ROLA ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH NA RYNKU PRACY W POLSCE

KATEDRA NAUK EKONOMICZNYCH Kacpe Stachowski Autoefeat ozpawy doktoskiej ROLA ZWIĄZKÓW ZAWODOWYCH NA RYNKU PRACY W POLSCE Pomoto D hab. Nelly Daszkiewicz, pof. nadzw. PG Wydział Zaządzania i Ekonomii Kateda Nauk Ekonomicznych Gdańsk, czewiec 2015 1

SPIS TREŚCI 1. Uzasadnienie wybou tematu 2. Cele ozpawy doktoskiej 3. Hipoteza główna oaz hipotezy szczegółowe 4. Metody badawcze i źódła danych 5. Plan ozpawy doktoskiej 6. Ramy teoetyczne 7. Wyniki pzepowadzonych badań 8. Konkluzje i kieunki dalszych badań 2

1. Uzasadnienie wybou tematu Badania nad ynkiem pacy skupiają się pzede wszystkim na jego dwóch głównych elementach, któymi są płace i zatudnienie, będące zaazem natualnymi obszaami zainteesowań związków zawodowych. W liteatuze dominują poglądy, iż najważniejszymi celami związków zawodowych są ochona miejsc pacy oaz systematyczna popawa waunków pacy i płacy popzez negocjacje 1. Rozdźwięk między teoią ekonomii a polską paktyką ynku pacy jest pzedmiotem ozważań i badań ozpawy doktoskiej. Z kolei głównym podmiotem badań są związki zawodowe, któe z założenia domagają się gwaancji w kwestii zatudnienia, bezpieczeństwa socjalnego oaz pzeciwstawiają się deegulacjom ynku pacy i uelastycznieniu kodeksu pacy. Liteatua pzedmiotu obejmuje zagadnienia dotyczące ekonomii pacy oaz zagadnienia dotyczące związków zawodowych. Motywem wybou tematu o oli związków zawodowych na ynku pacy w Polsce był fakt, iż pzegląd liteatuy nie zaowocował znalezieniem odpowiedzi na pytanie, jak związki zawodowe w Polsce wpływają na kształtowanie ynku pacy, a ściślej na jego kluczowe elementy, tj. poziom wynagodzeń i zatudnienia. Natafiono na liczne publikacje dotyczące ynku pacy czy związków zawodowych, natomiast nie znaleziono pozycji, któe łączyłyby te zagadnienia, czy badałyby koelacje między nimi. Stąd też, zdaniem autoa, niniejsza ozpawa może wypełnić lukę badawczą w analizowanym obszaze. 2. Cele ozpawy doktoskiej Związki zawodowe mają ponad stuletnią histoię istnienia. Ich pzeszłe, jak i teaźniejsze działania spawiają, że odgywają one pewną olę w pocesie kształtowania ynku pacy, ale są także istotnym podmiotem instytucjonalnym, któego działanie odzwieciedlone jest uczestnictwem w życiu gospodaczym, społecznym czy politycznym. Zadecydowało to o pzyjęciu celu głównego ozpawy doktoskiej, jakim jest identyfikacja i ewaluacja oli związków zawodowych w funkcjonowaniu ynku pacy w Polsce. Na podstawie tak okeślonego celu głównego, sfomułowano następujące cele szczegółowe: 1 Begg D., Fishe S., Donbusch R., Ekonomia. Mikoekonomia, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Waszawa 1999, s. 348 3

C1: Pzegląd teoetycznych koncepcji ekonomii pacy. C2: Ocena tendencji na ynku pacy w piewszej dekadzie XXI wieku w Polsce. C3: Pzedstawienie genezy i funkcjonowania dialogu społecznego w Polsce w opaciu o Tójstonną Komisję ds. Społeczno-Gospodaczych. C4: Pzedstawienie związków zawodowych jako głównych podmiotów epezentujących stonę pacobioców. C5: Okeślenie wpływu działania związków zawodowych na poziom wynagodzeń i zatudnienia. 3. Hipoteza główna oaz hipotezy szczegółowe Poblemem badawczym jest spawdzenie populanego w większości liteatuy poglądu, iż stosunek związków zawodowych do patneów społecznych (tj. pacodawców) i ządu jest zazwyczaj oszczeniowy, nastawiony głównie na obonę za wszelką cenę miejsc pacy oaz podwyżki wynagodzeń, a w konsekwencji hamują one wzost gospodaczy. Zadanie polega na weyfikacji czy jest to pogląd uniwesalny, czy może w gospodace polskiej jest on niesłuszny, a zatem czy gospodaka oaz pzedsiębiostwa są w stanie ozwijać się pzy obecności związków zawodowych. Studium liteatuy pzedmiotu dopowadziło do konkluzji pozwalających sfomułować hipotezę główną, stanowiącą, iż związki zawodowe mają wpływ na funkcjonowanie ynku pacy w Polsce. W amach hipotezy głównej wyodębniono hipotezy szczegółowe, któych weyfikacja służy ealizacji celu pacy. H1. Związki zawodowe wpływają w sposób dodatni na poziom pzeciętnego wynagodzenia w gospodace naodowej oaz pzeciętne zatudnienie w gospodace ogółem. H2. Związki zawodowe wpływają w sposób dodatni na główne wskaźniki ekonomiczne pzedsiębiostwa, pzede wszystkim na poziom płac (wynagodzenie pzeciętne w pzedsiębiostwie) oaz zatudnienie. Wato dodać, iż wynagodzenia w gospodace ynkowej kształtują się pzede wszystkim w wyniku zależności pomiędzy popytem na pacę a podażą pacy, stategii płacowej bezpośedniego pacodawcy, nieustannie konkuujących ze sobą pzedsiębiostw czy szeoko ozumianej polityki państwa, a związki zawodowe są tylko jednym z podmiotów 4

