SZKOLNY PROGRAM PROFILAKTYKI Zespołu Szkół Ogólnokształcących w Brwinowie Na rok szkolny 2016/2017

Transkrypt

1 SZKOLNY PROGRAM PROFILAKTYKI Zespołu Szkół Ogólnokształcących w Brwinowie Na rok szkolny 2016/2017 SPIS TREŚCI: 1. WSTĘP/ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE PROGRAMU 2. DIAGNOZA ZAGROŻEŃ 3. KIERUNKI DZIAŁAŃ PROFILAKTYCZNYCH 4. CELE PROGRAMU 5. ZADANIA I SPOSOBY REALIZACJI 6. STRUKTURA PROGRAMU/ADRESACI SPP 7. MONITOROWANIE I EWALUACJA SPP 8. BIBLIOGRAFIA 1. WSTĘP/ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE PROGRAMU Profilaktyka jest to proces wspomagania człowieka w radzeniu sobie z trudnościami zagrażającymi prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu, a także jest to ograniczenie i likwidowanie czynników, które blokują prawidłowy rozwój i zaburzają zdrowy styl życia. Szkolny Program Profilaktyki to system działań profilaktycznych, skierowany do uczniów, rodziców i nauczycieli. Szkolny Program Profilaktyki ma służyć przeciwdziałaniu patologii w środowisku szkolnym - takim zjawiskom jak alkoholizm, narkomania, nikotynizm, agresja i przemoc oraz ma zapobiegać niedostosowaniu społecznemu i przestępczości. Odpowiednio do stopnia ryzyka profilaktyka prowadzona jest na kilku poziomach. Tradycyjnie w literaturze są one przedstawiane następująco: (Z. B. Gaś, 1993, 2003; J. Szymańska, 2002; B. Kałdon, 2003). Profilaktyka pierwszorzędowa adresowana jest do grupy niskiego ryzyka. Są to działania kierowane do ludzi zdrowych, wspomagające prawidłowe procesy rozwoju fizycznego i psychicznego. Ma na celu promocję zdrowego stylu życia oraz opóźnienie wieku inicjacji, a przez to zmniejszenie zasięgu zachowań ryzykownych. Ważne jest więc rozwijanie rożnych umiejętności życiowych, prospołecznych, które pozwolą młodym ludziom radzić sobie z wymogami życia, emocjami. Dostarczane informacje powinny być rzetelne, dostosowane do specyfiki odbiorców. Profilaktyka drugorzędowa adresowana jest do grupy podwyższonego ryzyka, do osób przejawiających pierwsze objawy zaburzeń (choroby). Celem działań jest ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji, tworzenie warunków, które umożliwią wycofania się z zachowań ryzykownych. Profilaktyka trzeciorzędowa adresowana jest do grupy wysokiego ryzyka, do osób, u których występują już symptomy choroby (zaburzeń). Ma ona na celu przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego i degradacji społecznej oraz umożliwienie powrotu do normalnego życia w społeczeństwie. Z jednej strony przeciwdziała nawrotowi zaburzeń, z drugiej umożliwia osobom uzależnionym prowadzenie społecznie akceptowanego stylu życia. Coraz częściej profilaktycy posługują się następującą klasyfikacją, aby uniknąć nieostrego podziału między profilaktyką i leczeniem (za: Mrazek i Haggerty, 1994): Profilaktyka uniwersalna (ang. universal prevention intervention) jest adresowana do wszystkich uczniów w określonym wieku, bez względu na stopień ryzyka wystąpienia zachowań problemowych lub zaburzeń psychicznych i dotyczy znanych, w znacznym stopniu rozpowszechnionych zagrożeń, np. przemocy, czy używania substancji psychoaktywnych. Na tym poziomie wykorzystywana jest ogólna wiedza na temat zachowań ryzykownych, czynników ryzyka i chroniących, danych epidemiologicznych (są to głownie wyniki badań naukowych, dotyczące między innymi palenia papierosów, picia alkoholu, informacje o wieku inicjacji). Celem ma być opóźnianie inicjacji, przeciwdziałanie pierwszym próbom podejmowania zachowań ryzykownych. W dużej mierze działania profilaktyczne skupiają się na tworzeniu wspierającego, przyjaznego klimatu szkoły, który pozytywnie wpływa na zdrowie psychiczne i poczucie wartości, motywację do osiągnięć uczniów i nauczycieli. Pozwalają także na czynny udział rodziców w życiu szkoły.

