II Warszawska Konferencja Uczeń z zaburzeniami psychicznymi jak sobie radzić? Niech mi ktoś pomoże - samookaleczenia i próby samobójcze młodzieży dr Grażyna Fabiszewska i mgr Agata Janicka
Plan warsztatu: 1. Autodestrukcyjność 2. Przyczyny zachowań autodestrukcyjnych 3. Sygnały zagrożenia 4. Jak rozmawiać z uczniem 5. Czynniki chroniące 6. Podsumowanie 7. Materiały do wykorzystania w praktyce szkolnej
1. Autodestrukcyjność samookaleczenia i próby samobójcze: Próbami samobójczymi, samobójstwami oraz szeroko pojętą autodestruktywnością zajmuje się interdyscyplinarna nauka zwana suicydologią. Głównymi zagadnieniami suicydologii są: 1) zapobieganie samobójstwom, 2) leczenie pacjentów po próbach samobójczych, 3) badania czynników wpływających na popełnianie samobójstw (środowiskowych, psychologicznych i klinicznych). W Polsce istnieje Polskie Towarzystwo Suicydologiczne, które wydaje poradniki, roczniki oraz organizuje konferencje i szkolenia nt. zapobiegania samobójstwom. 1 marca - Światowy Dzień Świadomości Autoagresji
1 a. Autodestrukcja: to dobrowolne podejmowanie zachowań niekorzystnych, bezpośrednio albo pośrednio zagrażających naszemu zdrowiu lub życiu. Mocne formy autoagresji - bezpośrednio zagrażają zdrowiu i życiu: samobójstwo, samookaleczenia, uzależnienia (od substancji aktywnych), autoagresywne formy odżywiania (anoreksja i bulimia). Łagodne formy autoagresji - potencjalnie szkodzą, ale też przynoszą różne korzyści: uprawianie hazardu, zakupoholizm, uzależnienie od sieci. - autoagresja, - samoagresja, - samouszkodzenia, - samookaleczenia, - samoniszczenie
1 b. Autodestrukcja: Rodzaje zachowań autoagresywnych: - zaniedbania: - zdrowotne, - drastyczne, wyczerpujące diety, - wyczerpujące ćwiczenia fizyczne, - bulimia, anoreksja, - zachowania ryzykowne: - zbyt szybka jazda samochodem, motorem, - uzależnienia: - palenie papierosów, narkotyki, alkohol, zakupoholizm, uzależnienie od internetu, telefonu, gier komputerowych, hazardu, - samookaleczenia: - obgryzanie paznokci, skórek, - rozdrapywanie ran, strupków, - ingerencje w ciało: operacje plastyczne, tatuaże, przekłuwanie ciała (piercing), - cięcie, - wyrywanie włosów i rzęs, - oparzenia, przypalanie ciała, - próby samobójcze, - samobójstwa.
1 c. Kontinuum autodestrukcji: tendencje autodestrukcyjne ukryte zachowania autodestrukcyjne jawne zachowania autodestrukcyjne próby samobójcze samobójstwa
1 d. Samookaleczenia: to dążenie do wyrządzenia sobie natychmiastowej szkody cielesnej, ale bez zamiaru samobójczego; wołanie o pomoc bez słów, cichy krzyk samotności, bólu i cierpienia, bolesne rany na ukojenie bólu, rany samotności.
1 e. Samookaleczenia: Następuje nasilenie stwierdzanych w szkołach samouszkodzeń: - wśród młodzieży - 4%, - wśród populacji klinicznej - 21% - wśród dziewcząt - 3 razy częściej niż wśród chłopców. Według amerykańskich lekarzy co najmniej 15-22% młodzieży w okresie dojrzewania przynajmniej raz rozmyślnie zraniło się lub zadało sobie ból.
1 f. Dlaczego samookaleczenia? - mają charakter adaptacyjny, - radzenie sobie z traumą i z emocjami poprzez zamianę bólu psychicznego na fizyczny, którego intensywność odwraca uwagę od cierpienia i trudnych emocji: złości, wstydu i nienawiści (związek z napięciami wewnętrznymi), - zamiana bólu daje poczucie ulgi, kontroli nad ciałem i odzyskanie poczucia rzeczywistości, - karanie siebie, - opieka nad sobą, - cięcie pozwala przeżyć chroni przed samobójstwem i agresją skierowaną na zewnątrz (nabiera charakteru przymusowego, bo przynosi ulgę i obniżenie napięcia emocjonalnego), - komunikacja: zwracanie uwagi na siebie i swoje problemy, wołanie o pomoc, okazanie złości i frustracji, kara dla krzywdzących, manipulacja otoczeniem.
