WYBRANE PROBLEMY OCHRONY ŚRODOWISKA W POLSCE W ŚWIETLE WIELOWYMIAROWEJ ANALIZY PORÓWNAWCZEJ

Transkrypt

1 METODY ILOŚCIOWE W BADANIACH EKONOMICZNYCH Tom XV/3, 2014, str WYBRANE PROBLEMY OCHRONY ŚRODOWISKA W POLSCE W ŚWIETLE WIELOWYMIAROWEJ ANALIZY PORÓWNAWCZEJ Karol Kukuła Katedra Statystyk Matematycnej, Unwersytet Rolncy w Krakowe e-mal: ksm@ur.krakow.pl Strescene: W artykule dokonano analy prestrennej wybranych agadneń wąanych ochroną środowska, są to: prestrenne różncowane kraju w akrese stopna anecyscena środowska, prestrenne różncowane kraju w akrese podejmowanych dałań proekologcnych, prestrenne różncowane kraju w akrese ponosonych nakładów na środk trwałe służące ochrone środowska, prestrenne różncowane kraju w akrese kstałtowana sę PKB/os. Wykorystując metody akresu welowymarowej analy porównawcej budowano rankng wytypowanych jawsk łożonych. Otrymane rankng poddano procedure porównawcej a pomocą mary m pq. Słowa klucowe: ochrona środowska, rankng, welowymarowa anala porównawca, menne WSTĘP Od welu lat prowadone są dyskusje nad rowojem cywlacyjnym jego nekonecne poytywnym wpływe na środowsko naturalne. Postęp w akrese technolog ora wysoke tempo życa cłoweka, wymusające określone achowana, powoduje wele nekorystnych man w jego otocenu. Kreowane de równoważonego rowoju prowad do konkretnych rowąań merających do ochrony poprawy środowska, w którym żyje cłowek. Celem artykułu jest kompleksowe spojrene na wybrane problemy wąane ochroną środowska w Polsce w ujęcu prestrennym, w którym obektam badań są wojewódtwa. Problemam tym są: 1. Prestrenne różncowane kraju e wględu na stopeń anecyscena środowska,

2 170 Karol Kukuła 2. Prestrenne różncowane kraju e wględu na stan prowadonych dałań proekologcnych, 3. Prestrenne różncowane kraju e wględu na ponosone nakłady na środk trwałe służące ochrone środowska prypadające na 1 km 2, 4. Prestrenne różncowane kraju e wględu na wysokość PKB w prelcenu na 1 osobę w poscególnych wojewódtwach. Naśwetlenu tych agadneń spryja budowa rankngów astosowanem welokryteralnych ocen. Dotycy to badań stanu anecyscena środowska ora dałań proekologcnych. Dla celów porównawcych budowano równeż rankng wojewódtw pryjmujące a kryterum jedną cechę tj. w perwsym prypadku a kryterum węto wartość środków trwałych prypadającą na 1 km 2 aś w drugm wysokość PKB w prelcenu na 1 osobę ameskującą dane wojewódtwo. Budowa rankngów w cterech ujęcach upoważna do wysunęca klku hpote: 1. Układ rankngowy wojewódtw opsujący stan anecyscena środowska pownen wykaywać nacny stopeń godnośc : układem rankngowym wojewódtw ukaującym stan dałań na rec ochrony środowska (dałana proekologcne), układem rankngowym wojewódtw borącym pod uwagę wysokość nakładów na środk trwałe, służące ochrone środowska, 2. Układ rankngowy wojewódtw e wględu na dałalność proekologcną wnen być konwergentny układem porądkowym nakładów na środk trwałe służące środowsku, 3. Układ porądkowy wojewódtw e wględu na wysokość nakładów prenaconych na środk trwałe służące środowsku wg logcnych presłanek wnen współgrać układem rankngowym tych jednostek uporądkowanych nerosnąco e wględu na wysokość PKB per capta. Celem badana wymenonych hpote budowano rankng wojewódtw e wględu na wymenone wyżej problemy, których dwa perwse tworą jawska łożone [Kukuła 2000]. Są to stopeń anecyscena środowska ora poom predsęwęć proekologcnych. Dwa kolejne problemy opsano a pomocą jednej cechy, są to : welkość nakładów na środk trwałe służące ochrone środowska w woj. ora wysokość PKB prypadająca na osobę ameskałą dane wojewódtwo. Dla relacj łącących te agadnena wykorystano metody akresu welowymarowej analy porównawcej a w scególnośc metodę untaryacj erowanej. Materał badawcy pochod publkacj GUS: Rocnk Statystycny Wojewódtw 2013 ora wydawnctw pt.: Ochrona Środowska Envronment Poom badanego jawska łożonego ropatruje sę w r obektach O 1, O r. Każdy tych obektów jest charakteryowany pre n mennych dagnostycnych: X 1, X n. Metoda badawca, która jest astosowana w nnejsym artykule należy do serokego boru procedur pod nawą welowymarowa anala porównawca.