2 Profilaktyka ukierunkowana na grupy zwiększonego ryzyka - selektywna (ang. selective prevention intervention) wymaga dobrego rozpoznania w społeczności szkolnej grup uczniów zachowujących się ryzykownie lub znajdujących się w specyficznej sytuacji społecznej, rodzinnej. Informacje o uczniach szkoła gromadzi w toku codziennego procesu edukacji, szczególnie dotyczy to uczniów z deficytami poznawczymi, z rodzin dysfunkcyjnych itp. Dla dzieci i młodzieży znajdujących się w grupie podwyższonego ryzyka (np. z rodzin z problemem alkoholowym) organizowane są indywidualne lub grupowe działania profilaktyczne (terapia pedagogiczna, treningi umiejętności społecznych, socjoterapia). Profilaktyka na rzecz jednostki wysokiego ryzyka - wskazująca (ang. indicated preventive intervention) to działania polegające na interwencji, terapii dzieci i młodzieży, przejawiających symptomy zaburzeń i wymagających specjalistycznego przygotowania do ich udzielania. Na tym poziomie, w profilaktykę częściej angażują się rożne instytucje zewnętrzne, przygotowane do prowadzenia pomocy psychologicznej lub medycznej. (K. Ostaszewski, A. Borucka, 2005). Na wszystkich poziomach profilaktyki stosowane będą skuteczne i sprawdzone strategie profilaktyczne: Strategia przekazu informacji - polega na przekazaniu rzetelnych informacji na temat, m.in.: rozpowszechnienia problemu używania narkotyków, dopalaczy, zagrożeń związanych z używaniem tych substancji, skutków używania miejsc, w których można uzyskać pomoc. Strategia edukacji rówieśniczej - polega na włączeniu w działania profilaktyczne liderów młodzieżowych, czyli odpowiednio przygotowanych rówieśników, którzy prowadzą zajęcia, modelują pożądane postawy, prowadzą dyskusje. Strategia kształtowania umiejętności życiowych - to uczenie bądź wzmacnianie umiejętności życiowych, m.in. takich jak: nawiązywanie relacji z innymi, rozwiązywanie problemów, określanie celów, asertywność, komunikacja, budowanie pozytywnego obrazu siebie. Strategia alternatyw - polega na zaangażowaniu młodzieży w atrakcyjne, bezpieczne aktywności będące np. formą spędzania czasu wolnego - zajęcia teatralne, plastyczne, sportowe. Strategia rozwijania umiejętności wychowawczych - polega na uczeniu i wzmacnianiu umiejętności wychowawczych w grupie rodziców i opiekunów, a w konsekwencji wzmacnianiu więzi rodzinnych. Szkolny program profilaktyki jest to projekt systemowych rozwiązań w środowisku szkolnym, który uzupełnia wychowanie i ukierunkowuje je na: wspomaganie ucznia w radzeniu sobie z trudnościami, jakie zagrażają prawidłowemu rozwojowi i zdrowemu życiu; ograniczanie i likwidowanie czynników ryzyka (jednostkowych, rodzinnych, rówieśniczych, szkolnych, środowiskowych), które zaburzają prawidłowy rozwój ucznia i dezorganizują jego zdrowy styl życia; inicjowanie i wspomaganie czynników chroniących (jednostkowych, rodzinnych, rówieśniczych, szkolnych, środowiskowych), które sprzyjają prawidłowemu rozwojowi ucznia i jego zdrowemu życiu (Gaś, 2003, 2006r.)