1 g. Próby samobójcze: Próba samobójcza samodzielnie podjęte działanie, którego intencją było doprowadzenie do własnej śmierci, wskutek którego do owej śmierci nie doszło. Chłopcy wybierają bardziej skuteczne sposoby odebrania sobie życia niż dziewczęta
1 h. Próby samobójcze w statystykach: WHO notuje stały wzrost liczby samobójstw w USA, Europie i Polsce. W ostatnim 10-leciu nastąpił dwukrotny wzrost samobójstw. Codziennie na świecie 1500 osób odbiera sobie życie, a 15 000 czyni próby. Prób samobójczych jest 10-20 razy więcej niż samobójstw. Wg GUS w Polsce na skutek samobójstwa rocznie umiera ok. 300 osób w wieku 15-19, próby samobójcze podejmuje ok. 2500-5000 osób. Skokowy wzrost prób s wśród młodzieży w wieku 14-19 lat. Samobójstwo jest 3 przyczyną śmierci młodzieży po wypadkach i nowotworach. 80% popełniających próby s wysyła sygnały i nie chce umierać. 25% osób po próbach samobójczych nie uzyskuje pomocy. 10-40% podejmujących próbę samobójczą powtarza ją za jakiś czas.
2. Przyczyny zachowań autodestrukcyjnych: 2 a. Przyczyny samookaleczeń: - zaburzone relacje w rodzinie, nieumiejętność radzenia sobie z problemami domowymi, z uczuciami bezradności, lęku, złości na siebie i innych, nienawidzenie siebie i rodziców, - zniesienie stresu, zapomnienie o problemach, rozładowanie napięcia psychicznego, - zwykle w okresie dojrzewania, chęć szpanu, zaraźliwość, - doznawanie naruszania granic cielesnych - gwałtów, molestowania seksualnego, przemocy fizycznej, psychicznej, borykanie się z poczuciem winy i wstydu, - postrzeganie swojego ciała jako czegoś obcego, z czym nie mają kontaktu, odnoszą się do niego z lękiem i nienawiścią, - brak zaufania do innych ludzi, co uniemożliwia otrzymanie pomocy, - przyjmowanie w życiu roli ofiary i oczekiwanie na karę. (Julia Soszyńska, Portal Pomocy Psychologicznej)
2 b. Przyczyny podejmowania prób samobójczych: osobiste: - trudne sytuacje życiowe np. śmierć bliskiej osoby, - nieszczęśliwa miłość, zawód miłosny, - trudności z identyfikacją płciową, - kompleksy związane z wyglądem (uroda, ubiór), - niska samoocena, zaburzony obraz samego siebie, - niepowodzenia w relacjach z rówieśnikami (odrzucenie, konflikty, samotność), - tendencja do izolowania się, wycofywania się, - cechy osobowości: impulsywność, agresywność, mała odporność na stres, poczucie bezradności i beznadziejności, - nieumiejętność rozwiązywania problemów, - niskie umiejętności komunikacyjne i społeczne.
2 b. Przyczyny podejmowania prób samobójczych: rodzinne: - patologie rodziców alkohol, narkotyki, - przemoc w rodzinie, nadużycia seksualne, - zachowania antyspołeczne rodziców (kradzieże, rozboje, prostytucja), - problemy finansowe, trudna sytuacja materialna rodziny, - rozpad rodziny, rozwód, separacja, - brak rodzica/ rodziców, sieroctwo, eurosieroctwo, - adopcja, rodzina zastępcza, - zła komunikacja w rodzinie, częste kłótnie i konflikty, - za wysokie wymagania rodziców, - brak czasu dla dziecka, - samobójstwo w rodzinie, - zaburzenia psychiczne lub choroby przewlekłe rodziców.
2 b. Przyczyny podejmowania prób samobójczych: szkolne: - niepowodzenia w nauce: słabe oceny, powtarzanie klasy, - odczucie niesprawiedliwego oceniania lub traktowania przez nauczycieli, - wysoki poziom wymagań nauczycieli, - brak akceptacji, izolacja przez rówieśników, - przemoc rówieśnicza, - naciski lub akceptacja zachowań autodestrukcyjnych przez rówieśników.
