El bieta Zêbek, Beata Szwejkowska Stan i trendy rozwoju w zakresie produkcji i wykorzystania funkcjonalnej w kontekœcie prawnym

Transkrypt

1 El bieta Zêbek, Beata Szwejkowska Stan i trendy rozwoju w zakresie produkcji i wykorzystania funkcjonalnej w kontekœcie prawnym Studia Prawnoustrojowe nr 24,

2 UWM S tu d ia P raw n o u stro jo w e B eata Szw ejkow ska* E l bieta Zêbek** * K a te d ra A grotechnologii i Z a rz ¹ d zan ia P ro d u k c j¹ R o œlin n ¹ W ydzia³ K sz ta ³to w a n ia S rodow iska i R olnictw a UW M ** K a te d ra K ry m in a listy k i i K rym inologii W ydzia³ P ra w a i A d m in istracji UW M Stan i trendy rozwoju w zakresie produkcji i wykorzystania ywnoœci funkcjonalnej w kontekœcie prawnym Wstêp C elem n iniejszego a rty k u ³u je s t p rz e d sta w ie n ie n a p o d staw ie ak t w p ra w n y c h o raz lite r a tu r y s ta n u i tre n d w z m ia n w z a k re sie p ro d u k cji i w y k o rz y sta n ia yw noœci funkcjo n aln ej w asp ek cie o rg anizacyjn y m i p ra w nym U n ii E u ro p ejsk iej i Polski. W w y n ik u rozw oju cyw ilizacyjnego i w zro stu liczby m ieszka c w n a Ziem i w z ra s ta r w nie zapotrzebow an ie n a ywnoœو. W zw i¹zk u z m aso w ¹ p ro d u k cj¹ a rty k u ³ w yw noœciow ych, czêsto p o leg aj¹c¹ n a w ysokim sto p n iu ich p rz e tw o rz en ia i m odyfikow ania, n ie zaw sze z a w ie ra j¹ one odpow iednie sk ³a d n ik i od ywcze. Z a istn ia ³a zate m p o trzeb a w p ro w ad zen ia reg u lacji p ra w nych dotycz¹cych jakoœci i b ezp iecze stw a yw noœci n iezale n ie od m iejsca jej p o w sta w a n ia i p rz e tw a rz a n ia. W sy stem ie p ra w a U n ii E u ro p ejsk iej is tn ie je sp jne praw o yw noœciow e, o k reœlo n e w ro zp o rz¹d zen iu (W E) n r 178/2002 P a rla m e n tu E uropejsk ieg o i R ady z d n ia 28 sty cznia 2002 r., u sta n a w ia j¹ c y m og lne zasa d y i w y m ag an ia, pow o³uj¹cym E u ro p ejsk i U rz ¹ d ds. B ezpiecze stw a yw noœci o raz o k reœlaj¹cy m p ro ced u ry w zak re sie b ezpiecze stw a yw noœci1. W a rt. 2 cytow anego ro zporz¹dzenia zdefiniow ano yw noœو ja k o jak iekolw iek su b sta n c je lu b p ro dukty, p rzetw o rzo n e, czêœciowo p rzetw orzone lu b n ieprzetw o rzo n e, p rzezn aczo n e do spo ycia przez lu d zi lu b k t ry ch spo ycia p rzez lu d zi m o n a siê spodziew aو. N a p o staw ie pow y szej definicji 1 Dz.Urz. WE L 31 z 1 lutego 2002 r. - dalej jako rozporz¹dzenie WE nr 178/2002.

3 208 Beata Szwejkowska, El bieta Z¹bek m o na stw ierdziو, i g³ w nym k ry te riu m kw alifik acji d an ej su b sta n c ji czy p ro d u k tu ja k o yw noœci je s t ich przeznaczenie do spo ycia przez lu d zi. P rzy czym chodzi tu ta j o p rzezn aczen ie n a d a n e przez podm iot, k t ry w prow adzi³ d a n y p ro d u k t czy su b sta n c jê do obrotu. K ry te riu m to je s t u zupe³n io n e przez w sk azan ie, e yw noœci¹ s¹ ta k e te w szy stk ie p ro d u k ty i su b stan cje, kt ry ch spo ycia przez lu d zi m o n a siê spodziew aو. D otyczy to sy tu acji, gdy d a n y p ro d u k t m o e m ieو zar w no zasto so w anie spo yw cze ja k i niespo yw - cze. M a to p e³n iو d o d atk o w ¹ funkcjê o ch ro n n ¹, w y starczy bow iem p o ten cjaln a m o liw oœو spo ycia danego p ro d u k tu czy su b sta n c ji przez ludzi, by zosta³y one objête w ym ogam i i k o n tro l¹ p rz e w id z ia n ¹ w krajo w y ch i eu ro p ejsk ich re g u la c ja ch praw no yw noœciow ych. M o liw oœو ta p o w in n a zaœ byو o cen ian a p rzez p ry z m a t racjo n aln o œci p rzeciêtn eg o u y tk o w n ik a (p rz e d siê b io rstw a spo yw czego, k o n su m e n ta finalnego). J e œ li zate m d a n a su b sta n c ja m o e byو z racjo n aln eg o p u n k tu w id zen ia u y ta zar w no do cel w spo yw czych, ja k i in n y ch cel w przem ys³ow ych (np. olej palm ow y), m u si sp e³n iaو s ta n d a r dy b ezp iecze stw a i jakoœci sta w ia n e œrodkom spo yw czym, p rzynajm n iej do czasu w y k a z a n ia ich pozaspo yw czego p rz e zn aczen ia2. W celu zachow ania bezp iecze stw a yw noœci ro zp o rz¹d zen ie W E n r 178/ 2002 o k re œla sy stem fu n k cjo n o w ania p ra w a yw noœciow ego. P odaje og lne zasady, ta k ie ja k : z a sa d a a n a liz y ry zy k a, z a sa d a ostro noœci, z a sa d a ochrony in te re s w k o n su m en t w o raz z a sa d a przejrzy sto œci, s³u ¹ce realizacji p o d sta wowego celu, ja k im je s t sk u teczn y poziom ochrony zdrow ia i ycia lu d zi oraz in te re s w k o n su m en t w ( yw noœci) p rzy u w zg lêd n ien iu sp raw nego fu nkcjon o w a n ia w ew n êtrzn eg o ry n k u U E (a rt. 5). D u e zn aczen ie d la zachow ania b ezpiecze stw a yw noœci m a z a sa d a ostro noœci. P o leg a o n a n a ty m, e w szczeg lnych okolicznoœciach - je eli po d o k o n an iu oceny dostêp n y ch in fo r m acji stw ierdzono n iebezpiecze stw o z a istn ie n ia sk u tk w szkodliw ych dla zdrow ia, ale n a d a l b ra k u je pew noœci naukow ej - w oczekiw aniu n a dalsze inform acje naukow e um o liw iaj¹ce b ardziej w szech stro n n ¹ ocenê ry zy k a m og¹ zostaو przyjête tym czasow e œrodki z a rz ¹ d zan ia ryzykiem, konieczne do zapew n ie n ia w ysokiego poziom u och ro n y zdro w ia o k reœlo n eg o w e W sp lnocie. Œ ro d k i te pow inny byو proporcjo n aln e i n ie b ard ziej restry k c y jn e d la h a n d lu, n i je s t to w y m ag an e do zap ew n ien ia w ysokiego poziom u ochrony zdrow ia okreœlonego w U E, z u w zg lêd n ien iem w ykonalnoœci technicznej i ekonom icznej oraz in n y ch czynnik w u z n aw an y ch za stosow ne w rozw a anej sp raw ie (a rt. 7). P rzep isy te zosta³y im p lem en to w an e do p ra w o d aw stw a polskiego3. 2 A. Szymecka-Weso³owska (red.), Bezpiecze stwo ywnoœci i ywienia. Komentarz, Lex a Wolters Kluwer business, Warszawa 2013, s ; zob. tak e: P. Czechowski, A. Niewiadomski, Tendencje rozwoju polskiego prawa rolnego w zwi¹zku z uzyskaniem cz³onkowstwa w Unii Europejskiej, Studia Iuridica Agraria 2009, t. 7, s ; A. Oleszko, B. Je y ska, R. Pastuszko, Prawo ywnoœciowe - zbi r przepis w, Zakamycze Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpiecze stwie ywnoœci i ywienia (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r., nr 136, poz. 914 ze zm.) - dalej jako u.b...

