Transkrypt

1 NIECH MI KTOŚ POMOŻE - PRÓBY SAMOBÓJCZE MŁODZIEŻY dr Grażyna Fabiszewska mgr Agata Janicka Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna nr 17 Warszawa, ul. Żegańska 1 a

2 PLAN WARSZTATU 1. Wprowadzenie 2. Motywy prób samobójczych czynniki ryzyka 3. Sylwetka ucznia zagrożonego próbą s 4. Jak rozmawiać z uczniem o i po próbach samobójczych 5. Czynniki chroniące 6. Profilaktyka depresji i prób samobójczych 7. Podsumowanie

3 SUICYDOLOGIA to interdyscyplinarna nauka zajmująca się samobójstwami, próbami samobójczymi oraz szeroko pojętą autodestruktywnością. Głównymi zagadnieniami suicydologii są: 1) zapobieganie samobójstwom, 2) leczenie pacjentów po próbach samobójczych, 3) badania czynników wpływających na popełnianie samobójstw (środowiskowych, psychologicznych i klinicznych). W Polsce istnieje Polskie Towarzystwo Suicydologiczne, które wydaje poradniki, roczniki oraz organizuje konferencje i szkolenia nt zapobiegania samobójstwom.

4 Nasza prezentacja będzie dostępna na stronie internetowej Biura Edukacji. Materiały wykorzystane w prezentacji: 1) ORE Joanna Szymańska: Zapobieganie próbom samobójczym dzieci i młodzieży - poradnik dla pracowników szkół i placówek oświatowych oraz rodziców 2) Biuro Edukacji: Kryzys szybkie reagowanie - poradnik dla pedagogów i psychologów szkolnych

5 PRZEDSTAWIENIE SIĘ UCZESTNIKÓW: - dlaczego państwo wybrali ten właśnie temat? - osobiste doświadczenia - oczekiwania

6 2. MOTYWY PRÓB SAMOBÓJCZYCH CZYNNIKI RYZYKA a) PRÓBY SAMOBÓJCZE W STATYSTYKACH WHO notuje stały wzrost liczby samobójstw w USA, Europie i Polsce. W ostatnim 10-leciu nastąpił dwukrotny wzrost samobójstw. Codziennie na świecie 1500 osób odbiera sobie życie, a czyni próby. Prób samobójczych jest razy więcej niż samobójstw. Wg GUS w Polsce na skutek samobójstwa rocznie umiera ok. 300 osób w wieku 15-19, próby samobójcze podejmuje ok osób.

7 2. MOTYWY PRÓB SAMOBÓJCZYCH CZYNNIKI RYZYKA PRÓBY SAMOBÓJCZE W STATYSTYKACH cd. Obserwuje się skokowy wzrost prób s wśród młodzieży w wieku lat. Samobójstwo jest 3 przyczynąśmierci młodzieży po wypadkach i nowotworach. 80% popełniających próby samobójcze wysyła sygnały i tak naprawdę nie chce umierać. 25% osób po próbach samobójczych nie uzyskuje pomocy % podejmujących próbę samobójczą powtarza ją za jakiś czas.

8 2. MOTYWY PRÓB SAMOBÓJCZYCH CZYNNIKI RYZYKA b) PRÓBY SAMOBÓJCZE W PRAKTYCE 4 historie praca w grupach podsumowanie na forum odpowiedź na pytania: - przyczyny próby samobójczej - sygnały niepokojące - jakie sygnały można zauważyć na terenie szkoły?

9 2. MOTYWY PRÓB SAMOBÓJCZYCH CZYNNIKI RYZYKA c) PRÓBY SAMOBÓJCZE W LITERATURZE PRZEDMIOTU 1. Osobiste 2. Rodzinne 3. Szkolne 4. Zdrowotne

10 CZYNNIKI RYZYKA 1. OSOBISTE: - trudne sytuacje życiowe np. śmierć bliskiej osoby, - nieszczęśliwa miłość, zawód miłosny, - trudności z identyfikacją płciową, - kompleksy związane z wyglądem (uroda, ubiór), - niska samoocena, zaburzony obraz samego siebie, - niepowodzenia w relacjach z rówieśnikami odrzucenie, konflikty, samotność, - przemoc, - cechy osobowości: impulsywność, agresywność, mała odporność na stres, poczucie bezradności i beznadziejności, - tendencja do izolowania się, wycofywania się, - nieumiejętność rozwiązywania problemów, niskie umiejętności komunikacyjne i społeczne.