3 Wybrane problemy ochrony środowska w Polsce 171 W jej ramach meśc sę równeż problematyka badana jawsk łożonych. Zjawsko łożone to take jawsko, które ne można opsać jedną menną, ale wykle opsu tego dokonuje sę a pomocą klku mennych. W nasych badanach jawskem łożonym są stopeń anecyscena środowska ora stan dałań proekologcnych. Zebrane nformacje o mennych dagnostycnych tworą macer: x11 x21 X = xr1 x x x n r 2 r 2 x1n x 2n xrn = 1,, r j = 1,, n gde: x j - to wartość mennej X j w obekce O. Parametr r to lcba obektów aś n to lcba mennych dagnostycnych. METODA BADAWCZA Budowa rankngu obektów (tu wojewódtw) e wględu na poom jawska łożonego wymaga wyboru tw. mennych dagnostycnych opsujących badane jawsko. W nasym prypadku astosowano dwa krytera doboru mennych: 1. Kryterum merytorycne, 2. Kryterum dostatecnej mennośc cech. W procedure kwalfkacj cech do boru mennych dagnostycnych pomnęto analę korelacyjną. Anala ta jest nebędną pry wybore mennych objaśnających do modelu ekonometrycnego, tutaj pry budowe rankngu obektów e wględu na poom badanego jawska łożonego wydaje sę być będną. Jako kryterum dostatecnej mennośc astosowano prosty mernk, jakm jest lora wartośc skrajnych danej cechy I(X j): max xj I ( X j ) = pry cym mn x j > 0 (2) mn x j Pryjęto, że cecha, odpowadająca kryterom merytorycnym wnna charakteryować sę mennoścą co najmnej taką, by spełnć warunek: I ( ) > 2. (3) X j Dla mennej pryjmującej wartośc stałe mernk wykauje wartość jeden, wrost tego mernka onaca oddalane sę obektu najgorsego od obektu najlepsego e wględu na ropatrywaną cechę. Mernk ten atem spełna rolę kryterum pry selekcj cech dagnostycnych e wględu na wymagany stopeń mennośc, gdy ostatecnym celem tych abegów jest budowa rankngu obektów. (1)

4 172 Karol Kukuła Podał mennych dagnostycnych na stymulanty destymulanty wprowadł Z. Hellwg w swej ponerskej pracy [Hellwg 1968]. Agregacja mennych dagnostycnych mus być popredona ch transformacją waną normowanem. Proces normowana pobawa man cech orygnalnych ora sprowada ch wartośc do porównywalnych predałównajlepej do predału [0,1]. Wele poytywnych cech użytecnych posada metoda untaryacj erowanej [Kukuła 2000]. W metode untaryacj erowanej stałym punktem odnesena jest rostęp cechy normowanej: R( X ) = max x mn x (4) j j Normowane cechy X j należącej do stymulant (wrost tej mennej należy kojaryć e wrostem oceny jawska łożonego) wykonuje sę wg woru: xj mn xj j = (5) max x mn x Ponadto: j j = 1 x j = 0 x j j j = mn x = max x Normowane cechy X j należącej do destymulant (wrost tej mennej należy kojaryć e spadkem oceny jawska łożonego) dokonuje sę stosując wór: max xj xj j = (7) max x mn x j j = 1 x j = 0 x j j = max j j j = mn x Zmenne unormowane otrymane a pomocą worów (5) (7) spełnają relację: [0,1] (9) j są prekstałcenam lnowym wartośc orygnalnych mennych dagnostycnych. Unormowane menne a pomocą metody untaryacj erowanej tworą macer: Z = [ j ] = r r 2 1n 2 n rn j j = 1,, r j = 1,, n (6) (8) (10)

5 Wybrane problemy ochrony środowska w Polsce 173 Macer ta ułatwa prejśce welu cech unormowanych charakteryujących każdy obekt do jednej mennej wanej menną syntetycną opsującą poom jawska łożonego w danym (-tym) obekce: n 1 Q = j (11) n j= 1 Zmenne syntetycne otrymane worem (11) pryberają wartośc predału [0,1]. Warto nadmenć, że: Q = = = 1 (12) = n = = 0 1 = 2 = = n = ora Q 0 (13) Wartośc te darają sę newykle radko. Wektor Q: Q1 Q2 Q = (14) M Q r powala budować rankng obektów tj. utworyć tak układ porądkowy, w którym perwse mejsce ajmuje obekt o najwyżsej wartośc Q aś ostatneobekt o mnmalnej wartośc Q. W rankngu występują obekty uporądkowane wg nerosnących wartośc Q, co powala na dokonane ch podału na dowolne wybraną lcbę grup. W nasych badanach, gde bór obektów (wojewódtw) ma lcebność 16, sensownym jest podał na 3 grupy. Celem dokonana podału należy wynacyć rostęp mennej syntetycnej: R ( Q ) max Q mn Q = (15) W nasych badanach, gde lcba postulowych grup wynos 3, parametr podału k otrymuje sę woru: R( Q ) k = (16) 3 Postępując dalej wyłanamy: grupę I o najwyżsym poome badanego jawska łożonego: Q max Q k, max Q ], [ grupę II o precętnym poome jawska łożonego Q [ max Q 2k, max Q k), grupę III o nskm poome jawska łożonego Q [ maxq 3k, maxq 2k).