oddziałujących na ynek pacy. Wobec tego badanie wpływu związków zawodowych na funkcjonowanie ynku pacy nie będzie stanowić czy pzesądzać o ich bezpośednim wpływie. 4. Metody badawcze i źódła W pacy zastosowano dwie metody badawcze: 1) Metoda ilościowa obejmuje: - Analiza statystyczna danych piewotnych i wtónych. Dokonano wyliczenia stóp wzostu poszczególnych wielkości makoekonomicznych i mikoekonomicznych, okeślono zależności między wielkościami za pomocą współczynnika koelacji Peasona, zapezentowano tendy poszczególnych wielkości na wykesach oaz dokonano ich intepetacji. - Modele ekonometyczne oszacowane zaówno w ujęciu makoekonomicznym tj. w gospodace naodowej w okesie 2000-2010 oaz w ujęciu mikoekonomicznym dla dwóch wybanych pzedsiębiostw, tj. Volkswagen Moto Polska w Polkowicach dla okesu 2001-2011 i Halfen Podukcja Sp. z o. o. z Nowych Skalmiezyc dla okesu 2004-2012 (Micofit 4.1.). 2) Metoda jakościowa polega na analizie polskiej i zaganicznej liteatuy pzedmiotu, któa jest wspaciem dla badań metodą ilościową. Źódła danych pochodzą z: Głównego Uzędu Statystycznego (GUS), Oganizacji Współpacy Gospodaczej i Rozwoju (OECD), Sedlak & Sedlak, Centum Badania Opinii Społecznej (CBOS), polskich cental związkowych tj.: NSZZ Solidaność, Ogólnopolskiego Poozumienia Związków Zawodowych (OPZZ) i Foum Związków Zawodowych (FZZ) oaz wybanych pzedsiębiostw tj. Volkswagen Moto Polska w Polkowicach i Halfen Podukcja Sp. z o. o. z Nowych Skalmiezyc. Auto pagnie także zwócić uwagę na tudność związaną z zebaniem danych do badań. Na poziomie centalnym zaówno Depatament Dialogu i Patnestwa Społecznego Ministestwa Pacy i Polityki Społecznej, jaki i Główny Uząd Statystyczny czy inne instytucje oaz ośodki sondażowe nie posiadały danych dotyczących ogólnego stopnia uzwiązkowienia w Polsce. Poszczególne związki zawodowe także nie udzieliły infomacji w 5

tym temacie. Pozyskanie danych odnośnie uzwiązkowienia okazało się możliwe dopieo za pomocą źódeł Oganizacji Współpacy Gospodaczej i Rozwoju (OECD). Równie tudne okazało się zebanie danych z pzedsiębiostw. Badzo często zasłaniają się one tajemnicą handlową i mimo, iż deklaują zozumienie istoty współpacy pomiędzy światem nauki a światem biznesu, to z uwagi na działającą konkuencję ich właściciele i menedżeowie niechętnie decydują się na pzekazanie danych finansowych, któe byłyby wykozystane w badaniach. 5. Zakes pzedmiotowy ozpawy doktoskiej Paca ma chaakte teoetyczno-empiyczny i składa się czteech ozdziałów. Poza ozdziałami głównymi, jak i wstępem oaz zakończeniem paca zawiea bibliogafię (łącznie wykozystano 170 źódeł), spisy: tabel (23), wykesów (19), schematów (2) i ysunków (18) oaz załączniki zawieające wyduki komputeowe oszacowań (3). Piewszy ozdział teoetyczny zawiea pzegląd ekonomii pacy w kontekście histoii myśli ekonomicznej. W ozdziale tym opisano zmiany, jakie dokonywały się w obębie teoii ekonomicznych, a w szczególności w obszaze ekonomii pacy na pzestzeni dwóch minionych stuleci. W tej części pacy pzedstawiono najważniejsze teoie ekonomii, takie jak teoie klasyczne, teoie keynesowskie, teoie neoklasyczne oaz instytucjonalizm. W dalszej części ozdziału opisano zasady funkcjonowania ynku pacy. Dokonuje się chaakteystyki ynku pacy, zwłaszcza popytu na pacę oaz podaży pacy, a także odnosi się do zagadnień instytucjonalizacji ynku pacy, zatudnienia oaz egulacji i deegulacji ynku pacy. Rozdział dugi, ównież teoetyczny, chaakteyzuje zagadnienia dotyczące wynagodzeń. Pzedstawiono deteminanty i mechanizmy stojące za zmianami płac, w tym siłę oddziaływania na ynek pacy óżnych czynników i podmiotów, głównie związków zawodowych. Zagadnienia związane z wynagodzeniami pzedstawione są z punktu widzenia pacodawców, jak i z punku widzenia pacowników, a ściślej z punktu widzenia epezentanta zbioowych inteesów pacowników tzn. związków zawodowych. Akcent położony jest także na nieówności dochodowe oaz teoię kapitału ludzkiego, któa odgywa coaz większą olę w decyzjach związanych z kształtowaniem wynagodzeń. W ozdziale tzecim, opisowym schaakteyzowano uch związkowy w Polsce oaz dokonano pzeglądu instytucjonalnych działań związków zawodowych. Działalność związkowa jest pzedstawiona zaówno na poziomie międzynaodowym, jak i kajowym według egulacji sfomalizowanego, zinstytucjonalizowanego dialogu społecznego, a ściślej 6

na platfomie, jaką jest Komisja Tójstonna ds. Społeczno-Gospodaczych. Rozdział kończą ozważania nad wyzwaniami stojącymi pzed ozwojem dialogu społecznego w Polsce oaz analiza działań patneów społecznych w okesie spowolnienia gospodaczego w latach 2008-2012. Czwaty ozdział ma chaakte metodyczno-empiyczny. Kolejno pzedstawiono metodykę badań, cele oaz hipotezy badawcze. Następnie pzepowadzono badania w ujęciu makoekonomicznym odnosząc się do całej gospodaki, jak i w ujęciu mikoekonomicznym, ściślej dla dwóch wybanych pzedsiębiostw. Badania polegają na analizie statystycznej danych, oszacowaniu modeli ekonometycznych, a w konsekwencji zbadaniu, jak związki zawodowe wpływają na kształtowanie ynku pacy w Polsce. Rozdział kończą wnioski sfomułowane pzez autoa na podstawie uzyskanych wyników oaz zapezentowano kieunki kontynuacji badań w pzyszłości. 6. Ramy teoetyczne Teoie kształtowania się płac ewaluowały, począwszy od stanowiącej, iż ukształtowane są one na poziomie minimum wystaczającego do egzystencji, popzez podejście okeślające płace na podstawie poduktywności kańcowej, a skończywszy na teoii kapitału ludzkiego. Późniejsze teoie zauważają także wpływ popytu na pacę i podaży pacy, olę cykli koniunktualnych czy elacje siły pzetagowej pacodawców i pacowników. W ostatnich dekadach dostzega się także wpływ zmian technologicznych w poszczególnych banżach i zawodach 2. Ekonomia klasyczna zakłada, iż płace opate są na ynkowym pawie popytu i podaży. Natualna cena pacy jest wyznaczona popzez minimum kosztów związanych z utzymaniem pacownika i jego odziny oaz uzyskanymi kwalifikacjami, a watość pacy jest okeślona watością poduktu 3. Wyóżnić można tu klasyczną teoię kształtowania wynagodzeń A. Smith a, teoię płacy oboczej opatą na modelu płac D. Ricado czy koncepcję tzw. homo oeconomicusa stwozoną pzez A. Smith a, do któej odnosił się następnie J. S. Mill a. 2 Macinkowska I., Ruzik A., Stawiński P., Walewski M., Badanie stuktuy i zmian ozkładu wynagodzeń w Polsce w latach 2000-2006, Depatament Analiz Ekonomicznych i Pognoz - Ministestwo Pacy i Polityki Społecznej, Waszawa 2008, s. 4 3 Czajka Z., Zaządzanie wynagodzeniami w Polsce, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Waszawa 2009, s. 15 7