4 Stan i trendy rozwoju w zakresie produkcji i wykorzystania ywnoœci funkcjonalnej W ysok¹ z a w arto œci¹ i k o rzy stn y m d la zdrow ia zestaw em sk ³ad n ik w od yw czych c h a ra k te ry z u je siê tzw. yw noœو fu n k cjo n aln a. W h isto rii rozw o ju cyw ilizacji n a jsta rsz y m i p rz y k ³a d a m i tego ty p u yw noœci by³y n asio n a, owoce (np. orzechy) o raz m iêso suszone n a s³o cu lu b pieczone w ognisku. K oncepcja yw noœci funkcjo n aln ej w yw odzi siê z tra d y c ji filozoficznej W schodu. N a ry n k u w ty m w zglêdzie przo d o w a³a J a p o n ia, gdzie ju w la ta c h 80. ubieg³ego stu le c ia zapocz¹tkow ano b a d a n ia, a k ilk a la t p ںniej w prow adzono odpow iednie reg u lacje p ra w n e i rozpoczêto p ro d u k cjê yw noœci funkcjonalnej n a sk a lê przem ys³ow ¹. O becnie w k ra ja c h w ysoko ro zw in iêty ch yw noœو fu n k cjo n aln a re p re z e n to w a n a je s t p rzez liczne p ro d u k ty o trzym y w ane pow szechnie, sp e³n iaj¹ce zr nicow ane o czekiw ania konsum ent w, a ry n e k tej yw noœci rozw ija siê szybko. P o w sta j¹ w yspecjalizow ane firm y w sp ³p racu j¹ce z o œro d k am i n aukow y m i w celu p ro je k to w a n ia i w d ra a n ia do produkcji now ych rodzaj w yw noœci funkcjo n aln ej. W ielkie k o m p an ie b ra n y spo yw czej we w sp ³pracy z p rzem y s³em farm aceu ty czn y m przygoto w u j¹ globalne s tra te g ie i w p ro w adzaj¹ p ro d u k ty n a ry n k i œw iatow e. W artoœو og lnoœw iatowego ry n k u yw noœci funkcjo n aln ej liczona je s t w se tk a c h m iliard w d o lar w, a tem po w zro stu rocznie siêga 20% (w z ak resie tej d y n am ik i przoduje Japonia ). W S ta n a c h Zjednoczonych A m eryki szacuje siê, e p raw ie po³ow a yw noœci k u p o w an a je s t z pow od w zdrow otnych, a w n ajbli szej przysz³oœci yw noœو fu n k c jo n a ln a b êd zie sta n o w i³a po³ow ê ca³ego r y n k u yw noœci (ok. 250 m ld dolar w ). G ³ w ne k a te g o rie yw noœci funkcjo n aln ej w E u ro p ie to n a b ia ³ (50% obrotu) i p ro d u k ty zbo owe (30%), n a to m ia s t w U SA i Ja p o n ii napoje (60%), p ro d u k ty zbo owe (20%) oraz w yroby cukiern icze (15% )4. W E u ro p ie s ta n p ra w n y yw noœci funkcjo n aln ej n ie je s t jeszcze do ko ca uregulow any, pom im o e ju w 1996 r. K om isja E u ro p e jsk a zaczê³a zlecaو w k ra ja c h U n ii podstaw ow e b a d a n ia dotycz¹ce tego ro d zaju yw noœci oraz dokonyw aو w sk a z a co do k ry te ri w i k ie ru n k w jej w d ra a n ia. Is to tn ¹ czêœci¹ p ro g ra m u by³o i n a d a l pozostaje u k ie ru n k o w a n ie i rozw iniêcie w sp ³p ra c y m iêd zy r n y m i o œro d k a m i n a u k o w y m i i p ro d u c e n ta m i yw noœci w k ra ja c h cz³onkow skich w celu u s ta le n ia dobrej p ra k ty k i produkcyjnej. W o s ta tn im czasie w Szw ecji p rzed staw io n o propozycje m odyfikacji unijnego p ra w a yw noœciow ego, u w zglêdniaj¹ce k a te g o riê yw noœci fu n k cjo n aln ej, u œc iœla j¹ c e pojêcia i w y m a g a n ia d la tego ty p u p ro d u k t w spo yw czych. W p raw o d aw stw ie polsk im i u n ijn y m pojêcie yw noœci fu n k cjo n aln ej nie zosta³o dotychczas zdefiniow ane. Tylko czêœو yw noœci fu n k cjo n aln ej, k t r¹ s ta n o w i¹ œro d k i spo yw cze specjalnego p rz e z n a czenia (tzw. PA R N U TS), m a ju u regulo w any u n ijn y s ta tu s p ra w n y o k reœlo n y w dyrek ty w ie P a rla m e n tu E u ropejskiego i R ad y 2009/39/W E z d n ia 6 m a ja 2009 r. w sp raw ie œrodk w 4 Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie œrodk w spo ywczych specjalnego przeznaczenia ywieniowego (Dz.U. z 2003 r., nr 239, poz. 2050).