6 174 Karol Kukuła Cekawym problemem nasuwającym sę w trakce badań są podobeństwa wględne różnce prestrenne, jake można aobserwować w otrymanych rankngach (1,2,3,4). Porównane dwóch układów porądkowych onaconych symbolam p ora q, łożonych r obektów umożlwa skorystane mary m pq [Kukuła 1986]: gde: d m pq r 2 d( pq) = 1 = 1,, n = 1 2 r p, q = 1,, v (17) = c c, (18) ( pq) p q c p - poycja -tego obektu w rankngu nr p c q- poycja -tego obektu w rankngu nr q Ponadto: 0 r P = gdy, (19) 1 r L pry cym: P - bór lcb naturalnych parystych, L - bór lcb naturalnych neparystych. v - lcba porównywanych rankngów. Otrymane wg woru (17) mernk spełnają relację: m [0,1] (20) pq Jeśl dwa porównywane układy porądkowe p ora q są dentycne wówcas m pq = 1, co onaca maksymalne podobeństwo. Jeśl aś m pq = 0 to porównywane rankng są upełne nepodobne- maksymalne różncowane. Prykładem takm są dwa układy porądkowe: (A,F,G,B,D,C,E) ora (E,C,D,B,G,F,A). Lteram onacono umowne obekty. WYTYPOWANE ZMIENNE DIAGNOSTYCZNE Celem budowy rankngu wojewódtw e wględu na stopeń anecyscena środowska, korystając dwóch opsanych kryterów (merytorycnego ora mennośc), wyłonło 7 cech dagnostycnych: X 1 - neocyscone ścek premysłowe komunalne odprowadone do wód lub do em w m 3 /100 km 2, X 2 - emsja anecysceń pyłowych akładów scególne ucążlwych dla środowska w t/100 km 2, X 3 - emsja anecysceń gaowych akładów scególne ucążlwych dla środowska w t/100 km 2, X 4 - udał powerchn gruntów dewastowanych degradowanych (wymagających rekultywacj) w ogólnej powerchn wojewódtwa w 0/ 00,

7 Wybrane problemy ochrony środowska w Polsce 175 X 5 - emsja ołowu akładów scególne ucążlwych dla środowska w g/100 km 2, X 6 - emsja rtęc akładów scególne ucążlwych dla środowska w g/100 km 2, X 7 - welkość odpadów komunalnych wytworonych neabepeconych w kg/osobę. Wsystke akwalfkowane cechy spełnają nerówność: I(X j)>2 Kolejno, do budowy rankngu wojewódtw e wględu na poom predsęwęć proekologcnych wyselekcjonowano, w oparcu o te same krytera, równeż 7 mennych dagnostycnych. Są to: Y 1 - objętość śceków ocysconych w hm3, Y 2 - udał śceków ocysconych w ogólnej objętośc śceków w %, Y 3 - anecyscena pyłowe akładów scególne ucążlwych dla środowska, atrymane w urądenach do redukcj w tys. ton, Y 4 - anecyscena gaowe akładów scególne ucążlwych dla środowska atrymane w urądenach do redukcj w tys. ton, Y 5 - lość akładów wyposażonych w ocyscalne śceków o wystarcającej prepustowośc, Y 6 - długość sec kanalacyjnych w km, Y 7 - lcba ludnośc prypadająca na 1ha powerchn składowsk kontrolowanych. Wsystke wytypowane cechy spełnają warunek: I(Y j)>2 Zauważmy, że cechy X,, ) należą do stymulant, równeż do ( 1 X 7 ( Y 1,, Y6 aś 7 stymulant należą cechy ) Y należy do destymulant. RANKINGI WOJEWÓDZTW WEDŁUG STOPNIA ZANIECZYSZCZENIA ŚRODOWISKA ORAZ WEDŁUG DZIAŁALNOŚCI PROEKOLOGICZNEJ Zanecyscene środowska stanow jawsko łożone [Kukuła 2000], opsywane pre klka mennych. Celem budowana rankngu wojewódtw według stopna anecyscena środowska ebrano dane o wartoścach wytypowanych mennych dagnostycnych, opsujących to jawsko łożone (ob. Tabela 1). Kolejną cynnoścą jest normowane cyl ujednolcene cech co do rędu welkośc ora pobawene ch man. Zadane to realowano stosując wceśnej opsaną metodę untaryacj erowanej. Wynk normowana cech dagnostycnych predstawa Tabela 2. W następnym kroku dokonano agregacj mennych korystając Tabel 2. Otrymano w ten sposób wartośc mennych syntetycnych (agregatowych), które stanowąc jedną wartość charakteryują stopeń anecyscena środowska w każdym wojewódtwe. Dane o wartoścach mennej syntetycnej awarte w Tabel 3 są podstawą do budowy rankngu cyl useregowana wojewódtw według ch nerosnących wartośc. Rankng wojewódtw według stopna anecyscena środowska w Polsce preentuje Tabela 4 ora Rysunek 1. W rankngu tym perwsą poycję ajmuje godne ocekwanam wojewódtwo śląske, wyraźne wypredając poostałe