3 2. DIAGNOZA ZAGROŻEŃ Ocena zagrożeń oraz sytuacji ryzykownych, a także diagnoza problemów występujących w środowisku szkolnym została dokonana na podstawie: rozmów indywidualnych prowadzonych z rodzicami, uczniami i nauczycielami; obserwacji zachowań uczniów podczas przerw, lekcji oraz zajęć pozalekcyjnych; analizy niepowodzeń szkolnych; analizy dokumentacji szkolnej (dzienniki lekcyjne, klasowe zeszyty uwag); diagnozy problemów uzależnień i innych zagrożeń społecznych dla Gminy Brwinów przeprowadzonej w sierpniu 2014 r. Przeprowadzona diagnoza pozwoliła na ustalenie najczęściej występujących sytuacji problemowych w szkole: agresja i przemoc rówieśnicza, w tym szczególnie agresja słowna; niekontrolowanie emocji, wybuchy złości; trudne sytuacje rodzinne uczniów, w tym agresja i przemoc domowa, problem uzależnienia; wagary, niska frekwencja uczniów, spóźnienia, ucieczki z lekcji; niska kultura języka (wulgaryzmy); podejmowanie zachowań ryzykownych, przejawy niedostosowania społecznego np. palenie papierosów, picie alkoholu; brak motywacji do nauki; cyberprzemoc; nadużywanie mediów; poczucie osamotnienia i odrzucenia, izolacja od grupy rówieśniczej. 3. KIERUNKI DZIAŁAŃ PROFILAKTYCZNYCH Mając na względzie diagnozę problemów środowiska, zagrożenia przyjmujemy do realizacji następujące kierunki działań profilaktycznych: Dbanie o bezpieczeństwo uczniów w szkole i poza nią. Zapobieganie przemocy i agresji. Profilaktyka uzależnień. Integracja zespołów klasowych. Zapobieganie niepowodzeniom szkolnym. Wspomaganie rozwoju psychospołecznego Rozwój zdolności i zainteresowań. Organizowanie czasu wolnego. Organizowanie zajęć profilaktycznych dla Gminny Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Przeciwdziałania Narkomanii w Gminie Brwinów na 2016 rok wyznacza strategiczne kierunki realizacji Szkolnego Programu Profilaktyki. Są to: 1. Prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałania narkomanii, w szczególności dla dzieci i młodzieży Prowadzenie na terenie szkoły programów profilaktycznych dla dzieci i młodzieży; Realizacja programów profilaktycznych dla rodziców i aktywna współpraca z nimi w tym obszarze; Wspieranie prospołecznych działań młodzieży przez mentorów/tutorów, programów liderskich i działań rówieśniczych z obszaru profilaktyki i promocji zdrowia: - Kontynuacja działań podjętych w ramach programu Komendy Głównej Policji Profilaktyka a Ty ; - Realizacja programu Grupa Liderów ; Organizowanie szkoleń i kursów specjalistycznych w zakresie pracy profilaktycznej z dziećmi, młodzieżą oraz rozwijanie umiejętności prowadzenia zajęć profilaktycznych organizowanych dla nauczycieli, pedagogów, psychologów: - organizowanie szkoleń obejmujących zagadnienia dotyczące skutecznych strategii profilaktycznych

4 - organizowanie/udział w spotkaniach, naradach roboczych i konferencjach sprzyjających wymianie doświadczeń w zakresie pracy profilaktycznej z młodzieżą; Prowadzenie na rzecz dzieci i młodzieży zajęć i programów promujących zdrowy styl życia wolny od narkotyków i innych substancji psychoaktywnych oraz ograniczających występowanie zachowań ryzykownych, poprzez działania profilaktyczne w ramach: - zajęć pozalekcyjnych i pozaszkolnych rozwijających zainteresowania i umiejętności kluczowe uczniów, - programów edukacyjnych nt. konsekwencji zdrowotnych, społecznych i prawnych podejmowania zachowań ryzykownych; Prowadzenie zajęć i programów profilaktycznych, wychowawczych i socjoterapeutycznych dla dzieci i młodzieży z grupy zwiększonego ryzyka; Organizacja lub udział w ogólnopolskich i lokalnych kampaniach edukacyjnych, festynach, happeningach, konferencjach, debatach, akcjach