11 CZYNNIKI RYZYKA 2. RODZINNE: - patologie rodziców alkohol, narkotyki, - przemoc w rodzinie, nadużycia seksualne, - zachowania antyspołeczne rodziców (kradzieże, rozboje, prostytucja), - problemy finansowe, trudna sytuacja materialna rodziny, - rozpad rodziny, rozwód, separacja, - brak rodzica/ rodziców, sieroctwo, eurosieroctwo, - adopcja, rodzina zastępcza, - zła komunikacja w rodzinie, częste kłótnie i konflikty, - za wysokie wymagania rodziców, - brak czasu dla dziecka, - samobójstwo w rodzinie, - zaburzenia psychiczne lub choroby przewlekłe rodziców.

12 CZYNNIKI RYZYKA 3. SZKOLNE: - niepowodzenia w nauce: słabe oceny, powtarzanie klasy, - odczucie niesprawiedliwego oceniania lub traktowania przez nauczycieli, - wysoki poziom wymagań nauczycieli, - brak akceptacji, izolacja przez rówieśników, - przemoc rówieśnicza, - naciski lub akceptacja zachowań autodestrukcyjnych przez rówieśników.

13 - autoagresja, samouszkodzenia, - choroby przewlekłe (zwłaszcza związane z bólem), - choroby neurologiczne - nowotwory - HIV/ AIDS - zaburzenia psychiczne (u 50-98% młodocianych z próbami samobójczymi): a) zaburzenia adaptacyjne b) uzależnienia c) zaburzenia odżywiania d) zaburzenia zachowania e) zaburzenia osobowości f) schizofrenia g) DEPRESJA CZYNNIKI RYZYKA 4. ZDROWOTNE:

14 DEPRESJA - STAN SZCZEGÓLNEGO ZAGROŻENIA - obniżony nastrój (smutek, rozpacz), - obniżony napęd (spowolnienie, apatia), - napięcie psychiczne (lęk, poczucie winy), 90% samobójstw popełnianych jest w nastroju lub w stanie depresyjnym.

15 DEPRESJA - STAN SZCZEGÓLNEGO ZAGROŻENIA cd. depresja endogenna depresja psychogenna (wynikająca z czynników psychologicznych, społecznych, trudnych warunków, wydarzeń życiowych): - reaktywna (reakcja na stratę), - w przebiegu zaburzeń nerwicowych, - w przebiegu reakcji adaptacyjnych (stan permanentnego przeciążenia emocjonalnego i przewlekłego stresu wynikającego ze złych relacji z otoczeniem, odrzucenia i izolacji społecznej, doświadczania przemocy, długotrwałego i eskalującego konfliktu w rodzinie, przeciążenia obowiązkami, długotrwałego ubóstwa uniemożliwiającego zaspokojenie podstawowych potrzeb).

16 DEPRESJA MŁODZIEŃCZA Depresja młodzieńcza, Norma rozwojowa, czy zaburzenie? Depresja bez depresji - nietypowe objawy. Cztery typy depresji młodzieńczej: - apatyczno-abuliczna, - buntownicza, - rezygnacyjna, - labilna.

17 3. SYLWETKA UCZNIA ZAGROŻONEGO PRÓBĄ SAMOBÓJCZĄ Film Lina życia

18 3. SYLWETKA UCZNIA ZAGROŻONEGO PRÓBĄ SAMOBÓJCZĄ a) Wczesne sygnały ostrzegawcze: wycofywanie się z kontaktów z rodziną i przyjaciółmi, odwracanie się od nich, zmiany osobowości i poważne zmiany nastroju, obniżenie jakości pracy i ocen, trudności w koncentracji uwagi, wagary, nieobecności, złe zachowanie w klasie, zmiana dotychczasowych zwyczajów jedzenia i spania, utrata zainteresowania rozrywkami, utrata zainteresowania dla rzeczy i spraw dotychczas ważnych, częste uskarżanie się na dolegliwości fizyczne, bóle brzucha, bóle głowy, ciągłe zmęczenie, zmniejszenie podejmowanych wysiłków, nieustanne znudzenie.

