stan n ie k ie ru ją c się do Boga. Z estaw ia zarazem w yżej zap rezen to w an e o dm iany m odlitw y p rzy taczając też w ypow iedzi o. J. W oronieckiego i o. B. H äringa. K onklu d u jąc, m ożna śm iało pow iedzieć, że cały w y siłek a u to ra idzie w k ie ru n k u u jęcia m ożliw ie in teg raln ie rzeczyw istości m o dlitw y i życia religijnego. C hociaż przew aża język filozofa w n ie k tó ry c h m om en tach ro z w ażań, to je d n a k udało się m u u n ik n ąć błęd u zarów no filozofujących in te lek tu alistó w, ja k i zw olenników tradycjo n alisty czn eg o schem atu. M ógł d latego p o dkreślić bardzo słusznie dynam iczny c h a ra k te r m o d litw y od stro n y człow ieka i n ad p rzy ro d zo n y ze stro n y Boga. D ruga część ed y cji p rzed staw ia rodzaje m odlitw y, w y rażające postaw ę człow ieka w sto su n k u do Boga. J e s t to m o dlitw a uw ielb ien ia, dziękczynienia, p rzeb łag an ia i b łag aln a. A u to r ak cen tu je tu rów nież try n ita rn y chara k te r m odlitw y. O znacza to, że m odlitw a, k iero w an a do B oga w imię Jezusa C h ry stu sa, je s t zaw sze k iero w an a do T rzech O sób B oskich. Te w ięc dw a elem en ty m odlitw y, a m ianow icie k iero w anie je j do O sób T rójcy Ś w iętej i to k iero w an ie przez Jezu sa C h ry stu sa, w p ro w ad zają n as w głębię ch rześcijań stw a. Z kolei dużo u w ag i a u to r pośw ięca k ryzysow i m odlitw y. Do źró d eł kry zy su zalicza niedoskonałość lu b niepełność in fo rm ac ji o B ogu oraz decyzje w oli k ie ru ją c e j się w n as in fo rm ac jam i in telektu. S taw iam y w łaśn ie opór tem u, co w nosi w n as Bóg w oczyszczeniu biern y m. W yw ołuje to ciem ną noc m iłości, a w n iej rozpacz i ateizm. A u to r p o m ija om ów ienie szczegółow ych kryzysów m o d litw y i ogranicza się jed y n ie do p rzed staw ien ia kryzysów, k tó ry ch źródełm są przeżycia. K ry zy sy te p o leg ają n a ty m, że w łaśnie p rzeżycia czynim y sp raw d zian em realn o ści w ięzi z Bogiem. Sam o w ięc przeżyw anie re aln y ch k o n ta k tó w z B ogiem czynim y sposobem sp ra w dzania rzeczyw istości relig ijn ej. O jej p raw d ziw o ści ro z strz y g a ją w ięc nasze doznania zm ysłow e, uczucia, em ocje, decyzje, n asza w iedza, n ie zaw sze do k ład n a i zgodna z rzeczyw istością naszych re a ln y c h w ięzi z Bogiem. W ty m sensie w łaśn ie człow iek je st źródłem kryzysów m odlitw y. D om inuje w ięc w źródłach kry zy só w m o d litw y przew ag a uczuć i em ocji n a d rz e czyw istością. Z naczy to, że sam em u przeżyciu p rzy p isu jem y pozycję czegoś pierw szego i rozstrzygającego. W m niejszym zak resie a u to r w spom ina o k ry zysach m o dlitw y od stro n y Boga. O sobne m iejsce prof. M. G ogacz pośw ięca kryzysow i m odlitw y, k tó ry m jest choroba sk ru p u łó w. P olega ona n a stały m m y ślen iu o grzechach. N ie m yślim y w ted y o B ogu i nie k ie ru je m y się do Boga. Ja k o śro d ek w y leczenia się ze sk ru p u łó w a u to r p ro p o n u je n aw rócenie. W przeciw n y m w y p a d k u prow adzą one do obojętności w obec B oga. W d ram acie choroby, sk ru p u łó w ogrom nie w ażn a je s t m iłość bliźniego ze stro n y spow iedników i k ierow ników życia W ew nętrznego. W dalszej kolejności a u to r om aw ia kry zy s m o d litw y w oczyszczeniu czynnym, w y ra ż a ją c y się w zan iedban iu uczuć p rzy p rzeży w an iu w ięzi z B ogiem i kryzys m o d litw y w ciem nej nocy. Do źró d eł tego k ry zy su zalicza przeżycie u m a rtw ie n ia czynnego i biernego ja k o jednego działan ia, co pow oduje n a w e t u sta n ie naszej m odlitw y, poniew aż nie rozum iem y działa n ia B oga w naszej duszy i tracim y do N iego zau fan ie. Do ty c h źródeł zalicza też przem ian ę celów życia, polegającą n a sw oistej agonii przeżyć,