8 176 Karol Kukuła obekty ajmujące cołowe lokaty (łódke, opolske, welkopolske dolnośląske). Welkość mennej syntetycnej ( Q 1 = 0.834) sygnalująca bardo wysok stopeń anecysceń w wojewódtwe śląskm stanow wartość odstającą. W ten sposób powstała oddelna grupa łożona jednego wojewódtwa. Do poostałych wojewódtw astosowano procedurę podału wceśnej opsaną. W wynku astosowana tej procedury otrymano kolejne 3 grupy: o wysokm, precętnym, nskm poome anecyscena środowska. Zwrócmy uwagę, że grupy o bardo wysokm wysokm stopnu skażena środowska (5 wojewódtw) ajmują obsar położony w połudnowo-achodnej środkowej cęśc Polsk. Wojewódtwa aś o nskm poome skażena środowska (4 wojewódtwa) to obekty ajmujące obsar Polsk połudnowowschodnej, północnej achodnej. Precętny stopeń anecyscena środowska wykauje aż 7 wojewódtw. Predstawoną strukturę prestrenną należy unać a nekorystną wymagającą man dących w kerunku powęksena obsarów o nskm poome skażena środowska. W ślad a tym postulatem predstawono stan dałań proekologcnych w Polsce w 2012 roku. W tym celu ebrano nformacje o wytypowanych do badań mennych dagnostycnych (ob. Tabela 5). Pryjmując, że dałalność proekologcna stanow także jawsko łożone, dokonano unormowana mennych metodą untaryacj erowanej. Wynk unormowań awera Tabela 6. Kolejną cynnoścą jest agregacja mennych unormowanych, co prowad do wyłonena mennych syntetycnych. Wartośc mennej syntetycnej predstawono w Tabel 7. Baując na wartoścach mennej syntetycnej, określającej stan jawska łożonego w każdym obekce, budowano ch rankng. Rankng ten preentuje obekty od najwyżsego poomu dałań proekologcnych do jego najnżsych stanów (ob. Tabela 8 ora Rysunek 2). W dałalnośc tej wyraźne produje wojewódtwo śląske, co poostaje w gode asadą kto najwęcej śmec ten najwęcej sprąta. Wartość mennej syntetycnej ( Q 1 = 0.898) w tak wyraźny sposób odbega od wartośc mennej agregatowej kolejnych w rankngu wojewódtw, ż należy ją unać jako welkość odstającą. Zatem wojewódtwo śląske twory odrębną grupę perwsą o najwyżsym poome dałań proekologcnych. Poostałe wojewódtwa podelono na 3 grupy: o wysokm, precętnym nskm poome dałań proekologcnych. Równeż w tym podale otrymano podobne do poprednego składy grup o najwyżsym wysokm poome dałań proekologcnych w stosunku do grup o najwyżsym wysokm stopnu anecyscena środowska. Wękse premescena charakteryują grupy o precętnym nskm poome porównywanych jawsk.

9 Wybrane problemy ochrony środowska w Polsce 177 Tabela 1. Zmenne opsujące stan anecyscena środowska w Polsce w 2012 roku Lp. Wojewódtwo X 1 X 2 X 3 X 4 X 5 X 6 X 7 POLSKA 46,08 16,75 69,24 2, dolnośląske 31,58 19,48 80,41 4, kujawsko - pomorske 15,58 11,67 47,05 2, lubelske 0,80 8,35 21,20 1, lubuske 3,57 8,31 14,69 1, łódke 12,08 18,94 224,18 2, małopolske 30,96 25,88 69,69 2, maowecke 71,99 12,98 78,30 1, opolske 89,25 22,71 133,80 3, podkarpacke 5,04 9,51 18,83 0, podlaske 0,25 4,55 7,33 1, pomorske 2,73 15,17 37,69 1, śląske 532,71 85,66 331,19 3, śwętokryske 204,94 23,15 108,39 2, warmńsko-maurske 2,48 4,90 6,26 1, welkopolske 2,68 15,56 56,15 3, achodnopomorske 3,93 11,35 40,35 1, Ilora wartośc skrajnych I=2130,84 I=18,83 I=52,91 I=4,26 I=72 299,5 I=939,5 I=3,75 Źródło: oblcena własne na podstawe: Ochrona Środowska Envronment 2013, GUS Warsawa 2013 Tabela 2. Unormowane menne, opsujące stan anecyscena środowska w Polsce w 2012 roku Lp. Wojewódtwo Z 1 Z 2 Z 3 Z 4 Z 5 Z 6 Z 7 1 dolnośląske 0,941 0,816 0,772 0,000 0,922 0,846 0,662 2 kujawsko - pomorske 0,971 0,912 0,874 0,495 0,996 0,899 0,597 3 lubelske 0,999 0,953 0,954 0,905 0,991 0,921 0,416 4 lubuske 0,994 0,954 0,974 0,932 0,999 0,990 0,740 5 łódke 0,978 0,823 0,329 0,458 0,999 0,574 0,000 6 małopolske 0,942 0,737 0,805 0,472 0,991 0,906 0,221 7 maowecke 0,865 0,896 0,778 0,937 0,992 0,706 0,039 8 opolske 0,833 0,776 0,607 0,317 0,993 0,262 0,727 9 podkarpacke 0,991 0,939 0,963 1,000 0,997 0,938 1, podlaske 1,000 1,000 0,997 0,858 0,999 0,599 0, pomorske 0,995 0,869 0,903 0,769 0,998 0,889 0, śląske 0,000 0,000 0,000 0,046 0,000 0,170 0, śwętokryske 0,616 0,771 0,686 0,364 0,985 0,833 0, warmńsko-maurske 0,996 0,996 1,000 0,342 1,000 1,000 0, welkopolske 0,995 0,864 0,846 0,247 0,998 0,000 0, achodnopomorske 0,993 0,916 0,895 0,882 0,999 0,867 0,857 Źródło: oblcena własne na podstawe danych awartych w Tabel1