19 3. SYLWETKA UCZNIA ZAGROŻONEGO PRÓBĄ SAMOBÓJCZĄ cd. b) Sygnały wysokiego zagrożenia: zainteresowanie śmiercią, rozmawianie o samobójstwie, myśli samobójcze wyobrażenia, urojenia o własnej śmierci, planowanie śmierci, wzrost impulsywności, wynikający z ogromnego napięcia emocjonalnego, nadmierne podejmowanie ryzyka, incydenty, aż do interwencji policji, ekscesy alkoholowe, narkotykowe, przemoc i agresja wobec rówieśników, odrzucanie pomocy, przekonanie o niemożliwości udzielenia pomocy, bezsensowności pomocy,

20 3. SYLWETKA UCZNIA ZAGROŻONEGO PRÓBĄ SAMOBÓJCZĄ cd. b) Sygnały wysokiego zagrożenia cd.: oskarżanie się, że jest się złym człowiekiem, nikim, wypowiedzi o beznadziejności życia, braku wyjścia, własnej bezwartościowości, odrzucanie pochwał i nagród, zaniedbanie wyglądu zewnętrznego, nagłe przejście z depresji do stanu pogody i zadowolenia (depresja chroni!), rozdawanie kolegom swoich rzeczy, zwierząt, sporządzanie testamentu.

21 3. SYLWETKA UCZNIA ZAGROŻONEGO PRÓBĄ SAMOBÓJCZĄ podsumowanie: a) stany depresyjne, b) przewlekły stres, c) predyspozycje osobowościowe, d) samotność, brak wsparcia, e) czynnik wyzwalający, f) inne nie pasujące do obrazu.

22 4. JAK ROZMAWIAĆ Z UCZNIEM O I PO PRÓBACH SAMOBÓJCZYCH a) CO ROBIĆ? - zadbać o sprawy organizacyjne (czas, bezpieczne miejsce), - usunąć dostępne środki pozbawienia siężycia, - być cały czas z dzieckiem, - słuchać, - zachęcać do rozmowy, - wczuć się w uczucia i sytuację ucznia, - okazać zrozumienie, empatię, - pozwolić odreagować emocje, - pytać wprost o myśli i zamiary samobójcze, - być czujnym na pojawienie się prośby o pomoc, - dać nadzieję, że istnieją inne sposoby rozwiązania problemów, - zapytać, czy są inne osoby, które powinny wiedzieć o planach samobójczych, - dać dziecku odczuć, że nie jest samo w swoich kłopotach, - szukać wsparcia dla siebie, aby pomóc dziecku.

23 Mówienie o samobójstwie to wyraz desperacji i wołanie o pomoc. Samobójcze myśli, uczucia, plany i zachowania trzeba zawsze traktować bardzo poważnie.

24 4. JAK ROZMAWIAĆ Z UCZNIEM O I PO PRÓBACH SAMOBÓJCZYCH a) CZEGO NIE ROBIĆ? - nie okazywać litości, współczucia, - nie pytać dlaczego?, ale co chciałbyś przez to osiągnąć?, - nie zaprzeczać temu, co mówi uczeń, nie unikać tematu, - nie oceniać i nie dyskutować nt. słuszności samobójstwa, - nie dawać wykładów, nie pouczać o wartości życia, - nie dawać rad, naiwnych pocieszeń, prostych rozwiązań, - nie zachęcać do podejmowania próby samobójczej, - nie kłamać, być uczciwym, przyznać się do niewiedzy, trudności, - nie okazywać zniechęcenia, zniecierpliwienia, bezradności, - nie brać na siebie całej odpowiedzialności za pomoc, - uprzedzić o konieczności konsultowania się, - nie utrzymywać informacji o próbie lub planach samobójczych w tajemnicy, - nie zatrzymywać się tylko na sytuacyjnym aspekcie próby samobójczej.

25 5. CZYNNIKI CHRONIĄCE Praca w grupach jakie czynniki w szkole chronią przed próbami samobójczymi?

26 5. CZYNNIKI CHRONIĄCE A) CZYNNIKI W SZKOLE CHRONIĄCE PRZED PRÓBAMI SAMOBÓJCZYMI - dobry klimat, przyjazna atmosfera, przyjazne środowisko szkolne, - dobre relacje pomiędzy uczniami, między uczniami i nauczycielami, nauczycielami i rodzicami, - dobre relacje z rówieśnikami w szkole, - niezgoda na przemoc, - poczucie więzi ze szkołą, integracja ze środowiskiem, okazje do uczestnictwa w działaniach, wydarzeniach szkolnych i kołach zainteresowań, - osiągnięcia szkolne, - możliwość przeżycia sukcesu, - odpowiedzialność za innych (kolegów, zwierzęta domowe itp.), - umiejętność poszukiwania pomocy i porady u innych, - wiedza o możliwości uzyskania pomocy, - dostęp do pomocy psychologiczno-pedagogicznej i medycznej.