5 1 8 6 R E C E N Z J E p rzy w iązań do czegoś, co ju ż m usim y porzucić d la cenniejszego i w sk azanego przez B oga celu. J e s t to sta n ogołoceń. W ty m stan ie ciem nej nocy nie doznaje B oga psychika. E m ocje i uczucia, zarazem zm ysły człow ieka, n ie d o znają bezpośrednio B oga jako p rzed m io tu sw ych fascynacji. P o jaw ia się ból i cierpienie, k tó re jak o u m artw ien ie p ro w ad zi człow ieka k u końcow i ciem n ej nocy. T en szeroki dział kryzysów m odlitw y a u to r kończy ukazan iem k ry z y su na drodze zjednoczenia. Je s t n im n asilen ie tę sk n o ty do Boga, k tó re p o w oduje zagrożenie śm iercią oraz niecierpliw ość w osiągnięciu zjednoczenia z Nim. Część trzecia om aw ian ej pozycji zaw iera m yśli dotyczące chro n ien ia m odlitw y, p rz e p a ja ją c e j nasze życie relig ijn e w oczyszczeniu czynnym i b ie r nym. C hronim y m o dlitw ę w oczyszczeniu czynnym przez stosow anie środków nie dopuszczających do k ry zy su ja k w ychow anie, w ykształcen ie i m etanoia, p o legająca n a łączeniu w sobie sk iero w an ia do p ra w d y ze skiero w an iem do dobra. C h ro n ią nas tak że u zy sk an e cnoty m o raln e: roztropność, m ęstw o, u m iark o w an ie, sp raw iedliw ość i cn o ty in te le k tu a ln e : w iedza, m ąd ro ść oraz n ie u sta n n a pam ięć o B ogu i m iłość do Boga, k tó ra w p ro w ad za n as w m o d litw ę ak tó w strzelisty ch i w m odlitw ę n ab y teg o sk u p ien ia. N a drodze ciem nej nocy ch ronim y a k t m o d litew n y zachow aniem spok o jn ej cierpliw ości, zaufan iem tęsknocie do Boga, posłu g iw an iem się n a d zieją, p am iętan iem o całym życiu relig ijn y m, p am iętan iem o tym, że! n o rm aln y m ry tm e m życia religijnego je st naw ró cen ie czyli ciągłe sk iero w yw anie się do Boga ze w szystkich naszych p o tk n ięć i zaniedbań, ciągłe po w staw an ie z g rzech u (s. 150). Z aś n a drodze zjednoczenia już sam P a n Bóg ch ro n i n aszą m odlitw ę i życie relig ijn e. R ów nież je d n a k i człow iek sam m oże ją zachow ać przez w ia rę i w ierność w postaci posłu szeń stw a Bogu. C ałość te j części zam yka rozdział będący ro zw ażan iem o n ad p rzy ro d zonym o rganizm ie człow ieka, w k tó ry m Bóg poprzez sw oje d ziałan ie chroni n aszą m odlitw ę i życie relig ijn e. A u to r d aje cenne u w agi o dośw iadczeniu m istycznym p rzy taczając szere g różnych opinii, in te rp re tu ją c y c h to zjaw isko m istyczne. T a różnorodność teo rii w y jaśn iający ch je zależy od tego, ja k o k reślim y człow ieka, poznanie i Boga. W szelkie tru d n o ści w id enty fik o w aniu dośw iadczenia m istycznego p ły n ą ze sposobu u jm o w an ia poznania m istycznego jak o bytow ej relacji. Celow o w ięcej u w ag i pośw ięciłem p rzy o m aw ian iu te j pozycji n ie tyle ujęciom d o k try n a ln y m poszczególnych odm ian m odlitw y, ile ujęciom p ra k tycznym, p rzed staw iający m k ry zy sy m o dlitw y i sposoby je j chro n ien ia. Z d a ję sobie bow iem spraw ę, że ed y cja ta p o w inna dotrzeć do n ajszerszy ch k rę gów k ato lik ó w i że stro n a p ra k ty c z n a będzie im n a jb a rd z ie j pom ocna w przezw yciężaniu ró żn y ch tru d n o ści, p o w stający ch podczas a k tu m o d litew nego. B ędą m ogli sk o n fro n to w ać w łasne o b jaw y przeży w an y ch tru d n o ści z om aw ianym i przez a u to ra i zastosow ać środki, ja k ie a u to r zaleca, aby u chronić życie m o d litew n o -relig ijn e od zała m an ia lu b zniszczenia. N iniejsza p ra c a zasługuje w ięc na u znanie szczególnie dlatego, że s ta n o w i n ie ty lk o odw ażny k ro k n a drodze tw o rzen ia syntezy m iędzy ascetyką i m istyką, m o d litw ą i życiem relig ijn y m, lecz ta k ż e i przede w szystkim dlatego, że jest c o m p en d iu m p rak ty czn ej w iedzy, dotyczącej u p ra w ia n ia m o dlitw y. N ależy też p o d k reślić eru d y cję a u to ra, k tó rą p o tw ierd zają w szystkie części te j pracy, m im o że a u to r w ty m dziele, licząc się rów nież z c h a ra k te re m te j pozycji jak o a k tu a ln e j pom ocy d la c zyte ln ik a w życiu m o d litew nym, nie zam ieścił w szystkich problem ów. Z resztą u n ik n ą ł d zięki tem u' p rzeład o w an ia teoretycznego. ks. S ta n isła w U rbański, W arszaw a