informacyjnych. Dystrybucja materiałów informacyjnych i edukacyjnych z zakresu profilaktyki uzależnień i przeciwdziałania przemocy, a także miejsc udzielających pomocy; 4. CELE PROGRAMU Przyjęte kierunki działań służą zgodnie z Gminnym programem profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych oraz przeciwdziałania narkomanii na 2016r. wspieraniu dzieci i młodzieży w kształceniu i rozwoju oraz podnoszeniu poziomu bezpieczeństwa zdrowotnego i publicznego. Nabycie przez uczniów kompetencji społecznych. Zwiększenie bezpieczeństwa Ograniczenie zachowań agresywnych i przemocy w szkole. Promowanie zdrowego stylu życia i modyfikowanie negatywnych postaw i zachowań. Wzmacnianie i inicjowanie czynników wspierających wszechstronny rozwój dziecka w obszarze emocjonalnym, edukacyjnym, społecznym (czynniki chroniące). Ograniczanie i likwidowanie czynników zaburzających prawidłowy rozwój dziecka (czynniki ryzyka). 5. ZADANIA I SPOSOBY REALIZACJI Kierunek Cele i zadania Sposoby realizacji Osoby Działań odpowiedzialne 1. Dbanie o - Poznanie miejsca - Zapoznanie uczniów z okolicą bezpieczeństwo usytuowania szkoły. szkoły. - Funkcjonariusz uczniów w szkole i - Poznanie podstawowych - Zapoznanie uczniów z policji i straży poza nią zasad bezpieczeństwa na podstawowymi znakami miejskiej drodze i w środowisku. drogowymi, bezpieczeństwem na - pielęgniarka - Uczenie respektowania i drodze. szkolna przestrzegania - Prowadzenie rozmów z uczniami i wewnątrzszkolnych modelowanie właściwych przepisów i regulaminów. zachowań w sytuacjach trudnych. - Przeprowadzanie szybkich i celowych interwencji w sytuacjach trudnych. - Wypracowanie umiejętności niesienia pierwszej pomocy przez

5 2. Zapobieganie przemocy i agresji - Rozwijanie umiejętności radzenia sobie z własną i cudzą agresją. - Zwiększenie poczucia własnej wartości i poszanowanie tożsamości własnej i rówieśników. - Zwiększenie umiejętności radzenia sobie z emocjami. stresem i zagrożeniem. - Uświadomienie odpowiedzialności za własne czyny. - Realizacja Programów - Wszyscy Profilaktyczno-wychowawczych: nauczyciele Porozmawiajmy o agresji" Saper" - Przypomnienie - Dyrekcja opracowanych norm oceny zachowania, praw i obowiązków ucznia. - Wyciąganie konsekwencji w stosunku do uczniów przekraczających określone normy. - Monitorowanie zachowania uczniów podczas przerw. - Pełnienie dyżurów przez nauczycieli podczas przerw. - Organizowanie zajęć profilaktycznych z zakresu radzenia sobie ze stresem i agresją. - Prowadzenie rozmów i pogadanek na temat negatywnych zachowań w poszczególnych klasach. 3. Profilaktyka - Zwiększenie wiedzy na - Organizowanie zajęć i warsztatów uzależnień. temat negatywnych z zakresu uzależnień. konsekwencji sięgania po - Prowadzenie rozmówi pogadanek na środki psychoaktywne temat negatywnych skutków używania - Rozwijanie umiejętności substancji psychoaktywnych. konstruktywnego radzenia - Realizacja spotkań profilaktycznych sobie z problemami dla rodziców/opiekunów. - Zwiększanie poczucia własnej - Realizacja szkoleń i warsztatów dla wartości nauczycieli. - Budowanie poczucia akceptacji i bezpieczeństwa w grupie 4. Integracja zespołów klasowych i uczniów całej szkoły. 5. Zapobieganie niepowodzeniom szkolnym. 