II Warszawska Konferencja Uczeń z zaburzeniami psychicznymi jak sobie radzić? Niech mi ktoś pomoże - samookaleczenia i próby samobójcze młodzieży

Transkrypt

1 II Warszawska Konferencja Uczeń z zaburzeniami psychicznymi jak sobie radzić? Niech mi ktoś pomoże - samookaleczenia i próby samobójcze młodzieży dr Grażyna Fabiszewska i mgr Agata Janicka

2 Plan warsztatu: 1. Autodestrukcyjność 2. Przyczyny zachowań autodestrukcyjnych 3. Sygnały zagrożenia 4. Jak rozmawiać z uczniem 5. Czynniki chroniące 6. Podsumowanie 7. Materiały do wykorzystania w praktyce szkolnej

3 1. Autodestrukcyjność samookaleczenia i próby samobójcze: Próbami samobójczymi, samobójstwami oraz szeroko pojętą autodestruktywnością zajmuje się interdyscyplinarna nauka zwana suicydologią. Głównymi zagadnieniami suicydologii są: 1) zapobieganie samobójstwom, 2) leczenie pacjentów po próbach samobójczych, 3) badania czynników wpływających na popełnianie samobójstw (środowiskowych, psychologicznych i klinicznych). W Polsce istnieje Polskie Towarzystwo Suicydologiczne, które wydaje poradniki, roczniki oraz organizuje konferencje i szkolenia nt. zapobiegania samobójstwom. 1 marca - Światowy Dzień Świadomości Autoagresji

4 1 a. Autodestrukcja: to dobrowolne podejmowanie zachowań niekorzystnych, bezpośrednio albo pośrednio zagrażających naszemu zdrowiu lub życiu. Mocne formy autoagresji - bezpośrednio zagrażają zdrowiu i życiu: samobójstwo, samookaleczenia, uzależnienia (od substancji aktywnych), autoagresywne formy odżywiania (anoreksja i bulimia). Łagodne formy autoagresji - potencjalnie szkodzą, ale też przynoszą różne korzyści: uprawianie hazardu, zakupoholizm, uzależnienie od sieci. - autoagresja, - samoagresja, - samouszkodzenia, - samookaleczenia, - samoniszczenie

5 1 b. Autodestrukcja: Rodzaje zachowań autoagresywnych: - zaniedbania: - zdrowotne, - drastyczne, wyczerpujące diety, - wyczerpujące ćwiczenia fizyczne, - bulimia, anoreksja, - zachowania ryzykowne: - zbyt szybka jazda samochodem, motorem, - uzależnienia: - palenie papierosów, narkotyki, alkohol, zakupoholizm, uzależnienie od internetu, telefonu, gier komputerowych, hazardu, - samookaleczenia: - obgryzanie paznokci, skórek, - rozdrapywanie ran, strupków, - ingerencje w ciało: operacje plastyczne, tatuaże, przekłuwanie ciała (piercing), - cięcie, - wyrywanie włosów i rzęs, - oparzenia, przypalanie ciała, - próby samobójcze, - samobójstwa.

6 1 c. Kontinuum autodestrukcji: tendencje autodestrukcyjne ukryte zachowania autodestrukcyjne jawne zachowania autodestrukcyjne próby samobójcze samobójstwa

7 1 d. Samookaleczenia: to dążenie do wyrządzenia sobie natychmiastowej szkody cielesnej, ale bez zamiaru samobójczego; wołanie o pomoc bez słów, cichy krzyk samotności, bólu i cierpienia, bolesne rany na ukojenie bólu, rany samotności.

8 1 e. Samookaleczenia: Następuje nasilenie stwierdzanych w szkołach samouszkodzeń: - wśród młodzieży - 4%, - wśród populacji klinicznej - 21% - wśród dziewcząt - 3 razy częściej niż wśród chłopców. Według amerykańskich lekarzy co najmniej 15-22% młodzieży w okresie dojrzewania przynajmniej raz rozmyślnie zraniło się lub zadało sobie ból.