10 178 Karol Kukuła Tabela 3. Wartośc q ora Q mennej agregatowej opsującej stan anecyscena środowska naturalnego w wojewódtwach w 2012 roku Lp Wojewódtwo q Q 1 dolnośląske 2,044 0,292 2 kujawsko - pomorske 1,253 0,179 3 Lubelske 0,861 0,123 4 Lubuske 0,420 0,060 5 Łódke 2,842 0,406 6 małopolske 1,925 0,275 7 maowecke 1,785 0,255 8 Opolske 2,485 0,355 9 podkarpacke 0,175 0, Podlaske 1,337 0, pomorske 0,840 0, Śląske 5,838 0, śwętokryske 1,876 0, warmńsko-maurske 1,421 0, welkopolske 2,261 0, achodnopomorske 1,589 0,227 Źródło: oblcena własne na podstawe danych awartych w Tabel 2 Tabela 4. Rankng wojewódtw e wględu na stan anecyscana środowska w 2012 roku Poycja w rankngu Wojewódtwo Q Grupa 1 śląske 0,834 I 2 łódke 0,406 3 opolske 0,355 4 welkopolske 0,323 II 5 dolnośląske 0,292 6 małopolske 0,275 7 śwętokryske 0,268 8 maowecke 0,255 9 achodnopomorske 0,227 III 10 warmńsko-maurske 0, podlaske 0, kujawsko - pomorske 0, lubelske 0, pomorske 0, lubuske 0,060 IV 16 podkarpacke 0,025 Źródło: oblcena własne na podstawe danych awartych w Tabel 3

11 Wybrane problemy ochrony środowska w Polsce 179 Rysunek 1. Wojewódtwa wg stopna anecyscena środowska naturalnego w Polsce w 2012 roku Źródło: opracowane własne na podstawe danych GUS Tabela 5. Zmenne określające dałana proekologcne w Polsce w 2012 roku Lp Wojewódtwo Y 1 Y 2 Y 3 Y 4 Y 5 Y 6 Y 7 POLSKA 2,669 10,47 61,609 7, , dolnośląske 3,023 55,12 140,940 31, , kujawsko - pomorske 2,827 76,51 26,921 2, , lubelske 0,792 19,17 5,294 7, , lubuske 0,329 57,50 8,379 0, , łódke 1,773 74,25 205,451 22, , małopolske 10,604 34,55 42,673 8, , maowecke 1,060 1,57 42,581 3, , opolske 5,174 76,69 221,848 14, , podkarpacke 0,684 8,50 18,514 0, , podlaske 0,332 63,81 4,206 0, , pomorske 2,479 47,54 18,552 5, , śląske 12,911 65,29 258,500 23, , śwętokryske 1,511 1,47 130,993 5, , warmńsko-maurske 0,103 10,04 2,073 0, , welkopolske 4,342 8,51 52,587 4, , achodnopomorske 0,135 3,10 27,507 0, , Ilora wartośc skrajnych I=125,350 I=52,17 I=124,699 I=7882,25 I=5,0 I=6,88 I=26,288 Źródło: oblcena własne na podstawe: Ochrona Środowska Envronment 2013, GUS Warsawa 2013

12 180 Karol Kukuła Tabela 6. Unormowane menne opsujące dałana proekologcne w Polsce w 2012 roku Lp. Wojewódtwo U 1 U 2 U 3 U 4 U 5 U 6 U 7 1 dolnośląske 0,228 0,713 0,542 1,000 0,239 0,355 0,977 2 kujawsko - pomorske 0,213 0,998 0,097 0,079 0,216 0,269 0,982 3 lubelske 0,054 0,235 0,013 0,252 0,409 0,069 0,968 4 lubuske 0,018 0,745 0,025 0,009 0,011 0,087 0,986 5 łódke 0,130 0,968 0,793 0,705 0,534 0,176 0,953 6 małopolske 0,820 0,440 0,158 0,269 0,375 0,675 0,915 7 maowecke 0,075 0,001 0,158 0,106 1,000 0,213 0,949 8 opolske 0,396 1,000 0,857 0,446 0,034 0,269 1,000 9 podkarpacke 0,045 0,093 0,064 0,017 0,295 0,744 0, podlaske 0,018 0,829 0,008 0,002 0,011 0,000 0, pomorske 0,186 0,612 0,064 0,188 0,068 0,373 0, śląske 1,000 0,848 1,000 0,741 0,773 1,000 0, śwętokryske 0,110 0,000 0,503 0,189 0,045 0,292 0, warmńsko-maurske 0,000 0,114 0,000 0,000 0,000 0,104 0, welkopolske 0,331 0,094 0,197 0,142 0,625 0,247 0, achodnopomorske 0,002 0,022 0,099 0,030 0,125 0,179 0,997 Źródło: oblcena własne na podstawe danych awartych w Tabel 5 Tabela 7. Wartośc q ora Q mennej agregatowej opsującej stan dałań proekologcnych w wojewódtwach w 2012 roku Lp Wojewódtwo q Q 1 dolnośląske 4,054 0,579 2 kujawsko - pomorske 2,641 0,377 3 Lubelske 2,000 0,288 4 Lubuske 1,881 0,269 5 Łódke 4,259 0,608 6 małopolske 3,652 0,522 7 maowecke 2,502 0,357 8 Opolske 4,002 0,572 9 podkarpacke 1,258 0, Podlaske 1,830 0, Pomorske 2,470 0, Śląske 6,284 0, śwętokryske 2,082 0, warmńsko-maurske 0,686 0, welkopolske 2,494 0, achodnopomorske 1,454 0,208 Źródło: oblcena własne na podstawe danych awartych w Tabel 6