27 5. CZYNNIKI CHRONIĄCE cd. B) INNE CZYNNIKI CHRONIĄCE PRZED PRÓBAMI SAMOBÓJCZYMI - spójna rodzina (której członkowie wymagają od siebie nawzajem, okazują zainteresowanie i udzielają wsparcia), - stabilne środowisko, - mała dostępnośćśrodków umożliwiających skuteczne pozbawienie siężycia, - dobra umiejętność stawiania czoła trudnościom, - umiejętność kontrolowania impulsów, - umiejętność rozwiązywania problemów i konfliktów, - poczucie sensu życia, zaufania do siebie i innych, - religijność.

28 6. PROFILAKTYKA DEPRESJI I PRÓB SAMOBÓJCZYCH W SZKOLE - Najpierw wychowanie, później profilaktyka. - Profilaktyka uniwersalna: promocja zdrowia psychicznego. - Wzmacnianie czynników chroniących, niwelowanie czynników ryzyka. - Diagnoza problemów środowiska szkolnego.

29 PROFILAKTYKA UNIWERSALNA - WZMACNIANIE CZYNNIKÓW CHRONIĄCYCH DLA NAUCZYCIELI I PRACOWNIKÓW SZKOŁY: - szkolenia nt. potrzeb rozwojowych dzieci, bezpieczeństwa, depresji i prób samobójczych, promowanie zdrowego trybu życia, - podnoszenie umiejętności wychowawczych nauczycieli, - powołanie i przeszkolenie zespołów d.s. sytuacji kryzysowych, opracowanie procedur postępowania, - jasna polityka dotycząca zachowania uczniów, niezgoda na przemoc, konsekwentne reakcje nauczycieli, ochrona i wsparcie dla ofiar przemocy, - ścisła współpraca z rodzicami i wspieranie ich kompetencji wychowawczych, - dbanie o własne zdrowie psychiczne, zapobieganie wypaleniu zawodowemu,

30 PROFILAKTYKA UNIWERSALNA - WZMACNIANIE CZYNNIKÓW CHRONIĄCYCH DLA UCZNIÓW: - kreowanie zdrowego, wspierającego środowiska w szkole, budowanie dobrych relacji nauczycieli z uczniami, a także pomiędzy uczniami, - wzmacnianie więzi ze szkołą, angażowanie uczniów w projekty i wydarzenia, - wzmacnianie odporności uczniów: uczenie radzenia sobie z emocjami, stresem, rozwiązywania konfliktów, tworzenia relacji opartych na wzajemnym zaufaniu, - pomoc uczniom w tworzeniu adekwatnej samooceny, wzmacnianie wiary we własne możliwości przez rozwijanie zainteresowań i umożliwienie przeżycia sukcesu, motywowanie do nauki, - ćwiczenie umiejętności znajdowania zaplecza i proszenia o pomoc w sytuacji kryzysu, wskazanie osób i instytucji, do których można zwrócić się o pomoc,

31 PROFILAKTYKA SELEKTYWNA - DLA GRUP ZWIĘKSZONEGO RYZYKA: UCZNIÓW Z PROBLEMAMI ZDROWOTNYMI, EKONOMICZNYMI, RODZINNYMI, TRUDNOŚCIAMI W NAUCE I ZACHOWANIU, TRUDNOŚCIAMI ADAPTACYJNYMI - zbieranie informacji o potrzebach i trudnościach uczniów, obserwacje, szacowanie ryzyka, rozpoznawanie uczniów z zaburzeniami, problemami, zauważanie sygnałów ostrzegawczych o próbach samobójczych itp., - obserwowanie wagarujących, eliminowanie alkoholu i narkotyków, - bliski kontakt z młodzieżą, rozmowy, zrozumienie, - pomoc w nauce (wsparcie, motywowanie, indywidualizacja nauczania i wymagań), - zmniejszanie negatywnych emocji wynikających ze stresu psychicznego, - włączanie w grupę rówieśniczą, do programów rozwijających umiejętności psychologiczne i społeczne, - zacieśnienie współpracy z rodzicami.