2 b. Przyczyny podejmowania prób samobójczych: zdrowotne: - autoagresja, samouszkodzenia, - choroby przewlekłe (zwłaszcza związane z bólem), - choroby neurologiczne - nowotwory - HIV/ AIDS - zaburzenia psychiczne (u 50-98% młodocianych z próbami samobójczymi): a) zaburzenia adaptacyjne b) uzależnienia c) zaburzenia odżywiania d) zaburzenia zachowania e) zaburzenia osobowości f) schizofrenia g) DEPRESJA
2 c. Depresja - stan szczególnego zagrożenia: - obniżony nastrój (smutek, rozpacz), - obniżony napęd (spowolnienie, apatia), - napięcie psychiczne (lęk, poczucie winy).
2 d. Depresja młodzieńcza: Norma rozwojowa, czy zaburzenie? Depresja bez depresji - nietypowe objawy. Cztery typy depresji młodzieńczej: - apatyczno-abuliczna, - buntownicza, - rezygnacyjna, - labilna. 90% samobójstw popełnianych jest w nastroju lub w stanie depresyjnym.
3. Sygnały zagrożenia: Film Lina życia https://www.youtube.com/watch?v=v0qkjxr8fku Omówienie zauważonych w filmie sygnałów i powodów podjęcia próby samobójczej
3 a. Wczesne sygnały ostrzegawcze: wycofywanie się z kontaktów z rodziną i przyjaciółmi, odwracanie się od nich, zmiany osobowości i poważne zmiany nastroju, obniżenie jakości pracy i ocen, trudności w koncentracji uwagi, wagary, nieobecności, złe zachowanie w klasie, zmiana dotychczasowych zwyczajów, jedzenia i spania, utrata zainteresowania rozrywkami, utrata zainteresowania dla rzeczy i spraw dotychczas ważnych, częste uskarżanie się na dolegliwości fizyczne, bóle brzucha, bóle głowy, ciągłe zmęczenie, zmniejszenie podejmowanych wysiłków, nieustanne znudzenie.
3 b. Sygnały wysokiego zagrożenia: zainteresowanie śmiercią, rozmawianie o samobójstwie, myśli samobójcze wyobrażenia własnej śmierci, planowanie śmierci, wzrost impulsywności, wynikający z napięcia emocjonalnego, nadmierne podejmowanie ryzyka, incydenty, aż do interwencji policji, ekscesy alkoholowe, narkotykowe, przemoc i agresja wobec rówieśników, odrzucanie pomocy, przekonanie o niemożliwości udzielenia pomocy, o bezsensowności pomocy, oskarżanie się, że jest się złym człowiekiem, nikim, wypowiedzi o beznadziejności życia, braku wyjścia, własnej bezwartościowości, odrzucanie pochwał i nagród, zaniedbanie wyglądu zewnętrznego, nagłe przejście z depresji do stanu pogody i zadowolenia, rozdawanie kolegom swoich rzeczy, zwierząt, sporządzanie testamentu.
3 c. Czynniki ryzyka podsumowanie: a) stany depresyjne, b) przewlekły stres, c) predyspozycje osobowościowe, d) samotność, brak wsparcia, e) czynnik wyzwalający, f) inne nie pasujące do obrazu.
Mówienie o samookaleczeniach i myślach samobójczych, to wyraz desperacji i wołanie o pomoc. Samookaleczenia, samobójcze myśli, plany i zachowania trzeba zawsze traktować bardzo poważnie.
Dyskusja: - doświadczenia z samookaleczeniami i próbami samobójczymi, - na czym polegała trudność w kontakcie z dzieckiem? - obawy, niepokoje osób pomagających?
4. Jak rozmawiać z uczniem? 4 a. Co robić? - zadbać o sprawy organizacyjne (czas, bezpieczne miejsce), - usunąć dostępne środki pozbawienia się życia, - być cały czas z dzieckiem, zachęcać do rozmowy, dać wsparcie, - słuchać z akceptacją i szacunkiem, wczuć się w uczucia i sytuację ucznia, a nie skupiać się na jego ranach, - okazać zrozumienie, empatię, pozwolić odreagować emocje, - pytać wprost o myśli i zamiary samobójcze, - być czujnym na pojawienie się prośby o pomoc, zorganizować pomoc, - dać nadzieję, że istnieją inne sposoby rozwiązania problemów, - zapytać o inne osoby, które powinny wiedzieć o problemach dziecka, - dać dziecku odczuć, że nie jest samo w swoich kłopotach, - szukać wsparcia dla siebie, aby pomóc dziecku.