5 210 Beata Szwejkowska, El bieta Z¹bek spo yw czych specjalnego p rz e zn aczen ia yw ieniow ego5, a w p raw o d aw stw ie p o lsk im w u sta w ie o b ezp iecze stw ie yw noœci i yw ienia. W m yœl a rt. 3 p k t 43 u.b.. œro d ek spo yw czy specjalnego p rz e zn aczen ia yw ieniow ego to œro d ek spo ywczy, k t ry ze w zglêdu n a sp ecjalny sk ³a d lu b spos b przygotow a n ia w y raںn ie r ni siê od œrodk w spo yw czych pow szechnie spo yw anych i zgodnie z inform acj¹ zam ieszczon¹ n a opakow an iu je s t w prow adzany do o b ro tu z przeznaczeniem do zasp o k ajan ia szczeg lnych potrzeb ywieniowych: a) os b, k t ry ch procesy tra w ie n ia i m etab o lizm u s¹ zachw iane lu b os b, k t re ze w zglêdu n a specjaln y s ta n fizjologiczny m og¹ odnieœو szczeg lne korzyœci z kontrolow anego spo ycia o k reœlo n y ch su b sta n c ji z a w a rty c h w yw noœci - ta k i œro d ek spo yw czy m o e byو o k re œla n y ja k o dietetyczny ; b) zdrow ych n iem o w l¹t i m a³y ch dzieci w w iek u od ro k u do 3 lat. A k tem w ykonaw czym do cytow anej u sta w y w zak re sie tego ro d z a ju yw noœci je s t ro z p o rz ¹ d zen iu M in is tra Z drow ia z d n ia 26 k w ie tn ia 2004 r. w sp raw ie œrodk w spo yw czych specjalnego p rz e z n a czenia yw ieniow ego6. Trendy zm ian w produkcji yw noœci funkcjonalnej Z achodz¹ce b ard zo szybko p rz e m ia n y ekonom iczne, socjalne i k u ltu ro w e o raz w z ra sta j¹ ce zagro enie chorobam i cyw ilizacyjnym i, ta k im i jak : n a d c i œn ien ie têtn icze, m ia d yca, z a b u rz e n ia u k ³a d u k r¹ e n ia pro w ad z¹ce do z a w a ³u serca lu b u d a ru m zgu, cukrzyca, m arsk o œو w ¹tro b y i now otw ory7, spow odow a³y d y n am iczn y rozw j nowego ry n k u yw noœciow ego, dostosow a nego do coraz to w iêkszych, zr nicow anych w y m ag a i potrzeb w sp ³czesnego k o n su m e n ta. N iejed n o k ro tn ie w p³yw n a te zm ian y m a j¹ ta k e zakazy œw iatopogl¹dow e oraz yw ieniow e przy zw y czajen ia reg io n aln e. Z achodz¹ce zm iany w p³ynê³y n a sty l ycia w sp ³czesnego cz³ow ieka, n ie zaw sze je d n a k k o rzy stn ie ze zdrow otnego p u n k tu w id zen ia. A by zapobiec niebezpiecznym chorobom i n iew ³aœciw ym naw y k o m yw ieniow ym, p o szu k u je siê sk u te c z n y ch m eto d p rzeciw d zia³an ia. W w ielu k ra ja c h podjêto n a szero k ¹ sk alê p ro d u k cjê yw noœci o p artej n a p ro d u k ta c h pochodzenia roœlinnego. W ielu a u to r w p o d k reœla, e n a dynam iczn y rozw j ry n k u yw noœciow e go isto tn y w p³yw m ia³y ta k ie czynniki, ja k 8: 5 Dz.Urz. L 124/21 z 20 maja 2009 r. - dalej jako dyrektywa 2009/39/WE. 6 Dz.U. z 2004 r., nr 104, poz M. Kiedrowski, ywnoœو funkcjonalna - charakterystyka, trendy perspektywy, Poradnik Medyczny 2007, nr 127 (3), s P. Cygan, W. Waszkiewicz-Robak, F. Swiderski, ywnoœو funkcjonalna. Przysz³oœو, perspektywy, trendy, Przemys³ Spo ywczy 2003, nr 12, s ; E. Lange, Produkty owsiane jako ywnoœو funkcjonalna. ywnoœو, Nauka. Technologia. Jakoœو 2010, nr 3 (70), s. 7-24; K. Krygier, ywnoœو funkcjonalna - ywnoœو XXI wieku, Przemys³ Spo ywczy 2002, nr 12, s

6 Stan i trendy rozwoju w zakresie produkcji i wykorzystania ywnoœci funkcjonalnej w zro st z a tru d n ie n ia kobiet; zw iêk szaj¹ca siê liczba g o sp o d arstw dom ow ych jedno- lu b dw uosobow ych; coraz w iêkszy u d z ia ³ w p opulacji os b w podesz³ym w ieku; w iêkszy s ta tu s zam o noœci spo³ecze stw a, szczeg lnie w k ra ja c h u p rz e m y s³ow ionych, um o liw iaj¹cy zakup dro szej yw noœci o w y szej jakoœci; w a ru n k i g o sp o d arstw dom ow ych sp rzy jaj¹ce n a sy c e n iu sp rz ê te m u ³a tw ia j¹cy m przygotow yw anie posi³k w ; zw iêkszaj¹cy siê u d z ia ³ yw noœci spo yw anej poza dom em w ra m a c h r nych form yw ienia zbiorowego; zw iêkszenie p o p u larn o œci yw noœci przeznaczonej do p o d ja d a n ia pom iêdzy g³ w nym i p o si³k am i (tzw. p rzek¹ski); czêstsze podr e zw i¹zan e ze z m ia n ¹ sposobu sp ê d z a n ia w olnego czasu oraz d u ¹ ru ch liw o œci¹ zaw odow ¹, sp rzy jaj¹ce p o zn aw an iu p o tra w pochodz¹cych z in n y ch obszar w kulturow ych; zw iêkszenie popytu k o n su m en t w n a yw noœو gotow ¹, p ro d u k o w a n ¹ m eto d am i przem ys³ow ym i, p rzezn aczo n ¹ do bezpoœredniego spo ycia lu b po k r tk iej obr bce term icznej. O fe rta p rz e m y s³u yw noœci fu n k cjo n aln ej p o w in n a u w zg lêd n iaو r w nie zw iêk szaj¹c¹ siê œw iadom oœو konsum ent w, e ja k o œو ycia i s ta n zdrow ia zale ¹ m.in. od sposobu o d yw iania i czystoœci œrodow iska. O bserw ow ane n ie k o rz y stn e zm ian y sty lu ycia p rzy jed n o czesn y m w zroœcie œw iadom oœci zdrow otnej k o n su m en t w oraz d¹ enie do u trz y m a n ia dobrego s ta n u zdrow ia, w ty m np. spow olnienia proces w sta rz e n ia przyczyni³y siê do zw iêkszen ia p o p y tu n a p ro d u k ty o sp ecjaln ie zapro jekto w anym sk ³ad zie, w ykazuj¹ce k o rzy stn e, u d o k u m en to w an e oddzia³y w an ie zdrow otne, a jednoczeœn ie c h a ra k te ry z u j¹ c e siê w ysok¹ ja k o œci¹ senso ry czn¹ i w ygod¹ w stoso w an iu. P ro d u k ty tego ro d zaju s¹ (i pow inny byو) cennym u z u p e ³n ie n ie m zr w now a onej i urozm aiconej d iety w od y w ian iu siê ludzi. yw noœو fu n k c jo n a ln a to p ro d u k ty spo yw cze sp ecjaln ie zapro jek to w an e o n ab y ty m i udow odnionym k o rzy stn y m o d d zia³y w an iu n a o rg an izm cz³ow iek a, a w konsekw encji n a jego zdrow ie. P ro d u k to m ty m p rzy p isu je siê rolê w sp o m ag aj¹c¹ o rg an izm w u trz y m y w a n iu dobrej kondycji fizycznej, p sy chicznej oraz pom ocnicz¹ w zap o b ieganiu, a n a w e t leczeniu n ie k t ry c h schorze, p o n ad efek t w y n ik aj¹cy z n a tu ra ln e j w arto œci od yw czej9. U lep szo n a jak o œو zdro w o tn a yw noœci funkcjo n aln ej w y n ik a g³ w nie z obecnoœci w jej sk ³adzie su b sta n c ji b io aktyw nych, sty m u lu j¹cych p o ¹d an y p rzeb ieg proces w m etabolicznych, a ta k e z o p ty m aln ej proporcji fizjologicznie odpow iednio d o b ran y ch, czêsto sy n e rg isty c z n ie o d d zia³u j¹cych sk ³a d n ik w od yw czych. B io a k ty w n e s k ³a d n ik i yw n o œci fu n k c jo n a ln e j, k t re k o rz y s tn ie w p³yw aj¹ n a zdrow ie, to przede w szystk im b ³o n n ik pokarm ow y, oligosachary- 9 E. Lange, op. cit., s