9 1 f. Dlaczego samookaleczenia? - mają charakter adaptacyjny, - radzenie sobie z traumą i z emocjami poprzez zamianę bólu psychicznego na fizyczny, którego intensywność odwraca uwagę od cierpienia i trudnych emocji: złości, wstydu i nienawiści (związek z napięciami wewnętrznymi), - zamiana bólu daje poczucie ulgi, kontroli nad ciałem i odzyskanie poczucia rzeczywistości, - karanie siebie, - opieka nad sobą, - cięcie pozwala przeżyć chroni przed samobójstwem i agresją skierowaną na zewnątrz (nabiera charakteru przymusowego, bo przynosi ulgę i obniżenie napięcia emocjonalnego), - komunikacja: zwracanie uwagi na siebie i swoje problemy, wołanie o pomoc, okazanie złości i frustracji, kara dla krzywdzących, manipulacja otoczeniem.

10 1 g. Próby samobójcze: Próba samobójcza samodzielnie podjęte działanie, którego intencją było doprowadzenie do własnej śmierci, wskutek którego do owej śmierci nie doszło. Chłopcy wybierają bardziej skuteczne sposoby odebrania sobie życia niż dziewczęta

11 1 h. Próby samobójcze w statystykach: WHO notuje stały wzrost liczby samobójstw w USA, Europie i Polsce. W ostatnim 10-leciu nastąpił dwukrotny wzrost samobójstw. Codziennie na świecie 1500 osób odbiera sobie życie, a czyni próby. Prób samobójczych jest razy więcej niż samobójstw. Wg GUS w Polsce na skutek samobójstwa rocznie umiera ok. 300 osób w wieku 15-19, próby samobójcze podejmuje ok osób. Skokowy wzrost prób s wśród młodzieży w wieku lat. Samobójstwo jest 3 przyczyną śmierci młodzieży po wypadkach i nowotworach. 80% popełniających próby s wysyła sygnały i nie chce umierać. 25% osób po próbach samobójczych nie uzyskuje pomocy % podejmujących próbę samobójczą powtarza ją za jakiś czas.

12 2. Przyczyny zachowań autodestrukcyjnych: 2 a. Przyczyny samookaleczeń: - zaburzone relacje w rodzinie, nieumiejętność radzenia sobie z problemami domowymi, z uczuciami bezradności, lęku, złości na siebie i innych, nienawidzenie siebie i rodziców, - zniesienie stresu, zapomnienie o problemach, rozładowanie napięcia psychicznego, - zwykle w okresie dojrzewania, chęć szpanu, zaraźliwość, - doznawanie naruszania granic cielesnych - gwałtów, molestowania seksualnego, przemocy fizycznej, psychicznej, borykanie się z poczuciem winy i wstydu, - postrzeganie swojego ciała jako czegoś obcego, z czym nie mają kontaktu, odnoszą się do niego z lękiem i nienawiścią, - brak zaufania do innych ludzi, co uniemożliwia otrzymanie pomocy, - przyjmowanie w życiu roli ofiary i oczekiwanie na karę. (Julia Soszyńska, Portal Pomocy Psychologicznej)

13 2 b. Przyczyny podejmowania prób samobójczych: osobiste: - trudne sytuacje życiowe np. śmierć bliskiej osoby, - nieszczęśliwa miłość, zawód miłosny, - trudności z identyfikacją płciową, - kompleksy związane z wyglądem (uroda, ubiór), - niska samoocena, zaburzony obraz samego siebie, - niepowodzenia w relacjach z rówieśnikami (odrzucenie, konflikty, samotność), - tendencja do izolowania się, wycofywania się, - cechy osobowości: impulsywność, agresywność, mała odporność na stres, poczucie bezradności i beznadziejności, - nieumiejętność rozwiązywania problemów, - niskie umiejętności komunikacyjne i społeczne.

14 2 b. Przyczyny podejmowania prób samobójczych: rodzinne: - patologie rodziców alkohol, narkotyki, - przemoc w rodzinie, nadużycia seksualne, - zachowania antyspołeczne rodziców (kradzieże, rozboje, prostytucja), - problemy finansowe, trudna sytuacja materialna rodziny, - rozpad rodziny, rozwód, separacja, - brak rodzica/ rodziców, sieroctwo, eurosieroctwo, - adopcja, rodzina zastępcza, - zła komunikacja w rodzinie, częste kłótnie i konflikty, - za wysokie wymagania rodziców, - brak czasu dla dziecka, - samobójstwo w rodzinie, - zaburzenia psychiczne lub choroby przewlekłe rodziców.

15 2 b. Przyczyny podejmowania prób samobójczych: szkolne: - niepowodzenia w nauce: słabe oceny, powtarzanie klasy, - odczucie niesprawiedliwego oceniania lub traktowania przez nauczycieli, - wysoki poziom wymagań nauczycieli, - brak akceptacji, izolacja przez rówieśników, - przemoc rówieśnicza, - naciski lub akceptacja zachowań autodestrukcyjnych przez rówieśników.