4 b. Czego nie robić? - nie okazywać litości, współczucia, nie robić sensacji, nie oglądać ran, - nie pytać dlaczego?, ale co chciałbyś przez to osiągnąć?, - nie zaprzeczać temu, co mówi uczeń, nie unikać tematu, - nie oceniać i nie dyskutować nt. zachowań autodestrukcyjnych, - nie dawać wykładów, nie pouczać o wartości życia, - nie dawać rad, naiwnych pocieszeń, prostych rozwiązań, - nie kłamać, być uczciwym, przyznać się do niewiedzy, trudności, - nie okazywać zniechęcenia, zniecierpliwienia, bezradności, - nie brać na siebie całej odpowiedzialności za pomoc, - uprzedzić o konieczności konsultowania się (nie utrzymywać informacji w tajemnicy), - nie zatrzymywać się tylko na sytuacyjnym aspekcie zachowań.
5. Czynniki chroniące: Burza mózgów Jakie czynniki w szkole chronią przed próbami samobójczymi?
5 a. Czynniki chroniące w szkole: - dobry klimat, przyjazna atmosfera, przyjazne środowisko szkolne, - dobre relacje pomiędzy uczniami, między uczniami i nauczycielami, między nauczycielami i rodzicami, - niezgoda na przemoc, - poczucie więzi ze szkołą, integracja ze środowiskiem, okazje do uczestnictwa w działaniach, wydarzeniach szkolnych i kołach zainteresowań, - osiągnięcia szkolne, - możliwość przeżycia sukcesu, - odpowiedzialność za innych (kolegów, zwierzęta domowe itp.), - umiejętność poszukiwania pomocy i porady u innych, - wiedza o możliwości uzyskania pomocy, - dostęp do pomocy psychologiczno-pedagogicznej i medycznej.
5 b. Czynniki chroniące inne: - spójna rodzina (której członkowie wymagają od siebie nawzajem, okazują zainteresowanie i udzielają sobie wsparcia), - stabilne środowisko, - mała dostępność środków umożliwiających autoagresję, - dobra umiejętność stawiania czoła trudnościom, - umiejętność kontrolowania impulsów, - umiejętność rozwiązywania problemów i konfliktów, - poczucie sensu życia, zaufania do siebie i innych, - religijność.
5 c. Czynniki chroniące profilaktyka: - najpierw wychowanie, później profilaktyka, - profilaktyka uniwersalna - promocja zdrowia psychicznego, - wzmacnianie czynników chroniących, - niwelowanie czynników ryzyka, - diagnoza problemów środowiska szkolnego, - nie organizować krótkich 2-4 godz. zajęć poświęconych wyłącznie problematyce samookaleczeń lub prób samobójczych, nie powiązanych z innymi oddziaływaniami szkoły, - nie pokazywać filmów i innych materiałów wizualnych, - nie organizować spotkań z ludźmi po próbach samobójczych.
6. Podsumowanie: - nasz lęk, brak poczucia kompetencji, - nie można lekceważyć sygnałów, - można dużo zrobić, nie można zrobić wszystkiego, ale warto próbować (20% prób s na które nie mamy wpływu i 40% młodzieży, która powtarza próby), - interwencyjnie: wsparcie specjalistyczne dla uczniów Poradnia Zdrowia Psychicznego, terapia indywidualna (psychoanaliza, twórczość, praca z ciałem), terapia rodzinna, leki. - dobrze jest szukać wsparcia dla siebie: warto pracować w grupie (zespoły ds. interwencyjnych), korzystać z poradni są po 2 osoby pomagające w kryzysie, interwenci z Biura Edukacji, - systematyczna praca w szkole: doskonalenie umiejętności interpersonalnych i realnej samooceny, przeciwdziałanie przemocy.
7. Materiały do wykorzystania w praktyce szkolnej: 1. Profilaktyka uniwersalna, selektywna i wskazująca 2. Zadania szkoły, zadania pedagoga i psychologa oraz wychowawców i nauczycieli 3. Przykładowe procedury i zasady postępowania 4. Instytucje wspierające w sytuacjach kryzysowych 5. Ciekawe strony internetowe 6. Przydatna literatura
Dziękujemy za uwagę
1 a. Profilaktyka uniwersalna - wzmacnianie czynników chroniących (dla nauczycieli i pracowników szkoły): szkolenia nt. potrzeb rozwojowych dzieci, bezpieczeństwa, depresji i prób samobójczych, promowanie zdrowego trybu życia, podnoszenie umiejętności wychowawczych nauczycieli, powołanie i przeszkolenie zespołów d.s. sytuacji kryzysowych, opracowanie procedur postępowania, jasna polityka dotycząca zachowania uczniów, niezgoda na przemoc, konsekwentne reakcje nauczycieli, ochrona i wsparcie dla ofiar przemocy, ścisła współpraca z rodzicami i wspieranie ich kompetencji wychowawczych, dbanie o własne zdrowie psychiczne, zapobieganie wypaleniu zawodowemu, wsparcie superwizyjne.