Z kolei neoklasyczne teoie wynagodzeń opieają się na funkcjonowaniu doskonałego ynku pacy, na któym pacownicy i pacodawcy dążą do maksymalizacji własnych kozyści, mając jednocześnie dostęp do pełnej infomacji oaz mobilności. Teoie neoklasyczne wzbudzają wiele kontowesji, ponieważ poównują ynek pacy z ynkiem towaowym, a paca nie jest zwykłym towaem. Pacodawcy zakupują od pacowników ich czas, wysiłek, wiedzę i zdolności, natomiast sama paca z uwagi, że jest dla większości pacowników konieczna z pzyczyn egzystencjonalnych stawia ich w dużym stopniu uzależnienia od pacodawcy pod kątem wysokości płacy 4. Wato wyóżnić tu teoię spawiedliwego podziału dochodów pomiędzy tzema czynnikami podukcji J. B. Clak a czy koncepcję A. Mashall a. Teoia keynesowska zakłada sztywność płac oaz cen, któa jest deteminowana popzez istnienie monopoli oaz związków zawodowych. Płace ealne wyznaczone są w wyniku pzetagów między pzedsiębiocami a pacownikami. Pacownicy niezzeszeni w waunkach wolnej konkuencji mogą zównać płace ealne z kańcową pzykością pacy. Natomiast pacownicy zoganizowani w związek zawodowy są w stanie wpłynąć na poziom zaówno płac nominalnych, jak i ealnych, aczkolwiek nie każde podwyższenie kosztów utzymania będzie powodowało wszczęcie akcji stajkowej, gdyż pacownicy spzeciwią się edukcjom płac nominalnych, ale nie spzeciwią się obniżkom płac ealnych w sytuacji, gdy towazyszyć im będzie wzost zatudnienia ogólnego 5. Minione półwiecze wykształciło także szeeg współczesnych teoetycznych koncepcji odnoszących się do wynagodzeń. Wśód nich należy wymienić teoie takie jak: insideoutside, poszukiwań i dopasowań, poduktywności kańcowej czy ozwoju pomującego wysokie kwalifikacje (tzw. skill-biased technical change). Coaz istotniejszą olę w ostatnim czasie nabiea z kolei teoia kapitału ludzkiego nad któą powadzone są liczne badania, któe to zaowocowały powstaniem modelu T. Schultza, modelu J. Mincea czy modelu G. S. Beckea. Wśód współczesnych teoii wymienić wato także dwuczynnikową teoię motywacyjną F. Hezbega. Na uwagę zasługuje ównież model płacy wydajnościowej oaz wykształcone w dugiej połowie XX wieku modele systemu wynagodzeń tj.: ównościowy, agesywny i solidanościowy. Z kolei teoia instytucjonalistów wskazuje na decydującą olę związków zawodowych i umów zbioowych na kształtowanie się płac i ich poziomu, choć 4 Gawycka M., Zmiany w poziomie, stuktuze i fomach zatudnienia w gospodace polskiej w latach 2000-2009, Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 2011, s. 28 5 Keynes J. M., Ogólna teoia zatudnienia, pocentu i pieniądza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Waszawa 2003, s. 15 8

czasami stawia się jej zazut, iż nie ma ona chaakteu sticte ekonomicznego. Poza tym pace badawcze z zakesu fomowania się płac wykształciły także teoie stochastyczne, cech osobowości, wybou publicznego i stuktuy stanowisk. Pzegląd współczesnych teoii należy zakończyć jedną z najnowszych teoii P. Diamond a, D. Motensen a i C. Pissaides a, któa opisuje, iż płace są ustalane według okowań pacowników z daną fimą. Współcześnie wskazuje się na bak zależności między obecną paktyką gospodaczą a modelami teoetycznymi wynagodzeń, a każda koncepcja teoetyczna niesie wiele dylematów i oganiczeń uniemożliwiających zbudowanie modelu polityki płacowej, któy uwzględniałby óżne aspekty ekonomiczne, ale i społeczne oaz polityczne. Większość teoii stwozonych wcześniej jest oceniana kytycznie pzez kolejne pokolenia ekonomistów. Jednak dostzega się wpływ kształtowania wynagodzeń pzez zoganizowane gupy pacodawców w postaci monopoli i umów kopoacyjnych, jak i gupy pacowników w postaci związków zawodowych oaz instytucji państwowych w postaci ządu i palamentu 6. 7. Wyniki pzepowadzonych badań W efekcie pzepowadzonych badań empiycznych uzyskano następujące wyniki: I. W ujęciu makoekonomicznym 1. Analiza statystyczna W latach 2000-2013 pzeciętne wynagodzenie w gospodace naodowej 7 (WR) chaakteyzowało się systematycznym tendem osnącym. Wzost wynagodzeń w ujęciu nominalnym wyniósł 92,74%, a w ujęciu ealnym 34,23%. Z kolei w badanym okesie 2000-2010 nastąpił wzost pzeciętnego wynagodzenia w ujęciu nominalnym o 70,25%, a w ujęciu ealnym wzost ten wyniósł 28,7%. W latach 2000-2013 wynagodzenie minimalne 8 (Wmin.) chaakteyzowało się systematycznym tendem osnącym. Wzost w ujęciu nominalnym wyniósł 128,57%, a w ujęciu ealnym nastąpił wzost o 59,18%. Udział najniższego wynagodzenia w wynagodzeniu pzeciętnym w gospodace naodowej w latach 2000-2013 wahał się w pzedziale 35,02% - 43,83%. 6 Czajka Z., op. cit., s. 23 7 GUS, Pzeciętne miesięczne wynagodzenie w gospodace naodowej w latach 1950-2013, GUS, Waszawa 12.02.2014 8 Ministestwo Pacy i Polityki Społecznej, Wysokość minimalnego wynagodzenia za pacę od 1 gudnia 1970., MPiPS, Dziennik Ustaw 2012., poz. 1026 i wcześniejsze 9