7 212 Beata Szwejkowska, El bieta Z¹bek dy, polifenole, b ia ³k a, am inokw asy, peptydy, nien asy co n e k w asy t³uszczow e, glikozydy, w ita m in y (szczeg lnie C i E), koenzym Q, flaw onoidy, antocyjany, su b stan cje m aj¹ce c h a ra k te r an ty o k sy d an t w, sk ³a d n ik i m in e ra ln e, cholina, lecyty n a, L -k a rn ity n a, b a k te rie fe rm e n ta cji m lekow ej, su b sta n c je fitochem iczne, pro b io ty k i itp. N ajb o g atszym ںr d³em ty ch sk ³ad n ik w s ¹ ro œlin y k a p u stn e, str¹czkow e, oleiste, w arzy w a i owoce. Ich zn aczen ie zdrow otne polega nie tylko n a w ³aœciw oœciach p rzeciw u tlen iaj¹cy ch, ale ta k e u c z e stn i czen iu w w ielu p ro cesach m etab o liczn y ch w zm acniaj¹cych u k ³a d im m unologiczny10. N a podstaw ie najnow szych, œw iatow ych b a d a i doœw iadcze nau k o w y ch w dro ono do pro d u k cji k ilk a se t rodzaj w yw noœci zaliczanej do yw noœci fu n k cjo n aln ej i d ietety czn y ch œrodk w spo yw czych. W technologii tego ty p u w a n ¹ rolê o d g ry w aj¹ r w nie su b stan cje dodatkow e, k t re w p ³y w aj¹ n a te k s tu rê, ja k o œو senso ry czn¹ o raz p rz e d ³u a j¹ trw a³oœو. S u b stan cje w zbogacaj¹ce i b io ak ty w n e sk ³a d n ik i w y k o rzy sty w an e g³ w nie w p ro d u k cji yw noœci fu n k cjo n aln ej, m in im a ln ie przetw o rzo n ej, p ro d u k o w ane s¹ w ed ³u g n ajn o w szych m eto d i system w z zasto so w an iem technologii k o m binow anych i w y k o rz y sta n ie m term o o d p o rn y ch o p akow a 11. J e d n a k e d u ¹ g ru p ê yw noœci fu n k cjo n aln ej sta n o w i¹ p ³p ro d u k ty i p o traw y gotow e, u trw a la n e m eto d ¹ obr bki term iczn ej w n isk ic h lu b w ysokich te m p e ra tu ra c h, w czasie su sz e n ia lu b poprzez zasto so w an iu e k s tru z ji12 i e k sp a n d o w a n ia 13. W iele k o n tro w ersji b u d zi n a to m ia s t stosow anie t³uszcz w sm a aln iczy ch w yw noœci w ygodnej, a zw ³aszcza w yw noœci ty p u fa s t food. N ale y o dr niaو te rm in yw noœو fu n k c jo n a ln a od stosow anego doœو czêsto w lite ra tu rz e polskiej pojêcia dodatki fu n k cjo n aln e o kreœlaj¹cego zar w no su b stan cje, ja k i sk ³a d n ik i dodatkow e w p³yw aj¹ce n a p o p raw ê cech technologicznych i trw a³o œci p ro d u k tu. W dokum encie ko cow ym F U F O S E z 1999 r. p rzyjêto, i yw noœو m o e byو u z n a n a za fu n k cjo n aln ¹, je œli u d o w odniono jej k o rzy stn y w p³yw n a je d n ¹ lu b wiêcej funkcji o rg an izm u p o n ad 10 H. Gertig, ywnoœو, a zdrowie, PZWL, Warszawa 1990; E. Lampart-Szczapa, Nasiona roœlin str¹czkowych w ywieniu cz³owieka. Wartoœو biologiczna i technologiczna, Zeszyty Problemowe Postêp w Nauk Rolniczych 1997, nr 446, s ; A. Rutkowski, S. Gwiazda, K. D¹browski, Substancje dodatkowe i sk³adniki funkcjonalne ywnoœci, Agro and Food Technology, Czeladں 1997; M. Wiœniewska, E. Malinowska, Zarz¹dzanie jakoœci¹ ywnoœci. Systemy, koncepcje, instrumenty, Difin, Warszawa D. G recka, Nowe kierunki produkcji ywnoœci funkcjonalnej i instrumenty jej promocji, Przemys³ Spo ywczy 2007, nr 6, s Przetwarzanie surowc w i materia³ w pochodzenia biologicznego na cele spo ywcze lub paszowe, polegaj¹ce na ich przet³aczaniu przez ekstrudery pod wysokim ciœnieniem i w wysokiej temperaturze ( oC) do komory sch³adzaj¹cej. Ekstruzja poprawia strawnoœو sk³adnik w pokarmowych. 13 Procesy ekspandowania ywnoœci polegaj¹ na uwolnieniu lub ekspansji gazu wewn¹trz produktu, dziêki r nicy ciœnie : wewnêtrznego i zewnêtrznego. Umo liwia to stworzenie wewnêtrznej struktury b¹dں te rozszerzenie lub rozerwanie istniej¹cej struktur.

8 Stan i trendy rozwoju w zakresie produkcji i wykorzystania ywnoœci funkcjonalnej e fe k t od yw czy p o le g a j¹ c y n a p o p ra w ie s ta n u zd ro w ia, sam o p o czu cia, zm n iejszen ia ry zy k a chor b, p o w ro tu do zdrow ia po p rzeb y ty ch ciê kich chorobach. S p e³n iaj¹c w te n spos b o czek iw an ia k o n su m en t w o szczeg lnie w ysokiej œw iadom oœci zdrow otnej, sp ecjaln e p ro d u k ty spo yw cze o k o rz y stnym d z ia ³a n iu zdrow otnym, zaw ieraj¹ce su b sta n c je od yw cze lu b nieod yw - cze, a ta k e yw noœو, z k t rej u su n iê to sk ³a d n ik i zdrow otnie n iep o ¹d an e, pow inny byو spo yw ane ja k o czêœو codziennej d iety i w p³yw aو n a je d n ¹ lu b wiêcej funkcji o rg a n iz m u w spos b po ¹d an y i zam ierzony. yw noœو fu n k c jo n a ln a m o e byو zar w no yw noœci¹ konw encjo n aln ¹, ja k i m o dyfikow an¹ technologicznie, n a to m ia s t surow ce do jej pro d u k cji czêsto s¹ o trzym y w ane ze sp ecjaln y ch hodow li lu b u p ra w prow adzonych w specyficznych w a ru n k a c h œrodow iska, z u d zia³em w yselekcjonow anych o d m ian i ra s, n iejed n o k ro tn ie m odyfikow anych biotechnologicznie, w ty m r w nie g enetycznie. D z ia ³a n ia te p ro w ad z¹ do u z y sk a n ia opty m aln ej zaw arto œci w su ro w cu sk ³ad n ik w p o ¹d an y ch lu b znacznego z re d u k o w a n ia zaw arto œci sk ³a d n i k w n iep o ¹d an y ch. yw noœو fu n k c jo n a ln ¹ m o d yfikow an¹ technologicznie o trzy m u je siê zazw yczaj w w y n ik u w zbogacania w poszczeg lne su b stan cje b io ak ty w n e lu b ca³e ich kom pozycje odpow iednio z e staw ian e w sk ³a d n ik i recep tu ro w e, po w y elim in o w an iu lu b zasto so w an iu zam ien n ik w zw i¹zk w n iepo ¹d an y ch (t³u szczu, cholestero lu, soli, cu k ru, sodu), zw iêk szen iu biodostêp n o œci sk ³ad n ik w od yw czych przez w prow adzenie su b sta n c ji o d z ia ³a n iu sy n erg isty czn y m lu b elim in u j¹cy m su b sta n c je antyod yw cze14. D zia³an ie yw noœci funkcjo n aln ej polega n a popraw ie s ta n u zdrow ia oraz sam opoczucia i/lu b zm n iejszenia ry zy k a w y st¹ p ie n ia chor b. Tego ty p u yw noœو m u si przypom in aو tra d y c y jn ¹ i w ykazyw aو k o rzy stn e oddzia³yw anie w iloœciach, k t re - ja k siê oczekuje - b ê d ¹ n o rm a ln ie spo yw ane z d ie t¹ 15. N o œn ik am i su b sta n c ji b io ak ty w n y ch s¹ zw ykle g ru p y p ro d u k t w spo yw czych czêsto k u p o w ane i zazw yczaj re g u la rn ie k o n su m o w ane (p rzetw o ry m leczne, zbo owe, nap o je owocowe, jo g u rty ). Z ap ew n ia to sy stem aty czn e p rzyjm ow anie o k reœlo n y ch iloœci su b sta n c ji b io aktyw nych. W ty m zakresie w y r n ia siê n a stê p u j¹ c e p o d staw o w e k ie ru n k i o d d z ia ³y w a n ia yw noœci funkcjo n aln ej, m aj¹ce w p³yw n a p o p raw ê psychofizycznego k o m fo rtu ycia k o n su m e n t w 16: h am o w an ie z m ia n deg en eracy jn y ch u stro ju, d zia³an ie lecznicze w p rzebiegu n ie k t ry c h schorze, 14 I. Nadolna, H. Kunachowicz, U. Rutkowska Wzbogacanie ywnoœci - aktualne propozycje krajowe, ywnoœو, ywienie a Zdrowie 1997, nr 1, s T. Kubi ski, ywnoœو funkcjonalna, ycie Weterynaryjne 2010, nr 85(11), s ; M. Wiœniewska, E. Malinowska, op. cit. 16 K. Szo³tysek, S. Dziuba, W³aœciwoœci funkcjonalne ywnoœci ekologicznej, Jurnal of Research and Aplication in Agricultural Engineering 2006, nr 51 (22), s ; E. Lange, op. cit., s