1 a. Profilaktyka uniwersalna - wzmacnianie czynników chroniących (dla uczniów): kreowanie zdrowego, wspierającego środowiska w szkole, budowanie dobrych relacji nauczycieli z uczniami i pomiędzy uczniami, wzmacnianie więzi ze szkołą, angażowanie uczniów w projekty i wydarzenia, wzmacnianie odporności uczniów: uczenie radzenia sobie z emocjami, stresem, rozwiązywania konfliktów, tworzenia relacji opartych na wzajemnym zaufaniu, pomoc uczniom w tworzeniu adekwatnej samooceny, wzmacnianie wiary we własne możliwości przez rozwijanie zainteresowań i umożliwienie przeżycia sukcesu, motywowanie do nauki, ćwiczenie umiejętności znajdowania zaplecza i proszenia o pomoc w sytuacji kryzysu, wskazanie osób i instytucji, do których można zwrócić się o pomoc, kształtowanie postawy otwartości na wiedzę, umiejętności i ludzi.
1 b. Profilaktyka selektywna - dla grup zwiększonego ryzyka (uczniów z problemami zdrowotnymi, ekonomicznymi, rodzinnymi, trudnościami w nauce i zachowaniu, trudnościami adaptacyjnymi) zbieranie informacji o potrzebach i trudnościach uczniów, obserwacje, szacowanie ryzyka, rozpoznawanie uczniów z zaburzeniami, problemami, zauważanie sygnałów ostrzegawczych o próbach samobójczych itp., obserwowanie wagarujących, eliminowanie alkoholu i narkotyków, bliski kontakt z młodzieżą, rozmowy, zrozumienie, pomoc w nauce (wsparcie, motywowanie, indywidualizacja nauczania i wymagań), zmniejszanie negatywnych emocji wynikających ze stresu psychicznego, włączanie w grupę rówieśniczą, do programów rozwijających umiejętności psychologiczne i społeczne, zacieśnienie współpracy z rodzicami.
1 c. Profilaktyka wskazująca (dla grup wysokiego ryzyka: po próbach s ) stała, dyskretna obserwacja uczniów, wsparcie przez nauczycieli i pomoc w nauce, opieka szkolnych specjalistów, kierowanie do specjalistów w lokalnym środowisku, współpraca z rodzicami, kierowanie rodziców na szkolenia i nakłanianie do skorzystania z pomocy specjalistycznej i terapeutycznej.
2. Zadania szkoły: 1) Dyrektor powołuje Zespół ds. Bezpieczeństwa/ Zarządzania Kryzysowego/ Zespół Kryzysowy w szkole, w skład którego wchodzą: dyrektor, wicedyrektor, pedagog, psycholog, pielęgniarka szkolna, osoba do kontaktu z mediami (np. polonista), osoby z instytucji zewnętrznych (np. poradni, wydziału oświaty, opieki społecznej itp.). 2) Zespół: - ocenia poziom bezpieczeństwa i ryzyka na terenie szkoły, - opracowuje modelowy plan działania w sytuacji kryzysowej, - opracowuje procedury postępowania w sytuacjach kryzysowych, - opracowuje sposoby przeciwdziałania zagrożeniom.
3 a. Przykładowe procedury postępowania pierwsze reakcje w sytuacji próby samobójczej ucznia 1. Ustal i potwierdź rodzaj zdarzenia. 2. Nie pozostawiaj ucznia samego. 3. Usuń wszystko, co może ułatwić realizację zamiaru. 4. Bez rozgłosu przeprowadź ucznia w bezpieczne, ustronne miejsce. 5. Zbierz wstępne informacje o okoliczności zdarzenia. 6. Wezwij pomoc (pogotowie, straż, policja) w zależności od potrzeby, zadbaj, aby interwencja służb przebiegała dyskretnie. 7. Dokonaj szybkiej oceny dalszych zagrożeń. 8. Powiadom dyrekcję, wychowawcę, rodziców/opiekunów prawnych, Wydział Oświaty i Wychowania. 9. Chroń ucznia oraz inne osoby przed zbędnymi czynnikami traumatycznymi (np. media, świadkowie itp.). 10. Zapewnij uczniowi pomoc psychologiczną.