Pzeciętne zatudnienie w gospodace naodowej 9 (AL) w latach 2000-2013 chaakteyzowało się umiakowanymi wahaniami. Najwyższy stan zatudnienia na poziomie 14955 tys. osób zanotowano w 2013 oku, a najniższy stan 12705,8 tys. osób zanotowano w 2004 oku. Stan zatudnienia w 2000 oku wynosił 13491,7 tys. osób. W latach 2000-2013 pzeciętne zatudnienie w gospodace naodowej wzosło o 10,84%, natomiast w badanym okesie 2000-2010 wzost ten wyniósł 3,18%. Pzeciętna wydajność pacy 10 (APLR) w latach 2000-2013 coocznie wzastała, a w okesie tym obsewuje się jej wzost o 38,56%. Z kolei w badanym okesie tj. w latach 2000-2010 wzost pzeciętnej wydajności pacy wyniósł o 39,31%. Uzwiązkowienie wśód ogółu pacujących 11 (UD) w latach 2000-2010 cechowało się wahliwością. Pzykładowo w okesie 2000-2002 uzwiązkowienie spadało z 17,2% do 14,1%, po czym wzosło do poziomu 21,5% w 2005 oku, kiedy to zaczęło ponownie spadać do poziomu 14,6% w 2010 oku. Genealnie w badanym okesie uzwiązkowienie spadło o 15,11%. Śednie uzwiązkowienie w kajach OECD w 2010 oku wyniosło dla poównania 17,5%, a poziom uzwiązkowienia w Polsce klasyfikuje się w dolnej części ankingu światowego uzwiązkowienia. W celu lepszego zobazowania wszystkich analizowanych i badanych wielkości makoekonomicznych oaz uzwiązkowienia pzedstawiono je na poniższym zbioczym wykesie n 1. 9 GUS, Roczne wskaźniki makoekonomiczne. Część III, GUS, Waszawa (aktualizacja 30.10.2014) 10 Obliczenia własne na podstawie danych GUS. Pzeciętna wydajność pacy w gospodace naodowej wyażona jest stosunkiem PKB do pzeciętnej liczby pacujących w gospodace naodowej. 11 Dane OECD zaczepnięte ze źódła: http://stats.oecd.og/index.aspx?queyid=20167 10

Wykes 1. Pzeciętne wynagodzenie, pzeciętne zatudnienie, pzeciętna wydajność pacy oaz uzwiązkowienie w latach 2000-2010 (indeksy jednopodstawowe, 2000=1) 39,31% 28,7% 3,18% 15,11% Źódło: Opacowanie własne na podstawie danych GUS i OECD 2. Koelacja liniowa między zmiennymi Badanie pzepowadzone za pomocą estymowania współczynnikiem koelacji Peasona dla badanego okesu 2000-2010 pzynosi następujące wnioski, któe zawate zostały w tabeli 1. Tabela 1. Koelacja liniowa między zmiennymi ujęcie makoekonomiczne Badane zmienne Współczynnik koelacji liniowej UD, WR - 0,4277 UD, AL - 0,5853 UD, APLR - 0,2403 Intepetacja Występuje ujemna koelacja liniowa Wzostowi watości zmiennej UD towazyszy spadek watości zmiennej WR Śednia siła koelacji Występuje ujemna koelacja liniowa Wzostowi watości zmiennej UD towazyszy spadek watości zmiennej AL Wyaźna siła koelacji Występuje ujemna koelacja liniowa Wzostowi watości zmiennej UD towazyszy spadek watości zmiennej APLR Niewyaźna siła koelacji 11

AL, WR 0,7884 APLR, WR 0,9548 UD, WRmin. - 0,4481 Źódło: Opacowanie własne Występuje dodatnia koelacja liniowa Wzostowi watości zmiennej AL towazyszy wzost watości zmiennej WR Wyaźna siła koelacji Występuje dodatnia koelacja liniowa Wzostowi watości zmiennej APLR towazyszy wzost watości zmiennej WR Wyaźna siła koelacji Występuje ujemna koelacja liniowa Wzostowi watości zmiennej UD towazyszy spadek watości zmiennej WR min. Śednia siła koelacji 3. Stwozenie modelu ekonometycznego Póba badawcza polegająca na stwozeniu modeli ekonometycznych pzynosi następujące wnioski: Jako zmienną objaśnianą pzyjęto pzeciętne wynagodzenie w gospodace naodowej, natomiast zmiennymi objaśniającymi były uzwiązkowienie wśód ogółu pacujących, pzeciętne zatudnienie w gospodace naodowej oaz pzeciętna wydajność pacy. Zmienna objaśniająca uzwiązkowienie okazała się statystycznie nieistotna. Powtózono szacowanie modelu z pominięciem tej zmiennej, pozostawiając w modelu zmienne objaśniające pzeciętne zatudnienie i pzeciętną wydajność pacy. Model oszacowano dla okesu 2000-2010 za pomocą klasycznej metody najmniejszych kwadatów i ma on postać potęgową, a ostatecznie oszacowana postać funkcji płac kształtuje się następująco: WR t = 1,02 * AL t 0,71101 0,58687 ε * APLR * e t t 95,961% zmienności kształtowania płac zostało wyjaśnionych pzez model (R 2 = 0,95961). Jeżeli pzeciętne zatudnienie w gospodace naodowej wzasta o 1% (w okesie t), wówczas poziom pzeciętnego wynagodzenia ealnego wzasta pzeciętnie o 0,71101% w tym samym okesie, c.p. Jeżeli pzeciętna wydajność pacy wzasta o 1% (w okesie t), wówczas poziom pzeciętnego wynagodzenia ealnego wzasta pzeciętnie o 0,58687% w tym samym okesie, c.p. 12