9 214 Beata Szwejkowska, El bieta Z¹bek z w iêk szan ie p o d a y sk ³a d n ik w od yw czych w s ta n a c h fizjologicznych zw iêkszonego zap o trzeb o w an ia (in ten sy w n y w zrost, ci¹ a, okresy re k o n w alescencji, sport), kom ponow anie praw id³ow ej diety w specyficznych sta n a c h chorobow ych (w alerg iach, n ieto leran cji pokarm ow ej, cukrzycy), p o p raw a n a s tro ju i zw iêkszenie w ydolnoœci psychofizycznej organizm u. Z naczna czêœو funkcjonalnych pro d u k t w spo yw czych m a dzia³an ie w ielokierunkow e i mo e byو zaliczana jednoczeœnie do w ielu z w ym ienionych grup. Regulacje prawne UE i Polski w zakresie produkcji yw n oœci funkcjonalnej W lite ra tu rz e p rz e d m io tu du o u w ag i poœw iêca siê a sp ek to m p raw n y m w zak re sie b ezpiecze stw a pro d u k cji yw noœci, w ty m yw noœci fu n k cjo n alnej. O g lne zasad y pro d u k cji yw noœci n a poziom ie u n ijn y m zosta³y sfo rm u ³ow ane w ro zp o rz¹d zen iu W E n r 178/2002 obejm uj¹cym p rzep isy ustaw ow e, w ykonaw cze i a d m in istra c y jn e reg u lu j¹ce sp raw y yw noœci w og lnoœci, a ich b ezpiecze stw o w szczeg lnoœci, zar w no n a poziom ie W sp lnoty, ja k i k ra jo w ym. R ozporz¹dzenie je s t w y razem globalnego i zin teg ro w an eg o podejœcia w regulacji ca³ego ³a cucha produkcji i dystrybucji yw noœci (food su p p ly chain ), k t ry b ierze sw j p o cz¹tek w pro d u k cji rolnej, a ko czy siê n a d o starczen iu gotow ego p ro d u k tu k o n su m en to w i ( od pola do sto ³u ). Sw oim z ak resem obejm uje w szy stk ie e ta p y p rodukcji, p rz e tw a rz a n ia, d y stry b u cji yw noœci o raz p asz p ro d u k o w an y ch d la zw ierz¹t hodow lanych. O k re œla ono w iêc obow i¹zki i zakre s odpow iedzialnoœci ka dego podm io tu bêd¹cego u czestn ik iem tego ³a cu ch a: p ro d u cent w p asz, rolnik w, hodowc w, p ro d u cen t w yw noœci, przetw rc w, d y stry b u to r w i in n y ch podm iot w d zia³aj¹cy ch n a ry n k u spo yw czym i p asz. D efiniuje z a d a n ia stoj¹ce przed in sty tu c ja m i publicznym i p a s tw cz³onkow skich U E, a ta k e p a stw trzecich, u s ta n a w ia p ro ced u ry p rz eciw d zia³an ia kryzysom i p ro ced u ry z a rz ¹ d z a n ia kryzysow ego oraz pow o ³u je E u ro p ejsk i U rz ¹ d ds. B ezp iecze stw a yw noœci (E uropean Food S a fety A u th o rity - EFSA )17. P raw o yw noœciow e m a realizo w aو og lne cele d otycz¹ce w ysokiego poziom u ochrony zdrow ia i ycia lu d zi oraz in te re s w k o n su m ent w, z u w zg lêd n ien iem uczciw ych p ra k ty k w h a n d lu yw noœci¹, bior¹c pod uw agê, ta m gdzie je s t to w ³aœciw e, ochronê zdrow ia i w a ru n k w ycia zw ierz¹t, zdrow ia ro œlin i œrodow iska n a tu ra ln e g o (a rt. 7). Isto tn y m in s tru m e n te m s³u ¹cym te m u celow i je s t a n a liz a ry zy k a (risk a n a ly sis ) zdefiniow anego jak o proces sk ³adaj¹cy siê z trz e c h p ow i¹zanych 17 A. Szymecka-Weso³owska (red.), Bezpiecze stwo ywnoœci i ywienia. Komentarz, Lex a Wolters Kluwer business, Warszawa 2013, s