3 b. Przykładowe zasady postępowania zadania pedagoga/ psychologa szkolnego 1. Wsparcie ucznia, dawanie bliskości, okazanie zrozumienia, akceptacja, umożliwienie odreagowania. 2. Dostępność i dyspozycyjność dla ucznia (udzielenie dokładnych informacji, kiedy i w jakich godzinach specjalista jest obecny). 3. Zadbanie o intymne i ciche miejsce spotkania z uczniem. 4. Dzielenie z innymi odpowiedzialności. 5. Zawarcie z uczniem kontraktu o niepodejmowaniu prób samobójczych w określonym terminie np. na czas organizowania pomocy. 6. Zadbanie o maksymalne bezpieczeństwo ucznia. 7. Wskazanie różnych miejsc pomocy.
3 c. Przykładowe zasady postępowania zadania nauczycieli i wychowawców 1. Stały kontakt z pedagogiem i psychologiem szkolnym. 2. Dbanie o dobry kontakt z i między uczniami, obserwacja ich w klasie, rozpoznawanie symptomów samobójczych, kierowanie młodzieży z grup ryzyka do pedagoga szkolnego. 3. Stały kontakt z rodzicami ucznia. 4. Prowadzenie zajęć i pogadanek nt. radzenia sobie ze stresem, smutkiem, asertywności, komunikacji interpersonalnej, o wartościach. 5. Tworzenie klasowych grup pomocy koleżeńskiej. 6. Rozmowy indywidualne z uczniem, monitorowanie jego sytuacji szkolnej, zachowania, nastroju. 7. Wzmacnianie poczucia wartości ucznia. 8. Dbanie o to, aby uczniowie dobrze się czuli w klasie, uczestniczyli w życiu klasy (imprezach, wycieczkach) integrowanie uczniów. 9. Reagowanie na wszelkie oznaki przemocy w klasie i w szkole.
4. Instytucje wspierające w sytuacjach kryzysowych 1) Pogotowie, Policja, Straż Miejska 2) Służba Dyżurna Miasta (tel. 96 56) 3) Centrum Zarządzania Kryzysowego (tel. 22 551 53 94, 22 551 53 63) 4) Biuro Bezpieczeństwa Kryzysowego (tel. 22 551 53 19, 22 595 530 19) 5) Biuro Edukacji (tel. 22 827 72 19, 22 827 74 71, 22 827 78 67) 6) Wydział Oświaty i Wychowania 7) Poradnia Zdrowia Psychicznego 8) Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna 9) Ośrodek Interwencji Kryzysowej (tel. 22 837 55 59) 10) Telefon Zaufania (tel. 116 111)
5. Ciekawe strony www: http://www.ore.edu.pl/index.php?option=com_phocadownlo ad&view=category&id=57:zdrowie-psychiczne-dzieci-imodziey&itemid=1148 http://www.who.int/mental_health/prevention/suicide/en/suici deprev_phcw_polish.pdf http://brpd.gov.pl/sites/default/files/zapobieganie_samobojst wom.pdf http://www.ore.edu.pl/index.php?option=com_phocadownlo ad&view=category&download=73:interwencja-w-sytuacjikryzysu-w-szkole-jako-organizacji.-ewamaksymowska&id=14:rozwj-szk-i-placwek
6. Przydatna literatura: 1) Agresja I Przemoc W Szkolnych Działaniach Profilaktycznych. Poradnik Metodyczny Dla Nauczycieli. MEN, Warszawa, 2004 2) Carr A. Depresja I Próby Samobójcze Młodzieży. Sposoby Przeciwdziałania i Reagowania. GWP, Warszawa, 2008 3) Hołyst, B. (red.). Suicydologia. Polskie Towarzystwo Suicydologiczne, Warszawa, 2008 4) Koszewska K., Taraszkiewicz M. (red.). Sytuacje Kryzysowe W Szkole. CODN, Warszawa, 2007 5) Kryzys. Szybkie reagowanie. Poradnik dla pedagogów i psychologów szkolnych. Biuro Edukacji, Warszawa, 2009 6) Zapobieganie Samobójstwom - Poradnik Dla Nauczycieli I Innych Pracowników Szkoły. Światowa Organizacja Zdrowia, Towarzystwo Suicydologiczne, Genewa-Warszawa, 2003