Reasumując badanie w ujęciu makoekonomicznym pzepowadzone za pomocą oszacowania modelu ekonometycznego zauważyć można, iż zmienna objaśniająca uzwiązkowienie w badanym okesie 2000-2010 okazała się statystycznie nieistotna, a wzost wynagodzeń w Polsce deteminowany był zatudnieniem i wydajnością pacy. Uznano za zasadne zbadanie kieunku zależności pomiędzy uzwiązkowieniem a pozostałymi zmiennymi pzy zastosowaniu współczynnika koelacji Peasona. Badanie wykazało ujemne koelacje liniowe między zmiennymi. Obsewuje się kolejno ujemną, śednią koelację między uzwiązkowieniem a pzeciętnym wynagodzeniem oaz ujemną, wyaźną koelację między uzwiązkowieniem a pzeciętnym zatudnieniem. Pozwala to odzucić hipotezę szczegółową, stanowiącą iż związki zawodowe wpływają w sposób dodatni na poziom pzeciętnego wynagodzenia w gospodace naodowej oaz zatudnienie w gospodace ogółem. II. W ujęciu mikoekonomicznym: Volkswagen Moto Polska 1. Analiza statystyczna Pzeciętne wynagodzenie w pzedsiębiostwie zasadniczo notowało cooczny wzost watości. W badanym okesie 2001-2011 pzeciętne wynagodzenie w ujęciu nominalnym wzosło o 149,87%, natomiast w ujęciu ealnym wzost ten wyniósł 91,41%. W latach 2001-2011 zaobsewować można tend wzostowy pzeciętnego zatudnienia w pzedsiębiostwie z nieznacznymi spadkami w latach 2008 i 2009. Zatudnienie w 2001 oku osiągnęło poziom 837 zatudnionych, natomiast w 2011 oku poziom zatudnienia wyniósł 1189 osób. W badanym okesie nastąpił wzost zatudnienia o 42,05%. Podukcja w latach 2001-2011 cechowała się wahliwością. W 2001 oku watość podukcji wyniosła 3,516 mld zł, a w 2011 oku wyniosła ona 4,466 mld zł W badanym okesie podukcja wzosła o 27%. Pzeciętna wydajność pacy w latach 2001-2011 cechowała się pewnymi wahaniami, ale genealnie spadła ona z poziomu 4.2 mld zł w 2001 oku do 2,87 mld zł w 2011 oku, co stanowiło 31,51% spadek w całym badanym okesie. 13

Analizując szczegółowo zależność wynagodzeń i wydajności pacy, to zauważyć można, że w latach 2009-2011, kiedy obsewowano najwyższy wzost wynagodzeń, zanotowano ównież wzost wydajności pacy. W latach 2001-2011 obsewuje się cooczny wzost liczby członków działającego w pzedsiębiostwie związku zawodowego. Liczebność oganizacji związkowej wzosła z 544 członków w 2001 oku do 1027 członków w 2011 oku, co stanowiło kolejno uzwiązkowienie na poziomie 64,99% i 86,37%. W badanym okesie stopień uzwiązkowienia wzósł o 32,89%. W celu lepszego zobazowania wszystkich analizowanych i badanych wielkości ekonomicznych pzedsiębiostwa oaz uzwiązkowienia pzedstawiono je na poniższym zbioczym wykesie n 2. Wykes 2. Uzwiązkowienie, pzeciętne wynagodzenie, pzeciętne zatudnienie oaz pzeciętna wydajność pacy w latach 2001-2011 w VW MP Polkowice (indeksy jednopodstawowe, 2001=1) 91,41% 42,05% 32,89% 31,51% Źódło: Opacowanie własne na podstawie danych zebanych z VW MP Polkowice 2. Koelacja liniowa między zmiennymi Badanie pzepowadzone za pomocą estymowania współczynnikiem koelacji Peasona pzynosi następujące wnioski, któe zawate zostały w tabeli 2. 14

Tabela 2. Koelacja liniowa między zmiennymi pzykład Volkswagen Moto Polska Badane zmienne Współczynnik koelacji liniowej UD, WR 0,9176 UD, AL 0,8722 UD, APLR - 0,8418 AL, WR 0,8791 APLR, WR - 0,8316 Źódło: Opacowanie własne Intepetacja Występuje dodatnia koelacja liniowa Wzostowi watości zmiennej UD towazyszy wzost watości zmiennej WR Wyaźna siła koelacji Występuje dodatnia koelacja liniowa Wzostowi watości zmiennej UD towazyszy wzost watości zmiennej AL Wyaźna siła koelacji Występuje ujemna koelacja liniowa Wzostowi watości zmiennej UD towazyszy spadek watości zmiennej APLR Wyaźna siła koelacji Występuje dodatnia koelacja liniowa Wzostowi watości zmiennej AL towazyszy wzost watości zmiennej WR Wyaźna siła koelacji Występuje ujemna koelacja liniowa Wzostowi watości zmiennej APLR towazyszy spadek watości zmiennej WR Wyaźna siła koelacji 3. Stwozenie modelu ekonometycznego Podjęto póbę zastosowania metody badawczej polegającej na oszacowaniu modelu ekonometycznego. Jako zmienną objaśnianą pzyjęto pzeciętne wynagodzenie w pzedsiębiostwie, natomiast zmiennymi objaśniającymi były uzwiązkowienie wśód ogółu pacujących, zatudnienie w pzedsiębiostwie oaz wydajność pacy. Wszystkie zmienne objaśniające okazały się statystycznie nieistotne. Obsewuje się, iż poziom wynagodzenia pzeciętnego w badanym okesie wzósł o 91,41%. Istotnie, bo o 32,89% wzosło także uzwiązkowienie, z poziomu 64,99% w 2001 oku do poziomu 86,37% w 2011 oku. Tak wysoki stopień uzwiązkowienia w pzedsiębiostwie pzy jednoczesnym, koopeatywnym podejściu patneów społecznych do dialogu oaz histoycznie uguntowanej wysokiej kultuze patycypacyjnej odzwieciedlonej w Kacie Stosunków Pacy (odzaj układu zbioowego pacy) pozwoliły stonie związkowej osiągać znaczące podwyżki płac nawet mimo spadku wydajności pacy w badanym okesie o 31,51%. Jednocześnie w badanym okesie nastąpił wzost zatudnienia o 42,05%. 15