16 2 b. Przyczyny podejmowania prób samobójczych: zdrowotne: - autoagresja, samouszkodzenia, - choroby przewlekłe (zwłaszcza związane z bólem), - choroby neurologiczne - nowotwory - HIV/ AIDS - zaburzenia psychiczne (u 50-98% młodocianych z próbami samobójczymi): a) zaburzenia adaptacyjne b) uzależnienia c) zaburzenia odżywiania d) zaburzenia zachowania e) zaburzenia osobowości f) schizofrenia g) DEPRESJA

17 2 c. Depresja - stan szczególnego zagrożenia: - obniżony nastrój (smutek, rozpacz), - obniżony napęd (spowolnienie, apatia), - napięcie psychiczne (lęk, poczucie winy).

18 2 d. Depresja młodzieńcza: Norma rozwojowa, czy zaburzenie? Depresja bez depresji - nietypowe objawy. Cztery typy depresji młodzieńczej: - apatyczno-abuliczna, - buntownicza, - rezygnacyjna, - labilna. 90% samobójstw popełnianych jest w nastroju lub w stanie depresyjnym.

19 3. Sygnały zagrożenia: Film Lina życia Omówienie zauważonych w filmie sygnałów i powodów podjęcia próby samobójczej

20 3 a. Wczesne sygnały ostrzegawcze: wycofywanie się z kontaktów z rodziną i przyjaciółmi, odwracanie się od nich, zmiany osobowości i poważne zmiany nastroju, obniżenie jakości pracy i ocen, trudności w koncentracji uwagi, wagary, nieobecności, złe zachowanie w klasie, zmiana dotychczasowych zwyczajów, jedzenia i spania, utrata zainteresowania rozrywkami, utrata zainteresowania dla rzeczy i spraw dotychczas ważnych, częste uskarżanie się na dolegliwości fizyczne, bóle brzucha, bóle głowy, ciągłe zmęczenie, zmniejszenie podejmowanych wysiłków, nieustanne znudzenie.

21 3 b. Sygnały wysokiego zagrożenia: zainteresowanie śmiercią, rozmawianie o samobójstwie, myśli samobójcze wyobrażenia własnej śmierci, planowanie śmierci, wzrost impulsywności, wynikający z napięcia emocjonalnego, nadmierne podejmowanie ryzyka, incydenty, aż do interwencji policji, ekscesy alkoholowe, narkotykowe, przemoc i agresja wobec rówieśników, odrzucanie pomocy, przekonanie o niemożliwości udzielenia pomocy, o bezsensowności pomocy, oskarżanie się, że jest się złym człowiekiem, nikim, wypowiedzi o beznadziejności życia, braku wyjścia, własnej bezwartościowości, odrzucanie pochwał i nagród, zaniedbanie wyglądu zewnętrznego, nagłe przejście z depresji do stanu pogody i zadowolenia, rozdawanie kolegom swoich rzeczy, zwierząt, sporządzanie testamentu.

22 3 c. Czynniki ryzyka podsumowanie: a) stany depresyjne, b) przewlekły stres, c) predyspozycje osobowościowe, d) samotność, brak wsparcia, e) czynnik wyzwalający, f) inne nie pasujące do obrazu.

23 Mówienie o samookaleczeniach i myślach samobójczych, to wyraz desperacji i wołanie o pomoc. Samookaleczenia, samobójcze myśli, plany i zachowania trzeba zawsze traktować bardzo poważnie.

24 Dyskusja: - doświadczenia z samookaleczeniami i próbami samobójczymi, - na czym polegała trudność w kontakcie z dzieckiem? - obawy, niepokoje osób pomagających?

25 4. Jak rozmawiać z uczniem? 4 a. Co robić? - zadbać o sprawy organizacyjne (czas, bezpieczne miejsce), - usunąć dostępne środki pozbawienia się życia, - być cały czas z dzieckiem, zachęcać do rozmowy, dać wsparcie, - słuchać z akceptacją i szacunkiem, wczuć się w uczucia i sytuację ucznia, a nie skupiać się na jego ranach, - okazać zrozumienie, empatię, pozwolić odreagować emocje, - pytać wprost o myśli i zamiary samobójcze, - być czujnym na pojawienie się prośby o pomoc, zorganizować pomoc, - dać nadzieję, że istnieją inne sposoby rozwiązania problemów, - zapytać o inne osoby, które powinny wiedzieć o problemach dziecka, - dać dziecku odczuć, że nie jest samo w swoich kłopotach, - szukać wsparcia dla siebie, aby pomóc dziecku.