32 PROFILAKTYKA WSKAZUJĄCA - DLA GRUP WYSOKIEGO RYZYKA: PO PRÓBACH S - stała, dyskretna obserwacja uczniów, - wsparcie przez nauczycieli i pomoc w nauce, - opieka szkolnych specjalistów, - kierowanie do specjalistów w lokalnym środowisku, - współpraca z rodzicami, - kierowanie rodziców na szkolenia i nakłanianie do skorzystania z pomocy specjalistycznej i terapeutycznej.

33 6. PROFILAKTYKA PRÓB SAMOBÓJCZYCH - CZEGO NIE ROBIĆ W PROFILAKTYCE: 1) nie organizować krótkich 2-4 godz. zajęć poświęconych wyłącznie problematyce prób samobójczych, nie powiązanych z innymi oddziaływaniami szkoły, 2) nie ukazywać prób samobójstwa jako reakcji na stres, 3) nie pokazywać filmów i innych materiałów wizualnych nt. prób samobójczych, 4) nie organizować spotkań z ludźmi po próbach samobójczych.

34 6. PROFILAKTYKA DEPRESJI I PRÓB SAMOBÓJCZYCH - Z DOŚWIADCZEŃ SOCJOTERAPEUTY Rola szkoły w profilaktyce zachowań samobójczych dzieci i młodzieży Bartłomiej Widawski, MOS Kąt kształtowanie adekwatnej do rzeczywistości samooceny, umożliwiającej wyznaczanie celów będących w zasięgu ucznia, kształtowanie umiejętności społecznych, tworzenia relacji interpersonalnych opartych na zaufaniu, promowanie postawy otwartości na wiedzę, umiejętności i ludzi, wzmacnianie wiary we własne możliwości, ćwiczenie umiejętności konstruktywnego rozwiązywania konfliktów, kształtowanie umiejętności znajdowania zaplecza i proszenia o pomoc w sytuacji kryzysu.

35 6. PROFILAKTYKA DEPRESJI I PRÓB SAMOBÓJCZYCH PROCEDURY SZKOLNE

36 ZADANIA SZKOŁY: 1) Dyrektor powołuje Zespół ds. Bezpieczeństwa/ Zarządzania Kryzysowego/ Zespół Kryzysowy/ Zespół Interwencyjny w szkole, w skład którego wchodzą: dyrektor, wicedyrektor, pedagog, psycholog, pielęgniarka szkolna, osoba do kontaktu z mediami (np. polonista), osoby z instytucji zewnętrznych (np. poradni, wydziału oświaty, opieki społecznej itp.). 2) Zespół: - ocenia poziom bezpieczeństwa i ryzyka na terenie szkoły, - opracowuje modelowy plan działania w sytuacji kryzysowej, - opracowuje procedury postępowania w sytuacjach kryzysowych, - opracowuje sposoby przeciwdziałania zagrożeniom.

37 PRZYKŁADOWE PROCEDURY POSTĘPOWANIA PIERWSZE REAKCJE W SYTUACJI PRÓBY SAMOBÓJCZEJ UCZNIA 1. Ustal i potwierdź rodzaj zdarzenia. 2. Nie pozostawiaj ucznia samego. 3. Usuń wszystko, co może ułatwić realizację zamiaru. 4. Bez rozgłosu przeprowadź ucznia w bezpieczne, ustronne miejsce. 5. Zbierz wstępne informacje o okoliczności zdarzenia. 6. Wezwij pomoc (pogotowie, straż, policja) w zależności od potrzeby, zadbaj, aby interwencja służb przebiegała dyskretnie. 7. Dokonaj szybkiej oceny dalszych zagrożeń. 8. Powiadom dyrekcję, wychowawcę, rodziców/opiekunów prawnych, Wydział Oświaty i Wychowania. 9. Chroń ucznia oraz inne osoby przed zbędnymi czynnikami traumatycznymi (np. media, świadkowie itp.). 10. Zapewnij uczniowi pomoc psychologiczną.

38 PRZYKŁADOWE ZASADY POSTĘPOWANIA ZADANIA PEDAGOGA/ PSYCHOLOGA SZKOLNEGO 1. Wsparcie ucznia, dawanie bliskości, okazanie zrozumienia, akceptacja, umożliwienie odreagowania. 2. Dostępność i dyspozycyjność dla ucznia (udzielenie dokładnych informacji, kiedy i w jakich godzinach specjalista jest obecny). 3. Zadbanie o intymne i ciche miejsce spotkania z uczniem. 4. Dzielenie z innymi odpowiedzialności. 5. Zawarcie z uczniem kontraktu o niepodejmowaniu prób samobójczych w określonym terminie np. na czas organizowania pomocy. 6. Zadbanie o maksymalne bezpieczeństwo ucznia. 7. Wskazanie różnych miejsc pomocy.