Studium pzypadku pokazuje, iż wzost uzwiązkowienia deteminujący wzost płac i wzost zatudnienia nie wpłynął negatywnie na watość podukcji, ponieważ w badanym okesie wzosła ona o 27%. Pzedsiębiostwo w badanym okesie popawiło także wynik finansowy z 95,9 mln zł w 2001 oku do 105,5 mln zł w 2011 oku. Zbadanie kieunku zależności pomiędzy uzwiązkowieniem a pozostałymi zmiennymi pzy zastosowaniu współczynnika koelacji Peasona wykazało dodatnie koelacje liniowe między zmiennymi. Obsewuje się kolejno dodatnią, wyaźną koelację między uzwiązkowieniem a pzeciętnym wynagodzeniem w pzedsiębiostwie oaz dodatnią, wyaźną koelację między uzwiązkowieniem a zatudnieniem. Pozwala to potwiedzić hipotezę szczegółową, stanowiącą iż związki zawodowe wpływają w sposób dodatni na główne wskaźniki ekonomiczne pzedsiębiostwa, pzede wszystkim na poziom płac (wynagodzenie pzeciętne w pzedsiębiostwie) oaz zatudnienie. Wnioski z badań można oganiczyć tylko do badanego pzedsiębiostwa, a weyfikacja hipotezy głównej nie dotyczy ujęcia mikoekonomicznego. Halfen Podukcja Sp. z o. o. 1. Analiza statystyczna Pzeciętne wynagodzenie w pzedsiębiostwie zasadniczo coocznie wzastało. W badanym okesie 2004-2012 nastąpił wzost pzeciętnego wynagodzenia w ujęciu nominalnym o 92,03%, natomiast w ujęciu ealnym wzost ten wyniósł 51%. Pzeciętne zatudnienie w badanym okesie mimo, iż wahało się, to ostatecznie spadło. W 2004 oku w pzedsiębiostwie zatudnionych było 331 osób, najwyższy poziom zatudnienia odnotowano w 2005 oku, kiedy osiągnęło ono stan 340 osób zatudnionych, a w 2012 oku pzedsiębiostwo zatudniało 270 osób. W badanym okesie stopa wzostu zatudnienia była ujemna i wyniosła -18,43%. Uzwiązkowienie w pzedsiębiostwie ulegało wahaniom, mimo to w latach 2004-2012 wzosło ono o 172,77%. W 2004 oku oganizacja związkowa notowała uzwiązkowienie na poziomie 14,8% (49 członków), a w 2012 oku stopień uzwiązkowienia wyniósł 40,37% (109 członków). Najwyższy stopień uzwiązkowienia na poziomie 47,84% (144 członków) odnotowano w 2006 oku. Pzedsiębiostwo nie udostępniło danych o watości podukcji, stąd też nie możliwe było wyliczenie wydajności pacy. 16

W celu lepszego zobazowania badanych wielkości ekonomicznych pzedsiębiostwa oaz uzwiązkowienia pzedstawiono je na poniższym zbioczym wykesie n 3. Wykes 3. Pzeciętne wynagodzenie, pzeciętne zatudnienie oaz uzwiązkowienie w Halfen Podukcja Sp. z o. o. w latach 2004-2012 (indeksy jednopodstawowe, 2004=1) 172,77% 51% 18,43% Źódło: Opacowanie własne na podstawie danych zebanych z Halfen Podukcja Sp. z o. o. 2. Koelacja liniowa między zmiennymi Badania pzepowadzone za pomocą estymowania współczynnikiem koelacji Peasona pzynoszą następujące wnioski, któe zawate zostały w tabeli 3. Tabela 3. Koelacja liniowa między zmiennymi pzykład Halfen Podukcja Sp. z o. o. Badane zmienne Współczynnik koelacji liniowej UD, WR 0,5785 UD, AL -0,5847 AL, WR -0,938 Źódło: Opacowanie własne Intepetacja Występuje dodatnia koelacja liniowa Wzostowi watości zmiennej UD towazyszy wzost watości zmiennej WR Wyaźna siła koelacji Występuje ujemna koelacja liniowa Wzostowi watości zmiennej UD towazyszy spadek watości zmiennej AL Wyaźna siła koelacji Występuje ujemna koelacja liniowa Wzostowi watości zmiennej AL towazyszy spadek watości zmiennej WR Wyaźna siła koelacji 17

Z uwagi na fakt, iż nie udało się pozyskać z pzedsiębiostwa danych dotyczących podukcji niezbędnych do wyliczenia wydajności pacy oaz zbyt małą liczbę obsewacji, nie pzepowadzano badania polegającego na oszacowaniu modelu ekonometycznego. Badanie kieunku zależności pomiędzy uzwiązkowieniem a pozostałymi zmiennymi pzy zastosowaniu współczynnika koelacji Peasona wykazało dodatnią, wyaźną koelację między uzwiązkowieniem a pzeciętnym wynagodzeniem oaz ujemną, wyaźną koelację między uzwiązkowieniem a zatudnieniem. Pozwala to częściowo potwiedzić hipotezę szczegółową, stanowiącą iż związki zawodowe wpływają w sposób dodatni na główne wskaźniki ekonomiczne pzedsiębiostwa. Konketnie związki zawodowe w sposób dodatni wpływały na poziom płac (wynagodzenie pzeciętne w pzedsiębiostwie), ale na zatudnienie wpływały w sposób ujemny. Wnioski z badań można oganiczyć tylko do badanego pzedsiębiostwa, a weyfikacja hipotezy głównej nie dotyczy ujęcia mikoekonomicznego. Poniższa tabela 4 pezentuje zestawienie wyników badań z wykozystaniem współczynnika koelacji Peasona, a uzyskane koelacje są związkami pzyczynowoskutkowymi. Tabela 4. Poównanie zależności między zmiennymi Poównanie współczynników koelacji Peasona UD, WR UD, AL UD, APLR Ujęcie makoekonomiczne - 0,4277-0,5853-0,2403 Ujęcie mikoekonomiczne Volkswagen Moto Polska 0,9176 0,8722-0,8418 Ujęcie mikoekonomiczne Halfen Podukcja Sp. z o.o. 0,5785-0,5847 Nie pzepowadzono badania (bak danych) Źódło: Opacowanie własne na podstawie wyników uzyskanych w takcie badań Dokonanie bezpośedniego poównania wyników nie pzyniesie tafnych wniosków, ponieważ zupełnie inne mechanizmy kształtujące wynagodzenia działają w gospodace, a inne w pzedsiębiostwach. Kompaacja może mieć jedynie chaakte poglądowy. Zóżnicowane są także same pzedsiębiostwa, któe działają w óżnych banżach (Volkswagen Moto Polska banża motoyzacyjna, Halfen Podukcja Sp. z o. o. banża budowlana). Inna jest specyfika ynku, na któym funkcjonują badane podmioty 18