10 Stan i trendy rozwoju w zakresie produkcji i wykorzystania ywnoœci funkcjonalnej elem ent w : oceny ry zy k a, z a rz ¹ d z a n ia ry zy k iem i in fo rm o w ania o ry z y k u (a rt. 3 p k t 10). A n aliza ry zy k a w sk azu je w istocie n a spos b tw o rz e n ia n o rm i sta n d a rd w p ra w a yw noœciow ego, p o legaj¹cy n a u w z g lê d n ia n iu n a u k i (ocena ry zyka) w procesie tw o rzen ia œrodk w p raw n y ch w dziedzinie yw noœci (zarz ¹d z a n ie ryzykiem ) i p rz e k a z y w an iu inform acji w ty m zak re sie m.in. opinii publicznej i z a in tereso w an y m podm iotom (inform ow anie o ryzyku). S tanow i o n a je d n ¹ z z a sa d og lnych p ra w a yw noœciow ego. Z asadê an alizy ry zy k a k o n k rety zu je a rt. 6 u st. 1 ro zp o rz¹d zen ia, zgodnie z kt ry m : W celu o si¹g n iêcia og lnego celu, ja k im je s t w ysoki poziom ochrony zdrow ia i ycia lu d zkiego, p raw o yw noœciow e pow inno o p ieraو siê n a a n a liz ie ry zy k a, z w y j¹tk iem sy tu acji, w k t rej n ie je s t to w ³aœciw e ze w zglêdu n a okolicznoœci lu b c h a ra k te r œro d k a. Co do zasady, tw o rzen ie n o rm p ra w a yw noœciow ego, m aj¹cy ch n a celu ochronê ycia i zdrow ia, pow inno o pieraو siê n a p rz e p ro w a d zeniu rozbudow anego pro cesu a n a liz y ry zy k a, w ty m n a an alizie b a d a naukow ych. P ro c e d u ra ln e w ytyczne zosta³y opracow ane n a poziom ie m iêd zy narodow ym w p ra c a c h ek sp ert w ONZ F ood a n d A g ric u ltu ra l O rganisation (FAO) o raz W orld H e a lth O rganisa tio n (W H O )18. In n y m r w nie w a nym in s tru m e n te m w zak re sie b ezpiecze stw a yw noœci je s t m o n ito ro w anie ja k o œci yw noœci poprzez k o n tro lê p rzem ieszczan ia siê yw noœci, paszy, zw ierzêcia hodow lanego lu b su b sta n c ji p rzeznaczonej do d o d ania lu b k t ra m o e byو d o d an a do yw noœci lu b p aszy n a w szy stk ich e ta p a c h produkcji, p rz e tw a rz a n ia i d y stry b u cji (a rt. 3 p k t 15). R ozporz¹dzenie W E n r 178/2002 o k re œla r w nie og lne w ym ogi w z a k re sie b ezp iecze stw a yw noœci, w ed³ug k t ry ch a d en niebezpieczny œro d ek spo yw czy n ie m o e byو w p ro w ad zan y n a ry n ek. N ale y tu ta j zaznaczyو, i œro d ek spo yw czy je s t u z n a w a n y za niebezpieczny, je eli je s t szkodliw y d la zd ro w ia o raz n ie n a d a je siê do spo ycia p rzez lu d zi. P o d czas p o dejm o w a n ia decyzji, e d a n y œro d e k spo yw czy je s t n iebezpieczny, n a le y m ieو n a w zglêdzie: a) zw yk³e w a ru n k i k o rz y sta n ia z yw noœci przez k o n su m e n ta oraz w ykorz y sty w a n ia jej n a ka d y m e ta p ie produkcji, p rz e tw a rz a n ia i dystrybucji; b) inform acje p rzezn aczo n e d la k o n su m e n ta, z u w zg lêd n ien iem in fo rm a cji n a etykiecie oraz in n e inform acje zw ykle d o stêpne d la k o n su m e n ta d otycz¹ce u n ik a n ia k o n k re tn y c h n egaty w n y ch sk u tk w d la zdrow ia zw i¹zanych z d a n ¹ yw noœci¹ lu b rodzajem ywnoœci. P o n ad to podczas podejm o w an ia decyzji o ty m, e œro d ek spo yw czy je s t szkodliw y d la zdrow ia, trz e b a w zi¹و pod u w ag ê nie tylko praw dopodobne n a ty ch m iasto w e i/lub k r tk o trw a ³e i/lub d³ugofalow e sk u tk i tej yw noœci dla zdrow ia spo yw aj¹cej jej osoby, ale ta k e d la n a stê p n y c h pokole, e w e n tu a l ne sk u tk i sk u m u lo w a n ia toksycznoœci o raz szczeg ln¹ w ra liw oœو zdro w o tn ¹ 18 Ibidem, s

11 216 Beata Szwejkowska, El bieta Z¹bek o kreœlonej k a te g o rii k onsum ent w, je eli œro d ek spo yw czy je s t przeznaczony d la tej k a te g o rii k o n su m en t w (a rt. 14). W p raw o d aw stw ie polskim og lne zasa d y pro d u k cji i b ezp iecze stw a yw noœci zo sta³y okreœlone w u sta w ie o b ezp iecze stw ie yw noœci i yw ienia, k t ra bezpiecze stw o yw noœci defin iu je ja k o og ³ w arunk w, ja k ie m u sz ¹ byو sp e³nione, a dotycz¹cych w szczeg lnoœci: a) sto sow anych su b sta n c ji dodatkow ych i arom at w, b) poziom w su b sta n c ji zanieczyszczaj¹cych, c) pozosta³oœci pestycyd w, d) w a ru n k w n a p ro m ie n ia n ia yw noœci, e) cech o rg an o lep ty czn y ch i d zia³a, k t re m u sz ¹ byو podejm ow ane n a w szy stk ich e ta p a c h pro d u k cji lu b o b ro tu yw noœci¹ - w celu zapew n ienia zdrow ia i ycia cz³ow ieka (a rt. 3 p k t 5). yw noœو p ro d u k o w an a i w p ro w ad zan a do o b ro tu n a te re n ie P o lsk i m u si sp e³n iaو odpow iednie w y m ag an ia zdrow otne o kreœlone w ww. p rz e p isa c h cytow anej u sta w y w d ra aj¹cy ch d y rekty w y U E i w y m ag an ia ro zporz¹d ze U E dotycz¹cych b ezpiecze stw a yw noœci. W p rz y p a d k u u zasad n io n eg o p o d ejrzen ia, e œro d ek spo yw czy m o e zag ra aو zdrow iu lu b yciu cz³ow ieka, w ³aœciw y o rg a n urzêdow ej k o n tro li yw noœci ¹d a p rz e d sta w ie n ia p rzez podm iot d zia³aj¹cy n a ry n k u spo yw czym w w yznaczonym te rm in ie inform acji potw ierd zaj¹cy ch sp e ³n ia n ie r w now a nych w y m ag a zdrow otnych, w ty m dok u m e n t w w y d an y ch p rzez w ³aœciw e w ³adze p a stw a pochodzenia (a rt. 6). P o n ad to œrodki spo ywcze niespe³niaj¹ce w ym aga zdrow otnych nie m og¹ byو stosow ane do produkcji in n y ch œrodk w spo ywczych. Œrodki spo ywcze zaw ieraj¹ce zanieczyszczenia lub inne substancje w iloœciach szkodliw ych dla zdrow ia m og¹ byو w ykorzystane do produkcji œrodk w spo ywczych oraz w prow adzane do o b rotu, ale dopiero po o b n i en iu poziom u zanieczyszcze lu b su b sta n c ji do d o puszczalnych poziom w lu b po ich u su n iêciu, pod w a ru n k ie m e: a) u z y sk a n ie dopuszczalnego poziom u nie bêdzie w ynikiem m ie sz a n ia ty c h œrodk w spo yw czych ze œro d k am i spo yw czym i sp e³n iaj¹cy m i w y m ag a n ia zdrow otne; b) w ³aœciw y o rg a n urzêdow ej k o n tro li yw noœci stw ierd zi, w drodze decyzji, ich p rzy d atn o œو do spo ycia lu b do p ro d u k cji in n y ch œrodk w spo yw czych (a rt. 6a). Je e li n a p o d staw ie now ych inform acji lu b po d o k o n an iu ponow nej oceny dotychczasow ych inform acji z a istn ie j¹ d o stateczn e p o d staw y do stw ie rd z e n ia, e œro d ek spo yw czy m o e zag ra aو zdrow iu lu b yciu cz³ow ieka, p om i m o sp e ³n ia n ia w y m ag a zdrow otnych o k reœlonych w p rz e p isa c h niniejszego d z ia ³u w d ra aj¹cy ch d y rek ty w y U E lu b w ro zporz¹dzeniach U E dotycz¹cych b ezp iecze stw a yw noœci, to obr t ta k im œro d k iem spo yw czym m o e byو zaw ieszony lu b ograniczony albo m og¹ zostaو u stanow io n e szczeg lne w y m a g a n ia d la tego œro d k a spo yw czego (a rt. 7 u st. 1).