6. Wspomaganie rozwoju - Zintegrowanie uczniów należących do jednej klasy oraz integracja całego środowiska uczniowskiego - Rozpoznanie uczniów mających problemy w nauce a następnie kierowanie pomocy w celu wyrównania deficytów. - Indywidualne podejście i ocena uczniów mających trudności w nauce. - Przeciwdziałanie absencji - Pomoc w rozwoju podstawowych sfer: - Organizowanie imprez klasowych, międzyklasowych i szkolnych. - Organizowanie wycieczek klasowych (kino, teatr, muzeum, "zielona szkoła" itp.) - Włączenie rodziców do zabaw i imprez klasowych, do pracy opiekuńczej i dydaktycznej. - Prowadzenie zajęć integracyjnych. - Wczesna diagnoza uczniów ze specyficznymi potrzebami edukacyjnymi - kierowanie na badania do Poradni Psychologiczno - Pedagogicznej, - organizowanie zajęć i ćwiczeń dla uczniów - Kierowanie na zajęcia wyrównawcze i terapię pedagogiczną, logopedyczną. - Organizowanie zajęć wyrównawczych dla - Pomoc uczniom na świetlicy w odrabianiu lekcji. - Podejmowanie działań w związku z nieusprawiedliwioną absencją uczniów - Integracja zespołów klasowych. - Prowadzenie zajęć tematycznych na - Specjaliści klas,, - Wszyscy nauczyciele, - Specjaliści z PPP - Nauczyciele świetlicy szkolnej - Dyrektor klas

6 psychospołecznego 7. Rozwój zdolności i zainteresowań 8. Organizowanie czasu wolnego 9. Organizowanie zajęć profilaktycznych dla uczniów 10. Wspieranie rozwoju dziecka młodszego na pierwszym i kolejnych etapach edukacyjnych biologicznej, społecznej i fizycznej. - Kształcenie umiejętności interpersonalnych. - Kształcenie właściwych postaw i zachowań wśród - Praca wychowawcza nad przejawami zachowań negatywnych, agresywnych. - Motywowanie uczniów do nauki. - Tworzenie kółek zainteresowań zgodnych z oczekiwaniami potrzebami - Organizowanie zajęć i imprez szkolnych. - Aktywizowanie - Organizowanie kółek zainteresowań dla - Organizowanie zawodów i konkursów tematycznych. - Promowanie uczniów zdolnych. - Udział w konkursach i olimpiadach międzyszkolnych. - Nagradzanie uczniów za rzeczywiste osiągnięcia i umiejętności. - Tworzenie kółek zainteresowań dla - Wypełnianie czasu wolnego z grupy ryzyka. - Rozszerzanie zainteresowań i pasji wśród - Promowanie zdrowego i aktywnego spędzania czasu wolnego Rozpoznawanie potrzeb i organizowanie zajęć z zakresu profilaktyki uzależnień przeciwdziałania przemocy w tym również cyberprzemocy - Działania psychoedukacyjne skierowane do rodziców dzieci młodszych godzinach wychowawczych. - Zapoznawanie uczniów z regulaminami i zasadami właściwego zachowania się. - Aktywizowanie uczniów poprzez system nagród. - Organizowanie kółek zainteresowań dla - Organizowanie zawodów i konkursów. - Promowanie uczniów zdolnych. - Udział w konkursach i olimpiadach międzyszkolnych. - Nagradzanie uczniów osiągnięcia i umiejętności. - Organizowanie zajęć tematycznych (kółek) po lekcjach. - Organizowanie sobotnich rajdów turystycznych. Organizowanie zajęć, pogadanek i warsztatów profilaktycznych poprzez wybrane, specjalistyczne instytucje. - Warsztaty, treningi psychoedukacyjne dla rodziców Zajęcia dla uczniów, treningi umiejętności społecznych, - realizacja programów wczesnej profilaktyki uzależnień i przemocy, przeznaczony dla klas I-III szkół podstawowych oraz starszych grup przedszkolnych. - Organizacja zajęć wspierających dla dzieci - Wszyscy - Nauczyciele Wszyscy nauczyciele. - Nauczyciele - Pedagodzy - Specjaliści

7 11. Edukacja włączająca uczniów niepełnosprawnych. - Wzmacnianie poczucia bezpieczeństwa, akceptacji uczniów niepełnosprawnych, - Kształtowanie postawy tolerancji i zrozumienia dla różnych stanowisk zajmowanych wobec tych samych problemów. - Doskonalenie umiejętności przedstawiania i obrony własnych argumentów na forum grupy rówieśniczej. - Uświadomienie podobieństw i różnic między ludźmi. - Zajęcia wychowawcze - Pedagodzy - Specjaliści 12. Kształtowanie umiejętności rozpoznawania swoich uczuć i emocji oraz umiejętne ich nazywanie i wyrażanie. 13. Kształtowanie wrażliwości na potrzeby innych, uczenie i wdrażanie do udzielania bezinteresownej pomocy i wsparcia. 