gospodacze, inna jest konkuencja, otoczenie instytucjonalno-pawne, jak i stopień uzwiązkowienia działających w nich oganizacji związkowych. Należy dodać, iż dokonanie kompaacji elastyczności płac ze względu na uzwiązkowienie w pzypadku pomyślnego oszacowania modeli ekonometycznych tą metodą mogłoby dopowadzić do cennych wniosków. Wato także wskazać, iż w pzedsiębiostwach (odmiennie do całej gospodaki) notuje się dodatni wpływ uzwiązkowienia na poziom wynagodzeń, co może być spowodowane większym stopniem uzwiązkowienia na poziomie zakładowym w poównaniu z poziomem makoekonomicznym, gdzie dodatkowo kształtowaniu się wynagodzeń towazyszy niewspółmienie większa liczba oddziałujących sił. Poniższa tabela 5 systematyzuje wyniki badań w odniesieniu do postawionych hipotez. Tabela 5. Wyniki badań a weyfikacja hipotezy głównej i hipotez szczegółowych Hipotezy pacy doktoskiej Ujęcie makoekonomiczne Badanie Ujęcie mikoekonomiczne Volkswagen Moto Polska H Związki zawodowe mają wpływ na funkcjonowanie ynku pacy w Polsce. Odzucona Nie dotyczy ujęcia H1 H2 Związki zawodowe wpływają w sposób dodatni na poziom pzeciętnego wynagodzenia w gospodace naodowej oaz pzeciętne zatudnienie w gospodace ogółem. Związki zawodowe wpływają w sposób dodatni na główne wskaźniki ekonomiczne pzedsiębiostwa, pzede wszystkim na poziom płac (wynagodzenie pzeciętne w pzedsiębiostwie) oaz zatudnienie. Odzucona Nie dotyczy ujęcia makoekonomicznego mikoekonomicznego Nie dotyczy ujęcia mikoekonomicznego Potwiedzona Źódło: Opacowanie własne na podstawie wyników uzyskanych w takcie badań Halfen Podukcja Sp. z o. o. Nie dotyczy ujęcia mikoekonomicznego Nie dotyczy ujęcia mikoekonomicznego Częściowo potwiedzona Hipoteza szczegółowa w ujęciu mikoekonomicznym została potwiedzona w pzypadku Volkswagen Moto Polska i częściowo potwiedzona w pzypadku Halfen Podukcja Sp. z o. o. Z kolei badania w ujęciu makoekonomicznym skłaniają ku odzuceniu hipotezy szczegółowej. Z uwagi na fakt, iż w hipotezie głównej jest mowa o funkcjonowaniu ynku pacy jako całości, auto skłania się ku odzuceniu hipotezy głównej. 19

8. Konkluzje i kieunki dalszych badań Fomuła badań nie była wyczepująca, a ich oganiczoność spowodowana była niemożnością zgomadzenia szeszego zakesu danych, jak i niezwykle pokaźnym, wieloaspektowym zagadnieniem, któego poszczególne elementy deteminowały kształtowanie się wynagodzeń, a z pzyczyn obiektywnych nie mogły zostać w badaniach ujęte. W pacy zapezentowano punkt widzenia stony pacowników, w postaci związków zawodowych, punkt widzenia pacodawców, a także staano się pzybliżyć spojzenie państwa. Poszukiwanie zależności pomiędzy działaniem związków zawodowych a funkcjonowaniem ynku pacy, a ściślej kształtowaniem się wynagodzeń oaz poziomem zatudnienia jest badzo istotne, ponieważ o polityce państwa odnośnie dialogu społecznego, jak i podejmowaniu pzez państwo i pzedsiębiostwa decyzji związanych z wynagodzeniami mogą opócz obiektywnego achunku ekonomicznego i innych czynników decydować także teoie ekonomii, któe w sytuacji Polski zdają się być kontekstualne oaz media głównego nutu epezentujące okeślony intees ich właścicieli. Studium pzypadku pzedsiębiostw dowodzi także pzyczynianiu się związków zawodowych do budowania identyfikacji pacowników z fimą, jej celami i lepszemu zozumieniu pzez nich oli pacodawcy. W obu pzypadkach zaobsewować można, iż działalność związków wzmacnia ład kopoacyjny, gdyż są one niezależnym czynnikiem społecznej kontoli, co w konsekwencji stabilizuje zatudnienie i może zmniejszać fluktuację kady. Związki zawodowe powinny jeszcze aktywniej uczestniczyć w budowaniu wspólnoty w pzedsiębiostwie, co może spzyjać większej motywacji do pacy, a w konsekwencji osiąganiu pzez fimę lepszych wyników finansowych, co z kolei da podstawę do osiągania pzez pacowników wyższych płac. Patnezy społeczni powadząc konstuktywny dialog pzyczyniają się do uguntowania go w kultuze społecznej. Zdaniem autoa należy w pzyszłości ozwijać badania nad tymi zagadnieniami, a najlepiej, aby taka paca odbywała się w amach tójstonnej platfomy z udziałem państwa, patneów społecznych oaz niezależnych ekspetów zewnętznych. Wyniki takich badań, jak i już sama współpaca w tym zakesie z pewnością popawiłyby elacje pomiędzy wszystkimi stonami dialogu społecznego oaz mogłyby stwozyć dyskus do pzyszłych, obiektywnych decyzji skutkujących zmianami w obszaze społeczno-gospodaczym. 20