13 Wybrane problemy ochrony środowska w Polsce 181 Tabela 8. Rankng wojewódtw e wględu na stan dałań proekologcnych w 2012 roku Poycja w rankngu Wojewódtwo Q Grupa 1 śląske 0,898 I 2 łódke 0,608 3 dolnośląske 0,579 4 opolske 0,572 II 5 małopolske 0,522 6 kujawsko - pomorske 0,377 7 maowecke 0,357 8 welkopolske 0,356 9 pomorske 0,353 III 10 śwętokryske 0, lubelske 0, lubuske 0, podlaske 0, achodnopomorske 0, podkarpacke 0,180 IV 16 warmńsko-maurske 0,098 Źródło: oblcena własne na podstawe danych awartych w Tabel 7 Rysunek 2. Wojewódtwa wg stanu dałań proekologcnych w 2012 roku Źródło: opracowane własne na podstawe danych GUS

14 182 Karol Kukuła RANKINGI WOJEWÓDZTW WG NAKŁADÓW NA ŚRODKI TRWAŁE SŁUŻĄCE ŚRODOWISKU ORAZ WG WARTOŚCI PKB/OS Nakłady ponosone na środk trwałe wąane ochroną środowska to jeden ważnejsych cynnków mających wpływ na poprawę stanu środowska w Polsce. W wąku tym budowano rankng wojewódtw borąc pod uwagę tylko jedną menną, którą jest wartość nakładów ponosonych na środk trwałe służące środowsku,. Rankng ten preentuje Tabela 9 ora Rysunek 3. W rankngu tym perwsą lokatę, podobne jak w anecyscenach dałalnośc na rec środowska, ajmuje wojewódtwo śląske wypredając w sposób bardo wyraźny dwa wojewódtwa ajmujące kolejne wysoke lokaty. Wartość nakładów w tym wojewódtwe prawe dwukrotne prewyżsa stan obecny w wojewódtwach sklasyfkowanych do grupy o wysokm poome wydatków na środk trwałe (łódke śwętokryske). Precętny stan nakładów obejmuje grupę trecą. Do grupy tej należą wojewódtwa: małopolske, opolske dolnośląske. Poostałe 10 wojewódtw twory grupę trecą, najsłabsą o nskm poome nakładów prenaconych na środk trwałe wąane ochroną środowska. Zastanowć pownen rokład lcebnośc w omawanym agadnenu, najlcnejsą grupę obektów stanową wojewódtwa relatywne słabo nwestujące w środk służące poprawe ochrone środowska. Kolejnym układem porądkowym baującym na jednej mennej jest rankng wojewódtw e wględu na wysokość PKB prypadająca na meskańca. Układ ten preentuje Tabela 10 ora Rysunek 4. W omawanym rankngu podobne, jak w trech popredających obekt ajmujący perwsą lokatę (wojewódtwo maowecke) bardo wyraźne wypreda wojewódtwa grupy wysokego poomu PKB/os. (śląske, dolnośląske welkopolske). Wysokość PKB/os. w wojewódtwe tym prekraca ł stanowąc tym samym wartość odstającą. Stąd wojewódtwo maowecke twory samodelną grupę o najwyżsym poome PKB/os. Grupę trecą określono manem średnej wysokośc PKB/os tworą ctery obekty, są to wojewódtwa: małopolske, łódke, pomorske achodnopomorske. Grupę ostatną najlcnejsą, która jest jednoceśne najsłabsą grupą twory 8 obektów. Preentowany rankng ma być punktem odnesena do trech wceśnej predstawonych układów porądkowych. Tabela 9. Rankng wojewódtw e wględu na welkość nakładów na środk trwałe (W ) służące ochrone środowska prypadające na 1 km 2 w 2012 roku Poycja w rankngu Wojewódtwo W Grupa 1 śląske I 2 łódke śwętokryske II 4 małopolske opolske III

15 Wybrane problemy ochrony środowska w Polsce 183 Poycja w rankngu Wojewódtwo W Grupa 6 dolnośląske pomorske maowecke welkopolske podkarpacke kujawsko - pomorske lubelske IV 13 warmńsko-maurske achodnopomorske podlaske lubuske Źródło: opracowane własne na podstawe: Rocnk Statystycny Wojewódtw 2013, s.36 Ochrona Środowska Envronment 2013, s.420, GUS Warsawa Rysunek 3. Nakłady na środk trwałe służące ochrone środowska w [ł/km 2 ] w 2012 roku Źródło: opracowane własne na podstawe danych GUS Tabela 10. Rankng wojewódtw e wględu na wartość PKB prypadające na 1 meskańca w 2012 roku Poycja w rankngu Wojewódtwo PKB / mesk. Grupa 1 maowecke I 2 dolnośląske śląske II 4 welkopolske

16 184 Karol Kukuła Poycja w rankngu Wojewódtwo PKB / mesk. Grupa 5 pomorske łódke małopolske III 8 achodnopomorske lubuske kujawsko - pomorske opolske śwętokryske warmńsko-maurske IV 14 podlaske lubelske podkarpacke Źródło: opracowane własne na podstawe Rocnka Wojewódtw 2013r, s.628 Rysunek 4. Wojewódtwa podałem na grupy wg PKB prypadającego na osobę w 2012 roku Źródło: opracowane własne na podstawe danych GUS PORÓWNANIA MIĘDZYRANKINGOWE Wselke porównana jawsk społecno-ekonomcnych notowanych w kategorach loścowych są marodajne pry astosowanu odpowednch mar. Mary te na ogół posadają unormowane wartośc nana jest ch nterpretacja.