12 Stan i trendy rozwoju w zakresie produkcji i wykorzystania ywnoœci funkcjonalnej W celu zap ew n ien ia ty c h w ym og w sto so w an e s¹ oœw iad czen ia zdrow otne i yw noœciow e zdefiniow ane (a rt. 3 p k t 20a i 21 u.b...) w ro zp o rz¹d zen iu (WE) n r 1924/2006 P a rla m e n tu E uropejskiego i R ady z dnia 20 g ru d n ia 2006 r. w sp raw ie oœw iadcze yw ieniow ych i zdrow otnych dotycz¹cych yw noœci19. Zgodnie z a rt. 52 u.b..., œro d k i spo yw cze m og¹ byو zn ak o w an e oœw iadczen ia m i yw ieniow ym i i zdrow otnym i, pod w a ru n k ie m sp e ³n ia n ia w y m ag a o k reœlonych w ro zp o rz¹d zen iu n r 1924/2006. G ³ w ny In sp e k to r S a n ita rn y je s t w ³aœciw ym o rg an em k rajow ym - w ro z u m ie n iu a rt. 13 u st. 5, a rt. 14, a rt. 15 u st. 2 oraz a rt ro zporz¹dzenia n r 1924/ w zakresie odnosz¹cym siê do p rzy jm o w an ia i p rz e k a z y w an ia do E uropejskiego U rzêd u ds. B ezpiecze stw a yw noœci (EFSA ) w niosk w podm iot w d zia³aj¹cy ch n a ry n k u spo yw czym w celu u d z ie le n ia zezw olenia n a w p isan ie oœw iadczenia 0 zm n iejszen iu ry zy k a choroby lu b oœw iad czen ia odnosz¹cego siê do rozw oju 1 zdrow ia dzieci lu b oœw iadczenia zaw ieraj¹cego w niosek o ochronê zastrz e o nych d an y ch do w sp lnotow ego re je s tru oœw iadcze yw ieniow ych i zdrow otnych dotycz¹cych yw noœci (a rt. 52b). P o n adto w Polsce fu n k cjo n u j¹ dw a sy stem y dotycz¹ce b ezp iecze stw a yw noœci (a rt. 3 p k t 41 i 42 u.b...): a) sy stem a n a liz y zagro e i k ry ty czn y ch p u n k t w k o n tro li (H a za rd A n a ly sis a n d C ritical C ontrol P o in ts - H ACCP). b) sy stem w czesnego o strz e g a n ia o niebezpiecznej yw noœci i p aszach (R a p id A le rt S y ste m fo r Food a n d F eed - RASFF). S y stem H A C C P je s t szczeg lnie w a ny n ie tylko w sam y m procesie p ro dukcji, ale ta k e w asp ek cie p ra w n y m dotycz¹cym k o n tro li jakoœci. O dnosi siê on bow iem do p o stêpow ania m aj¹cego n a celu zap ew n ien ie b ezp iecze stw a yw noœci przez id en ty fik acjê i oszacow anie sk a li zagro e z p u n k tu w id zen ia w y m ag a zdrow otnych yw noœci oraz ry zy k a w y st¹ p ie n ia zagro e podczas p rzebiegu w szy stk ich etap w p ro d u k cji i o b ro tu yw noœci¹, ja k r w nie o k re œla m etody elim in acji lu b o g ra n ic z a n ia zagro e oraz u s ta la d z ia ³a n ia k o ry g u j¹ce20. N a to m ia st sy stem R A SFF dotyczy p o stêpow ania organ w urzêdow ych u p raw n io n y ch do k o n tro li yw noœci i in n y ch podm iot w re a liz u j¹cy ch zad a n ia z z a k re su b ezpiecze stw a yw noœci, zgodnie z z a sa d a m i o k reœlonym i w a rt ro zp o rz¹d zen ia n r 178/2002. J a k ju u p rzed n io w spom niano, je d n ¹ z g ru p yw noœci funkcjonalnej sta n o w i¹ œro d k i spo yw cze specjalnego p rz e z n a czenia yw ieniow ego. O g lne zasad y b ezp iecze stw a pro d u k cji tego ro d z a ju yw noœci zo sta³y okreœlone 19 Dz.Urz. UE L 12 z 18 stycznia 2007 r. - dalej jako rozporz¹dzenie nr 1924/2006; zobacz tak e: M. Korzycka-Iwanow, Prawo ywnoœciowe, LexisNexis, Warszawa Zobacz tak e: M. Wiœniewska, Procedury i instrukcje zak³adowego systemu HACCP z formularzami do zapisu, ODDK Wydawnictwo dla Biznesu, Gda sk 2004; M. Korzycka- -Iwanow, Kilka uwag o ryzyku rozwoju w regulacjach ywnoœci zmodyfikowanej genetycznie (GMO), nowej ywnoœci i suplementu diety, Forum Prawnicze 2012, nr 3, s