Bezstonne i w pełni obiektywne okeślenie oli związków zawodowych na funkcjonowanie ynku pacy w Polsce jest niezwykle tudne, a same badania tego zagadnienia są dalekie od kompletności. Uzyskane wyniki badań empiycznych oaz analiza liteatuy pzedmiotu skłaniają autoa do wyznaczenia kieunku dalszych badań, któy został zapezentowany w poniższej tabeli 6. Pzede wszystkim wato byłoby pzepowadzić badania zaówno w ujęciu makoekonomicznym, jak i ujęciu mikoekonomicznym dla dłuższego okesu. Większa liczba obsewacji pozwoliłaby uzyskać ciekawsze wyniki. Volkswagen Moto Polska i Halfen Podukcja Sp. z o. o. to pzedsiębiostwa będące oligopolistami. Zamiezeniem autoa byłoby ozszezenie badań w ujęciu mikoekonomicznym o inne pzedsiębiostwa klasyfikowane w pozostałych fomach oganizacji ynku. Bioąc pod uwagę weyfikację hipotez, tj. póbę ustalenia wpływu funkcjonowania związków zawodowych na poziom płac i zatudnienie niezwykle istotne byłoby poddać badaniom pzedsiębiostwa chaakteyzujące się óżnym stopniem uzwiązkowienia. Poza tym należałoby poszukiwać kolejnych elementów deteminujących kształtowanie się wynagodzeń, jak i wpływających na funkcjonowanie ynku pacy, poza związkami zawodowymi, zatudnieniem czy wydajnością pacy. Pzyszłe badania powinny mieć chaakte intedyscyplinany z wiodącą olą ekonomii, ale dodatkowo socjologii i pawa. Tabela 6. Kieunki do kontynuacji badań Kieunki do powadzonych badań w pzyszłości 1. Wydłużenie okesu badawczego zaówno dla ujęcia makoekonomicznego, jak i mikoekonomicznego zwiększenie liczby obsewacji. 2. Rozszezenie badań w ujęciu mikoekonomicznym o inne pzedsiębiostwa klasyfikowane w pozostałych fomach oganizacji ynku. 3. Poddanie badaniom pzedsiębiostw z poszczególnych fom oganizacji ynku, w któych funkcjonują epezentacje pacownicze o óżnym stopniu uzwiązkowienia. 4. Włączanie do badań kolejnych elementów deteminujących kształtowanie się wynagodzeń, jak i wpływających na funkcjonowanie ynku pacy. 5. Intedyscyplinaność pzyszłych badań włączenie aspektów socjologicznych i pawnych. Źódło: Opacowanie własne Rola, jaką związki zawodowe odgywają na ynku pacy zawsze budziła kontowesje i zainteesowanie óżnych śodowisk, w tym badaczy. Teoetycznym ozważaniom nade często towazyszy dyskusja na temat ich wpływu na stan gospodaki. Lata dziewięćdziesiąte 21

XX wieku oaz piewsza dekada XXI wieku chaakteyzujące się istotnymi pzemianami społeczno-ekonomicznymi ujawniły wiele poblemów ynku pacy, z któymi związki zawodowe, wiele pzedsiębiostw, ale i państwo nie zawsze sobie adziły. W polskim świecie pacy wciąż postępują istotne zmiany w postaci pywatyzacji, fagmentacji ynku, swobodnego pzepływu kapitału, ozwoju elastycznych fom zatudnienia czy wzostu znaczenia sektoa usług kosztem schyłkowych gałęzi pzemysłu. Rozpzestzeniająca się globalizacja, nowe technologie, czy integacja euopejska stanowią wciąż duże wyzwanie dla Polski, a należą tylko do niektóych czynników wpływających na ynek pacy i dostaczających nowych tudności dla tadycyjnego modelu działania związków zawodowych. Tudności te powodują powstanie stanu niepewności na ynku pacy, wzostu zagożenia bezpieczeństwa socjalnego oaz geneowanie nowych konfliktów społecznych. Elastyczne fomy zatudnienia są, co pawda altenatywą wobec bezobocia, natomiast oganiczają zakes ochony pacowników, któzy coaz częściej akceptują niskie płace i pogoszenie waunków pacy, aby uniknąć zwolnień. Wymienione czynniki istotnie wpływają na stopień uzwiązkowienia w Polsce, co w konsekwencji pzekłada się na zdolności mobilizacyjne związków zawodowych i możliwości keowania pzez nie ozwiązań kozystnych dla pacowników. Teoie ekonomii dotyczące wpływu związków zawodowych na kształtowanie wynagodzeń nie zawsze miały odzwieciedlenie w polskiej paktyce gospodaczej. Ustalanie płac w pzedsiębiostwach uzwiązkowionych jest kosztowniejsze w poównaniu z ich ustalaniem w pzedsiębiostwach nieuzwiązkowionych z uwagi na dłuższy poces negocjacji i sztywniejsze zasady wynagadzania, natomiast sam poziom płac jest tym wyższy, im liczniejsza jest oganizacja związkowa. Teoia spawiedliwego poównania dowodzi wzostu płac w pzedsiębiostwach nieuzwiązkowionych na skutek wzostu płac w fimach uzwiązkowionych, gdyż pacodawcy epezentujący fimy nieuzwiązkowione sami podnoszą płace w obawie pzed powstaniem w ich zakładach pacy związków zawodowych. W pzypadku ynku konkuencyjnego oaz niemożności pzezucenia kosztów wzostu płac na klientów możliwość uzyskania wyższego wzostu płac jest jednak dużo mniejsza nawet w fimach uzwiązkowionych. W Polsce nie można wykluczyć wpływu silnych związków zawodowych funkcjonujących w kluczowych banżach gospodaki, jak gónictwo czy w pzedsiębiostwach komunalnych na pzyspieszenie wzostu płac. Natomiast genealnie 22

sam wpływ związków zawodowych na kształtowanie płac jest mniejszy niż stanowią teoie ekonomii 12. Ustalenie standadowego mechanizmu płac dla całego ynku pacy jest niemożliwe, ponieważ cechuje się on taciami oaz wszechobecnymi elacjami bilatealnymi. Wynagodzenia w gospodace ynkowej kształtują się pzede wszystkim w wyniku zależności pomiędzy popytem na pacę a podażą pacy, stategii płacowej bezpośedniego pacodawcy, któy nieustannie konkuuje z innymi pzedsiębiostwami czy szeoko ozumianej polityki państwa. Związki zawodowe są tylko jednym z podmiotów oddziałujących na ynek pacy. Wobec tego wyniki badań wpływu związków zawodowych na funkcjonowanie ynku pacy, a ściślej na kształtowanie wynagodzeń nie będą stanowić czy pzesądzać o ich bezpośednim wpływie. 12 Czajka Z., op. cit., s. 19 23