17 Wybrane problemy ochrony środowska w Polsce 185 Równeż w nasych badanach posłużono sę marą podobeństwa specjalne skonstruowaną do porównań układów porądkowych (m pq). Celem realacj badań komparatywnych w akrese podobeństwa budowanych rankngów (1,2,3,4) ora weryfkowana postawonych na wstępe hpote, wynacono wartośc mary podobeństwa układów porądkowych [ob.(17)] tworących macer M. Aby oblcyć wartośc mar m pq należy wperw prypsać rang (poycje ajmowane w rankngu poscególnym obektom - wojewódtwom. Poycje te awera Tabela 11, dalej postępując wynaca sę wartośc d (pq) dla każdej pary porównywanych rankngów (p,q). Realacja tych cynnośc prowad do wynacena wartośc mary m pq. Należy wspomneć, że wartośc mary m pq kstałtujące sę w poblżu jednośc wskaują na duży stopeń podobeństwa rankngów p ora q. Natomast m pq pryberające wartośc blske eru sygnalują nsk stopeń podobeństwa porównywanych układów porądkowych. Ponumerowane od 1 do 4 rankng dotycą: 1. anecyscena środowska w wojewódtwach, 2. dałalnośc proekologcnej w wojewódtwach, 3. welkośc nakładów na środk trwałe służące ochrone środowska w wojewódtwach, 4. wysokośc PKB prypadającej na osobę w wojewódtwach. W wynku dokonanych oblceń pry wykorystanu nformacj awartych w Tabel 11, otrymano wartośc mar m pq dla wsystkch porównywanych par rankngowych: M = [ m ] =, ( p, q = 1,,4). pq Z danych awartych w macery M wynka, że najwękse podobeństwo charakteryuje parę rankngów: dałalność proekologcna nakłady na środk trwałe służące środowsku (m 23 = 0,859). Można atem unać, że hpotea nr 2 najduje potwerdene w śwetle badań emprycnych. Natomast najmnejse podobeństwo wykauje para rankngowa o numerach 3 4. Wartość mary (m 34 = 0,484) ne potwerda hpotey trecej. Można atem pryjąć, ż rankng welkośc nakładów na środk trwałe służące ochrone środowska ne poostaje w ścsłym wąku rankngem welkośc PKB prypadającej na meskańca wojewódtwa. Dalej należy wnoskować, że nakłady dystrybuowane na środk trwałe służące środowsku ne współgrają prestrennym rołożenem wartośc produktu krajowego brutto prypadającej na meskańca. Co sę tycy rogałęonej hpotey nr 1, konstatujemy umarkowane wysok, jednakowy stopeń podobeństwa układów rankngowych 1 2 ora 1 3 (m 1 = m 13 = 0,672).

18 186 Karol Kukuła Można było ocekwać, że ów stopeń podobeństwa wspomnanych układów będe wyżsy. Trudno atem arówno pryjąć, jak odrucć te hpotey. Tabela 11. Poycje rankngowe wojewódtw w cterech kolejno predstawonych układach porądkowych Lp. Wojewódtwo C 1 C 2 C 3 C 4 1 dolnośląske kujawsko - pomorske lubelske lubuske łódke małopolske maowecke opolske podkarpacke podlaske pomorske śląske śwętokryske warmńsko-maurske welkopolske achodnopomorske Źródło: opracowane własne na podstawe Tabel: 4, 8, 9 10 WNIOSKI Preprowadone badana ora uyskane wynk skłanają do podelena sę pewnym spostreżenam natury ogólnej. 1. Predstawona procedura opsująca kolejne krok mające na celu budowę rankngu a następne podału obektów na grupy jaw sę pożytecnym narędem w obektywnym wartoścowanu obektów. 2. W prypadku węcej nż jednego rankngu stneje możlwość porównana ch godnośc a pomocą mernka m pq. 3. Rankng perwsy ujawna nacne różnce prestrenne w stopnu anecyscena środowska w Polsce. 4. Najwyżsy stopeń anecyscena środowska godne ocekwanam występuje w woj. śląskm. Wojewódtwo to stanow odrębną grupę o najwyżsym stopnu agrożeń ekologcnych dla środowska. 5. Tylko jedna cwarta ogólnej lcby wojewódtw wykauje relatywne nsk stopeń anecyscena środowska. Są to wojewódtwa: podkarpacke, lubelske, pomorske lubuske. Podobne, ten sam odsetek prypada na lcbę wojewódtw o wysokm stopnu anecyscena środowska. Są to wojewódtwa: opolske, łódke, dolnośląske welkopolske.