13 218 Beata Szwejkowska, El bieta Z¹bek w d y rek ty w ie 2009/39/W E. Œ ro d k i spo yw cze objête n in ie jsz ¹ d y re k ty w ¹ s¹ œro d k a m i spo yw czym i, k t ry ch sk ³a d i przygotow anie m u si byو opracow ane w sp ecjaln y spos b, aby zaspokoiو szczeg lne w y m ag an ia yw ieniow e os b, d la k t ry ch p ro d u k ty te s¹ g³ w nie p rzeznaczone. D latego m o e byو n iezbêdn e u sta n o w ie n ie o d stê p stw od og lnych lu b szczeg lnych przepis w m aj¹cy ch zasto so w anie do œrodk w spo yw czych. Œ ro d k am i spo yw czym i specjalnego p rz e zn aczen ia yw ieniow ego s¹ œro d k i spo yw cze, k t re d ziêki sp ecjaln em u sk ³adow i lu b procesow i w ytw rczem u w y raںnie o d r n iaj¹ siê od œrodk w spo yw czych p rzezn aczo n y ch do n o rm aln eg o spo ycia, o d p o w iadaj¹ d e k la ro w an y m celom yw ieniow ym i s¹ sp rzed aw an e w spos b w sk azu j¹cy n a ich w ³aœciw oœو. Œ ro d k i spo yw cze specjalnego p rz e z n a czenia yw ieniow ego sp e³n ia j¹ szczeg lne w y m ag an ia yw ieniow e: a) n ie k t ry c h k a te g o rii os b cierp i¹cy ch n a z a b u rz e n ia proces w t r a w ien n y ch lu b m etabolizm u; b) n ie k t ry c h k a te g o rii os b, k t re o d zn aczaj¹ siê specjaln y m i w a ru n k a m i fizjologicznym i i w zw i¹zku z ty m s¹ w sta n ie odnieœو szczeg ln¹ korzyœو d ziêki k o n tro lo w an em u spo yciu n iek t ry ch su b sta n c ji zaw a rty c h w œro d k a c h spo ywczych; c) zdrow ych n iem o w l¹t lu b m a³y ch dzieci. P ro d u k ty objête a rt. 1 u st. 3 lit. a oraz lit. b m o n a okreœliو ja k o d ietety czn e lu b do sto so w an ia w diecie. W p raw o d aw stw ie polskim, zgodnie z a rt. 24 u.b..., œro d k i spo yw cze specjalnego p rz e z n a czenia yw ieniow ego m u sz ¹ sp e³n iaو w y m ag an ia okreœlo n e d la œrodk w spo yw czych pow szechnie spo yw anych o raz szczeg lne w y m a g a n ia w z ak resie sk ³a d u o raz sposobu produkcji, zapew n iaj¹ce, e œrodki te b ê d ¹ zasp o k aja³y specjalne p o trzeb y yw ieniow e k o n su m en t w fin aln y ch zgodnie ze sw oim przeznaczeniem. Szczeg ³ow e w y m ag an ia, ja k ie pow inny sp e³n iaو poszczeg lne g ru p y œrodk w spo yw czych specjalnego p rzezn aczen ia yw ieniow ego, o k re œla ro zp o rz¹d zen ie w sp raw ie œrodk w spo yw czych sp e cjalnego p rz e zn aczen ia yw ieniow ego. U staw o d aw ca w a rt. 7 u.b... sform u³ow a³ szczeg lne zasad y b ezp iecze stw a w o d n iesien iu do o b ro tu ta k im i œro d k am i spo yw czym i. Je e li is t n ie j¹ d o stateczn e p o d staw y do stw ie rd z e n ia, e œro d ek spo yw czy sp ecjaln e go p rz e z n a c z e n ia yw ieniow ego, z n a jd u j¹ c y siê w obrocie w p a s tw a c h cz³onkow skich U n ii E u ro p ejsk iej, d la k t rego nie okreœlono szczeg ³ow ych w y m ag a zdrow otnych, nie je s t odpow iedni do z a sp o k a ja n ia szczeg lnych p o trzeb yw ieniow ych zgodnie z jego p rzezn aczen iem lu b z a g ra a zdrow iu lu b yciu cz³ow ieka, to obr t ta k im œro d k iem spo yw czym m o e byو zaw ieszony lu b ograniczony albo m og¹ zostaو u stanow io n e szczeg lne w y m ag an ia d la takiego œro d k a spo yw czego. W p rz y p a d k u œro d k a spo yw czego sp ecjalnego p rz e z n a cz e n ia yw ieniow ego albo su p le m e n tu diety, p ro d u k tu, k t ry nie sp e ³n ia w y m ag a o k reœlo n y ch d la ty ch œrodk w spo yw czych, w ³aœciw y p a

14 Stan i trendy rozwoju w zakresie produkcji i wykorzystania ywnoœci funkcjonalnej stw ow y pow iatow y in sp e k to r san ita rn y, w drodze decyzji, zak azu je w p ro w a d z a n ia do o b ro tu lu b n a k a z u je w ycofanie z o b ro tu n a te ry to riu m R zeczypospolitej P olskiej ( a rt. 8 u.b...). Podsum ow anie R e a su m u j¹ c n ale y n adm ien iو, e yw noœci fu n k cjo n aln ej nie m o n a tra k to w a و ja k o p a n a c e u m n a w szystk ie choroby, bow iem jej g³ w n¹ ro l¹ je s t w sp o m aganie u k ³a d u im m unologicznego o rg a n iz m u w u trz y m a n iu dobrej kondycji fizycznej, psychicznej i profilaktyce. yw noœو fu n k c jo n a ln a p ow inna stan o w iو u zu p e ³n ie n ie zr w now a onej, urozm aiconej, bogatej w sk ³a d n ik i codziennej diety. P a trz ¹ c opty m isty czn ie w przysz³oœو, n ale y m ieو nadziejê, e b êd zie w z ra sta ³o spo ycie p ro d u k t w b êd¹cych k o m p o n e n ta m i yw noœci funkcjo n aln ej, co przyczyni siê do p o p raw y zdrow ia spo³ecze stw a. N ale y przy ty m zauw a yو, e je d n y m z g³ w nych asp ekt w w pro d u k cji yw noœci s¹ zasad y b ezp iecze stw a o kreœlone w om aw ianych a k ta c h p raw n y ch U E i P o l ski. W pro d u k cji szczeg ln¹ u w ag ê zw raca siê r w nie n a p rz e strz e g an ie sta n d a rd w jakoœci p ro d u k t w od yw czych bio r¹cy ch u d zia³ w procesie p rz e tw a rz a n ia. Summary T h e s ta te a n d tr e n d s i n th e r a n g e o f th e p r o d u c t i o n a n d u s in g f u n c t i o n a l fo o d i n th e le g a l c o n te x t Key words: the safety and quality of food, functional food, procedures in the safety of the food, the law regulations concerning the food. F u n c tio n a l food m e a n s food p ro d u cts esp ecially d esigned, w ith th e o b ta in e d a n d p ro v e n b e n e fic ia l in flu e n c e o n th e h u m a n body a n d h e a lth. A su p p o rtin g role in keep in g th e good physical a n d psychological conditio n of th e o rg an ism is a ssig n ed to th e se p ro d u cts, also su p p o rtiv e one in p re v e n tin g a n d c u rin g som e d iseases above th e effect re s u lte d from th e n a tu ra l s u s te nance. T he im p ro v ed h e a lth q u a lity is m a in ly th e effect of th e p resen ce of th e com posed bioactive su b sta n c e s, s tim u la tin g th e d esirab le course of m e ta bolic processes, as w ell as from th e o p tim u m p ro p o rtio n of physiologically p ro p erly selected, often of a sy n e rg istic effect, n u trie n ts.

15 220 Beata Szwejkowska, El bieta Z¹bek Social, c u ltu ra l a n d econom ic tra n sfo rm a tio n s w hich occur v ery quickly a n d th e grow ing th r e a t of th e society w ith th e civ ilizatio n d iseases, su ch as: a rte ria l h y p e rte n sio n, ath ero sclero sis, d iso rd ers of th e c a rd io v a sc u lar sy stem c a u sin g h e a r t a tta c k o r cere b ral stro k e, d iab etes, cirrh o sis a n d can cers, c a u sed th e d y n am ic dev elo p m en t of th e food m a rk e t, a d a p te d from m ore a n d m ore div ersified re q u ire m e n ts a n d needs. T h e offer of th e fu n ctio n al food in d u s try sh o u ld also consid er th e in c re a sin g of th e co n su m er s a w a re n e ss th a t th e q u a lity of life a n d h e a lth dep ends, am o n g o th e rs, on th e w ay of feeding a n d th e clean n ess of th e enviro n m e n t. A t p re s e n t, fu n c tio n a l food is re p re s e n te d by n u m e ro u s p ro d u cts receiv ed univ ersally, fulfillin g th e div ersified co n su m er s e x p e c ta tio n a n d th e m a rk e t of fu n c tio n a l food is developing m ore quickly, th a n th e o th e r food m a rk e t. In th e process of m a n u fa c tu rin g pre se rv e th e safety is a n im p o rta n t factor. T h a t is w hy th e decree No. 178 / 2002 of th e E C w as im p lem en ted. It d escrib es th e sy stem of fu n ctio n in g th e food law, b o n d ed to g e th e r w ith g ener a l ru le s, su ch as th e p rin cip le o f th e ris k an a ly sis, c arefu ln esses, th e p ro tectio n of th e c o n su m ers in te re s ts a n d tra n sp a re n c y, aim in g to achieve th e b asic aim, w h ich is a h ig h level of people s h e a lth a n d lives p ro tectio n an d th e p ro tectio n of th e c o n su m ers in te re s ts, in clu d in g th e efficient fu n ctio n in g o f th e in te rn a l m a rk e t of th e U E.