39 PRZYKŁADOWE ZASADY POSTĘPOWANIA ZADANIA NAUCZYCIELI I WYCHOWAWCÓW 1. Stały kontakt z pedagogiem i psychologiem szkolnym. 2. Dbanie o dobry kontakt z i między uczniami, obserwacja ich w klasie, rozpoznawanie symptomów samobójczych, kierowanie młodzieży z grup ryzyka do pedagoga/psychologa szkolnego. 3. Stały kontakt z rodzicami ucznia. 4. Prowadzenie zajęć i pogadanek nt. radzenia sobie ze stresem, smutkiem, z asertywności, komunikacji interpersonalnej, o wartościach. 5. Tworzenie klasowych grup pomocy koleżeńskiej. 6. Rozmowy indywidualne z uczniem, monitorowanie jego sytuacji szkolnej, zachowania, nastroju. 7. Wzmacnianie poczucia wartości ucznia. 8. Dbanie o to, aby uczniowie dobrze się czuli w klasie, uczestniczyli w życiu klasy (imprezach, wycieczkach) integrowanie uczniów. 9. Reagowanie na wszelkie oznaki przemocy w klasie i w szkole.

40 7. PODSUMOWANIE - nawiązanie do tytułu: można dużo zrobić (80%), nie można lekceważyć sygnałów, - obszary do pracy w szkole: umiejętności interpersonalne i samoocena, - 20% prób s na które nie mamy wpływu i 40% młodzieży, która powtarza próby, - nie można zrobić wszystkiego, ale warto próbować, - nasz lęk, brak poczucia kompetencji, - dobrze jest szukać wsparcia dla siebie, warto pracować w grupie (zespoły ds. interwencyjnych), - warto korzystać z poradni są po 2 osoby pomagające w kryzysie, interwenci z Biura Edukacji, - radzenie sobie z mediami: WHO - zalecenia dla dziennikarzy, jak pisać o samobójstwach (ORE) - wsparcie specjalistyczne dla uczniów.

41 8. INSTYTUCJE WSPIERAJĄCE W SYTUACJACH KRYZYSOWYCH 1) Pogotowie, Policja, Straż Miejska 2) Służba Dyżurna Miasta (tel ) 3) Centrum Zarządzania Kryzysowego (tel , ) 4) Biuro Bezpieczeństwa Kryzysowego (tel , ) 5) Biuro Edukacji (tel , , ) 6) Wydział Oświaty i Wychowania 7) Poradnia Zdrowia Psychicznego 8) Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna 9) Ośrodek Interwencji Kryzysowej (tel ) 10) Telefon Zaufania (tel )

42 9. CIEKAWE STRONY www: tegory&id=57:zdrowie-psychiczne-dzieci-i-modziey&itemid= cw_polish.pdf tegory&download=73:interwencja-w-sytuacji-kryzysu-w-szkole-jakoorganizacji.-ewa-maksymowska&id=14:rozwj-szk-i-placwek

43 10. PRZYDATNA 1) Agresja I Przemoc W Szkolnych Działaniach Profilaktycznych. Poradnik Metodyczny LITERATURA: Dla Nauczycieli. MEN, Warszawa, ) Carr A. Depresja I Próby Samobójcze Młodzieży. Sposoby Przeciwdziałania i Reagowania. GWP, Warszawa, ) Hołyst, B. (red.). Suicydologia. Polskie Towarzystwo Suicydologiczne, Warszawa, ) Koszewska K., Taraszkiewicz M. (red.). Sytuacje Kryzysowe W Szkole. CODN, Warszawa, ) Kryzys. Szybkie reagowanie. Poradnik dla pedagogów i psychologów szkolnych. Biuro Edukacji, Warszawa, ) Zapobieganie Samobójstwom - Poradnik Dla Nauczycieli I Innych Pracowników Szkoły. Światowa Organizacja Zdrowia, Towarzystwo Suicydologiczne, Genewa-Warszawa, 2003

44 DZIĘKUJEMY ZA UWAGĘ