26 4 b. Czego nie robić? - nie okazywać litości, współczucia, nie robić sensacji, nie oglądać ran, - nie pytać dlaczego?, ale co chciałbyś przez to osiągnąć?, - nie zaprzeczać temu, co mówi uczeń, nie unikać tematu, - nie oceniać i nie dyskutować nt. zachowań autodestrukcyjnych, - nie dawać wykładów, nie pouczać o wartości życia, - nie dawać rad, naiwnych pocieszeń, prostych rozwiązań, - nie kłamać, być uczciwym, przyznać się do niewiedzy, trudności, - nie okazywać zniechęcenia, zniecierpliwienia, bezradności, - nie brać na siebie całej odpowiedzialności za pomoc, - uprzedzić o konieczności konsultowania się (nie utrzymywać informacji w tajemnicy), - nie zatrzymywać się tylko na sytuacyjnym aspekcie zachowań.

27 5. Czynniki chroniące: Burza mózgów Jakie czynniki w szkole chronią przed próbami samobójczymi?

28 5 a. Czynniki chroniące w szkole: - dobry klimat, przyjazna atmosfera, przyjazne środowisko szkolne, - dobre relacje pomiędzy uczniami, między uczniami i nauczycielami, między nauczycielami i rodzicami, - niezgoda na przemoc, - poczucie więzi ze szkołą, integracja ze środowiskiem, okazje do uczestnictwa w działaniach, wydarzeniach szkolnych i kołach zainteresowań, - osiągnięcia szkolne, - możliwość przeżycia sukcesu, - odpowiedzialność za innych (kolegów, zwierzęta domowe itp.), - umiejętność poszukiwania pomocy i porady u innych, - wiedza o możliwości uzyskania pomocy, - dostęp do pomocy psychologiczno-pedagogicznej i medycznej.

29 5 b. Czynniki chroniące inne: - spójna rodzina (której członkowie wymagają od siebie nawzajem, okazują zainteresowanie i udzielają sobie wsparcia), - stabilne środowisko, - mała dostępność środków umożliwiających autoagresję, - dobra umiejętność stawiania czoła trudnościom, - umiejętność kontrolowania impulsów, - umiejętność rozwiązywania problemów i konfliktów, - poczucie sensu życia, zaufania do siebie i innych, - religijność.

30 5 c. Czynniki chroniące profilaktyka: - najpierw wychowanie, później profilaktyka, - profilaktyka uniwersalna - promocja zdrowia psychicznego, - wzmacnianie czynników chroniących, - niwelowanie czynników ryzyka, - diagnoza problemów środowiska szkolnego, - nie organizować krótkich 2-4 godz. zajęć poświęconych wyłącznie problematyce samookaleczeń lub prób samobójczych, nie powiązanych z innymi oddziaływaniami szkoły, - nie pokazywać filmów i innych materiałów wizualnych, - nie organizować spotkań z ludźmi po próbach samobójczych.

31 6. Podsumowanie: - nasz lęk, brak poczucia kompetencji, - nie można lekceważyć sygnałów, - można dużo zrobić, nie można zrobić wszystkiego, ale warto próbować (20% prób s na które nie mamy wpływu i 40% młodzieży, która powtarza próby), - interwencyjnie: wsparcie specjalistyczne dla uczniów Poradnia Zdrowia Psychicznego, terapia indywidualna (psychoanaliza, twórczość, praca z ciałem), terapia rodzinna, leki. - dobrze jest szukać wsparcia dla siebie: warto pracować w grupie (zespoły ds. interwencyjnych), korzystać z poradni są po 2 osoby pomagające w kryzysie, interwenci z Biura Edukacji, - systematyczna praca w szkole: doskonalenie umiejętności interpersonalnych i realnej samooceny, przeciwdziałanie przemocy.