19 Wybrane problemy ochrony środowska w Polsce Sedem wojewódtw charakteryuje precętny stopeń skażena środowska, są to wojewódtwa: małopolske, śwętokryske, maowecke, podlaske, warmńsko-maurske, kujawsko-pomorske achodnopomorske. 7. Poytywne należy ocenć, że w rankngu wg dałań proekologcnych na cele e nacną prewagą nad poostałym plasuje sę wojewódtwo śląske. 8. Równeż w tym rankngu ¼ ogólnej lcby obektów prypada na wojewódtwa o nskm poome predsęwęć proekologcnych (wojewódtwa: podkarpacke, podlaske, warmńsko-maurske ora achodnopomorske) równeż ten sam odsetek prypada na obekty o wysokm poome dałań proekologcnych, do wojewódtw tych należą: małopolske, łódke, dolnośląske opolske. Poostałe 7 wojewódtw usytuowanych w środkowej połudnowej cęśc Polsk stanową obekty o precętnym poome predsęwęć proekologcnych. 9. Neco gorsą sytuację, odnotowano w prestrennym kstałtowanu sę nakładów na środk trwałe służące ochrone środowska. Co prawda w tym rankngu także na perwsym mejscu plasuje sę wojewódtwo Śląske, ale tylko dwa wojewódtwa (łódke śwętokryske) należą do grupy o wysokm stopnu nwestowana w wymenone środk trwałe, try wojewódtwa (małopolske, opolske dolnośląske) należą do grupy średnej aż 10 wojewódtw (wschodna, środkowa północna cęść kraju) stanow grupę o relatywne nskch nakładach. 10. Rankng opsujący kstałtowane sę PKB/os. w poscególnych wojewódtwach nacne odbega od trech poprednch. Tu decydowane perwsa poycja prypada na woj. maowecke (jest to obserwacja wyraźne odstająca). Połowa wojewódtw należy do grupy o nskm poome PKB/os. 11. Znajomość elementów macery M [ob.(21)] umożlwa porównana w akrese podobeństwa par rankngowych. 12. Weryfkowana hpotea nr 1 pokauje, ż tylko w pewnym dość nacnym stopnu (m 1 = m 13 = 0,672) układy stopna anecyscena wykaują podobeństwo rankngam nr 2 3. Na ogół wojewódtwa grupy najwęksych truccel środowska prejawają w równe wysokm stopnu chęć nwestowana w środk trwałe służące ochrone środowska ora w dałana proekologcne. Gorej wojewódtwam grupy średnej, gde robeżnośc są wękse. 13. Hpoteę nr 2 głosącą, że układ rankngowy wojewódtw e wględu na dałalność proekologcną wnen być konwergentny układem porądkowym nwestowana w środk trwałe służące ochrone środowska, można unać w dużej mere a prawdwą (m 23 = 0,859) co wynka dużego podobeństwa obu układów rankngowych. 14. Trudno w śwetle preprowadonych badań godć sę hpoteą nr 3, że układ porądkowy wojewódtw wg ponosonych nakładów na środk trwałe jest godny układem porądkowym obektów uporądkowanych wg

20 188 Karol Kukuła wysokośc PKB prypadającego na 1 osobę w wojewódtwe (m 34 = 0,484). Onaca to, ż PKB w układe prestrennym wojewódtw tylko w newelkm stopnu wpływa na wysokość nakładów prenaconych na środk trwałe służące ochrone środowska. 15. Wykorystane w artykule naręda badawce akresu welowymarowej analy porównawcej mają charakter unwersalny mogą być stosowane ne tylko w badanach regonalnych ukerunkowanych na ochronę środowska, ale równeż w nnych studach prestrennych. BIBLIOGRAFIA Górska A., (2013) Wydatk na ochronę środowska w Polsce, Problemy rolnctwa śwatowego, t.13,. 3. Hellwg Z., (1968) Zastosowane metody taksonomcnej do typologcnego podału krajów e wględu na poom rowoju ora asoby strukturę wykwalfkowanych kadr, Pregląd Statystycny, nr 4. Jarębowsk S., (1973) Anala łańcucha dostaw produktów mlecarskch w kontekśce anecyscana środowska, Problemy rolnctwa śwatowego, t.13,. 3. Kukuła K., (1986) Propoycja mary godnośc układów porądkowych, Zesyty Naukowe AE, Kraków. Kukuła K., (2000) Metoda untaryacj erowanej, PWN, Warsawa. Źródło: oblcena własne (styl MIBErodlo) CHOSEN PROBLEMS OF ENVIRONMENT PROTECTION IN POLAND IN THE FOCUS OF MULTIDIMENSIONAL COMPARATIVE ANALYSIS Abstract: The paper present spatal analyss of chosen phenomena related wth protecton of envronment n Poland, partcularly: spatal dfferentaton of vovodshps wth respect to the degree of polluton of envronment, spatal dfferentaton of vovodshps wth respect to the actvtes undertaken wthn ecology, spatal dfferentaton of vovodshps wth respect to the costs engaged to cover fxed assets used n envronment protecton, spatal dfferentaton of vovodshps wthn the level of gross domestc product per capta. Wth the mplementaton of multdmensonal comparatve analyss rankng arrangements for chosen complex phenomena were constructed. The fnal arrangements underwent the comparng procedure by the mpg measure. Keywords: envronment protecton, structure, multdmensonal comparatve analyss, varable