14. Promocja tolerancji i poszanowania różnorodności kulturowej. - Zajęcia psychoedukacyjne rozwijające umiejętność nazywania emocji i uczuć. - Uczeń wie, jakie są społecznie akceptowane formy wyrażania emocji. - zapoznanie uczniów z ideą wolontariatu, - zachęcanie uczniów do zaangażowania się w działania związane z wolontariatem. - Koordynacja i inspiracja działań zmierzających do przeciwdziałania i zwalczania przejawów dyskryminacji rasowej, ksenofobii i wszelkich aktów nietolerancji - Podniesienie poziomu wiedzy uczniów - Działania wychowawcze służące kształtowaniu w młodym pokoleniu postaw otwartości oraz poszanowania godności osób innego pochodzenia, kultury i religii. - Tworzenie warunków przeciwdziałania zjawiskom rasizmu i nietolerancji podczas zawodów sportowych. - Lekcje wychowawcze, zajęcia z psychologiem i pedagogiem szkolnym, zajęcia z terapeutą z Poradni Psych. - Ped. I innymi specjalistami - organizowanie działań związanych z wolontariatem m.in. - Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy, - Brwinowska Kopalnia Czekolady, - Paczka dla zwierzaczka", Szlachetna Paczka" - lekcje wychowawcze na temat pomagania innym. - Realizacja zadań na godz. wychowawczych i innych przedmiotach - Ustalenie jasnych norm i reguł szkolnych - Opracowanie procedur postępowania w sytuacjach szczególnych - Pedagodzy - Specjaliści - Szkolny koordynator ds. wolontariatu 15. Przeciwdziałanie zjawisku cyberprzemocy - Zwrócenie uwagi uczniów na zjawisko cyberprzemocy - Uwrażliwienie uczniów na specyfikę problemu, związaną przede wszystkim z możliwymi konsekwencjami tego typu działań, zarówno dla ich ofiary, jak i sprawców - Zajęcie dla uczniów uświadamiające skalę problemu, - Spotkania dla rodziców i nauczycieli szkolny; - Funkcjonariusze straży miejskiej i policji;

8 - Wypracowanie reguł bezpiecznego i kulturalnego korzystania z sieci oraz zasad reagowania w sytuacjach cyberprzemocy. 6. STRUKTURA PROGRAMU/ADRESACI SPP Program jest kierowany do całej społeczności szkolnej Oddziału Przedszkolnego, Szkoły Podstawowej jak i Gimnazjum. Szkolny program profilaktyki jest spójny z programem wychowawczym. Realizacja obu programów jest częściowo zbieżna. Aby program był skuteczny należy działania prowadzić w sposób systematyczny i wielopoziomowy. Adresatami SPP są zarówno uczniowie, rodzice jak i nauczyciele. Skutecznej realizacji założeń Programu sprzyjać będzie współpraca z instytucjami wspierającymi szkołę (Policja, Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna, Środowiskowy Ośrodek Pomocy Społecznej- realizator GPPiRPA oraz PN, Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Świetlica Socjoterapeutyczna w Brwinowie). SPP swoimi założeniami wpisuje się w realizację Gminnego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Przeciwdziałania Narkomanii w Gminie Brwinów na 2016 rok. 7. MONITOROWANIE I EWALUACJA SPP Ocena efektów realizacji Szkolnego Programu Profilaktyki dokonywana będzie na bieżąco poprzez: kontrolę dokumentacji pedagogicznej, analizę wytworów pracy uczniów, rozmowy z uczniami i ich rodzicami, obserwację uczniów w sytuacjach zadaniowych, kontrole postępów ucznia w przezwyciężaniu trudności edukacyjnych oraz w trakcie posiedzeń Rady Pedagogicznejpodsumowujących pracę w pierwszym i drugim półroczu roku szkolnego. 8. BIBLIOGRAFIA Z. B. Gaś,,Szkolny program profilaktyki: istota, konstruowanie, ewaluacja: poradnik metodyczny 2004r.; Ośrodek Rozwoju Edukacji,,E-poradnik profilaktyki w szkole Dorota Macander; Ośrodek Rozwoju Edukacji,, Konstruowanie szkolnego programu profilaktyki aktualnym zadaniem szkoły M. Baryła-Matejczuk; Regionalny Ośrodek Metodyczno-Edukacyjny w Katowicach Model szkolnego programu profilaktyki propozycja.