32 7. Materiały do wykorzystania w praktyce szkolnej: 1. Profilaktyka uniwersalna, selektywna i wskazująca 2. Zadania szkoły, zadania pedagoga i psychologa oraz wychowawców i nauczycieli 3. Przykładowe procedury i zasady postępowania 4. Instytucje wspierające w sytuacjach kryzysowych 5. Ciekawe strony internetowe 6. Przydatna literatura

33 Dziękujemy za uwagę

34 1 a. Profilaktyka uniwersalna - wzmacnianie czynników chroniących (dla nauczycieli i pracowników szkoły): szkolenia nt. potrzeb rozwojowych dzieci, bezpieczeństwa, depresji i prób samobójczych, promowanie zdrowego trybu życia, podnoszenie umiejętności wychowawczych nauczycieli, powołanie i przeszkolenie zespołów d.s. sytuacji kryzysowych, opracowanie procedur postępowania, jasna polityka dotycząca zachowania uczniów, niezgoda na przemoc, konsekwentne reakcje nauczycieli, ochrona i wsparcie dla ofiar przemocy, ścisła współpraca z rodzicami i wspieranie ich kompetencji wychowawczych, dbanie o własne zdrowie psychiczne, zapobieganie wypaleniu zawodowemu, wsparcie superwizyjne.

35 1 a. Profilaktyka uniwersalna - wzmacnianie czynników chroniących (dla uczniów): kreowanie zdrowego, wspierającego środowiska w szkole, budowanie dobrych relacji nauczycieli z uczniami i pomiędzy uczniami, wzmacnianie więzi ze szkołą, angażowanie uczniów w projekty i wydarzenia, wzmacnianie odporności uczniów: uczenie radzenia sobie z emocjami, stresem, rozwiązywania konfliktów, tworzenia relacji opartych na wzajemnym zaufaniu, pomoc uczniom w tworzeniu adekwatnej samooceny, wzmacnianie wiary we własne możliwości przez rozwijanie zainteresowań i umożliwienie przeżycia sukcesu, motywowanie do nauki, ćwiczenie umiejętności znajdowania zaplecza i proszenia o pomoc w sytuacji kryzysu, wskazanie osób i instytucji, do których można zwrócić się o pomoc, kształtowanie postawy otwartości na wiedzę, umiejętności i ludzi.

36 1 b. Profilaktyka selektywna - dla grup zwiększonego ryzyka (uczniów z problemami zdrowotnymi, ekonomicznymi, rodzinnymi, trudnościami w nauce i zachowaniu, trudnościami adaptacyjnymi) zbieranie informacji o potrzebach i trudnościach uczniów, obserwacje, szacowanie ryzyka, rozpoznawanie uczniów z zaburzeniami, problemami, zauważanie sygnałów ostrzegawczych o próbach samobójczych itp., obserwowanie wagarujących, eliminowanie alkoholu i narkotyków, bliski kontakt z młodzieżą, rozmowy, zrozumienie, pomoc w nauce (wsparcie, motywowanie, indywidualizacja nauczania i wymagań), zmniejszanie negatywnych emocji wynikających ze stresu psychicznego, włączanie w grupę rówieśniczą, do programów rozwijających umiejętności psychologiczne i społeczne, zacieśnienie współpracy z rodzicami.

37 1 c. Profilaktyka wskazująca (dla grup wysokiego ryzyka: po próbach s ) stała, dyskretna obserwacja uczniów, wsparcie przez nauczycieli i pomoc w nauce, opieka szkolnych specjalistów, kierowanie do specjalistów w lokalnym środowisku, współpraca z rodzicami, kierowanie rodziców na szkolenia i nakłanianie do skorzystania z pomocy specjalistycznej i terapeutycznej.

38 2. Zadania szkoły: 1) Dyrektor powołuje Zespół ds. Bezpieczeństwa/ Zarządzania Kryzysowego/ Zespół Kryzysowy w szkole, w skład którego wchodzą: dyrektor, wicedyrektor, pedagog, psycholog, pielęgniarka szkolna, osoba do kontaktu z mediami (np. polonista), osoby z instytucji zewnętrznych (np. poradni, wydziału oświaty, opieki społecznej itp.). 2) Zespół: - ocenia poziom bezpieczeństwa i ryzyka na terenie szkoły, - opracowuje modelowy plan działania w sytuacji kryzysowej, - opracowuje procedury postępowania w sytuacjach kryzysowych, - opracowuje sposoby przeciwdziałania zagrożeniom.

39 3 a. Przykładowe procedury postępowania pierwsze reakcje w sytuacji próby samobójczej ucznia 1. Ustal i potwierdź rodzaj zdarzenia. 2. Nie pozostawiaj ucznia samego. 3. Usuń wszystko, co może ułatwić realizację zamiaru. 4. Bez rozgłosu przeprowadź ucznia w bezpieczne, ustronne miejsce. 5. Zbierz wstępne informacje o okoliczności zdarzenia. 6. Wezwij pomoc (pogotowie, straż, policja) w zależności od potrzeby, zadbaj, aby interwencja służb przebiegała dyskretnie. 7. Dokonaj szybkiej oceny dalszych zagrożeń. 8. Powiadom dyrekcję, wychowawcę, rodziców/opiekunów prawnych, Wydział Oświaty i Wychowania. 9. Chroń ucznia oraz inne osoby przed zbędnymi czynnikami traumatycznymi (np. media, świadkowie itp.). 10. Zapewnij uczniowi pomoc psychologiczną.

40 3 b. Przykładowe zasady postępowania zadania pedagoga/ psychologa szkolnego 1. Wsparcie ucznia, dawanie bliskości, okazanie zrozumienia, akceptacja, umożliwienie odreagowania. 2. Dostępność i dyspozycyjność dla ucznia (udzielenie dokładnych informacji, kiedy i w jakich godzinach specjalista jest obecny). 3. Zadbanie o intymne i ciche miejsce spotkania z uczniem. 4. Dzielenie z innymi odpowiedzialności. 5. Zawarcie z uczniem kontraktu o niepodejmowaniu prób samobójczych w określonym terminie np. na czas organizowania pomocy. 6. Zadbanie o maksymalne bezpieczeństwo ucznia. 7. Wskazanie różnych miejsc pomocy.

41 3 c. Przykładowe zasady postępowania zadania nauczycieli i wychowawców 1. Stały kontakt z pedagogiem i psychologiem szkolnym. 2. Dbanie o dobry kontakt z i między uczniami, obserwacja ich w klasie, rozpoznawanie symptomów samobójczych, kierowanie młodzieży z grup ryzyka do pedagoga szkolnego. 3. Stały kontakt z rodzicami ucznia. 4. Prowadzenie zajęć i pogadanek nt. radzenia sobie ze stresem, smutkiem, asertywności, komunikacji interpersonalnej, o wartościach. 5. Tworzenie klasowych grup pomocy koleżeńskiej. 6. Rozmowy indywidualne z uczniem, monitorowanie jego sytuacji szkolnej, zachowania, nastroju. 7. Wzmacnianie poczucia wartości ucznia. 8. Dbanie o to, aby uczniowie dobrze się czuli w klasie, uczestniczyli w życiu klasy (imprezach, wycieczkach) integrowanie uczniów. 9. Reagowanie na wszelkie oznaki przemocy w klasie i w szkole.

42 4. Instytucje wspierające w sytuacjach kryzysowych 1) Pogotowie, Policja, Straż Miejska 2) Służba Dyżurna Miasta (tel ) 3) Centrum Zarządzania Kryzysowego (tel , ) 4) Biuro Bezpieczeństwa Kryzysowego (tel , ) 5) Biuro Edukacji (tel , , ) 6) Wydział Oświaty i Wychowania 7) Poradnia Zdrowia Psychicznego 8) Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna 9) Ośrodek Interwencji Kryzysowej (tel ) 10) Telefon Zaufania (tel )

43 5. Ciekawe strony www: ad&view=category&id=57:zdrowie-psychiczne-dzieci-imodziey&itemid= deprev_phcw_polish.pdf wom.pdf ad&view=category&download=73:interwencja-w-sytuacjikryzysu-w-szkole-jako-organizacji.-ewamaksymowska&id=14:rozwj-szk-i-placwek

44 6. Przydatna literatura: 1) Agresja I Przemoc W Szkolnych Działaniach Profilaktycznych. Poradnik Metodyczny Dla Nauczycieli. MEN, Warszawa, ) Carr A. Depresja I Próby Samobójcze Młodzieży. Sposoby Przeciwdziałania i Reagowania. GWP, Warszawa, ) Hołyst, B. (red.). Suicydologia. Polskie Towarzystwo Suicydologiczne, Warszawa, ) Koszewska K., Taraszkiewicz M. (red.). Sytuacje Kryzysowe W Szkole. CODN, Warszawa, ) Kryzys. Szybkie reagowanie. Poradnik dla pedagogów i psychologów szkolnych. Biuro Edukacji, Warszawa, ) Zapobieganie Samobójstwom - Poradnik Dla Nauczycieli I Innych Pracowników Szkoły. Światowa Organizacja Zdrowia, Towarzystwo Suicydologiczne, Genewa-Warszawa, 2003