JERZY CZ. OSSOWSKI Politechnika Gdaska Katedra Ekonomii i Zarzdzania Przedsibiorstwem

Transkrypt

1 JERZY CZ. OSSOWSKI Poliechnika Gdaska Kaedra Ekonomii i Zarzdzania Przedsibiorswem IV Ogólnopolskie Seminarium Naukowe n. Dynamiczne Modele Ekonomeryczne, Kaedra Ekonomerii i Saysyki, Uniwersye Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toru 2-4 wrzesie 995 DYNAMIKA BEZROBOCIA A DYNAMIKA PRODUKCJI SPRZEDANEJ POLSKIEGO PRZEMYSŁU. Rynek pracy a bezrobocie w Polsce w okresie ransformacji W syczniu 990 roku zainicjowany zosał program liberalizacji i resrukuryzacji sysemu gospodarczego w Polsce. Przejcie z gospodarki ograniczonej zasobami na ory gospodarki ograniczonej popyem spowodowało ujawnienie si nowych mechanizmów dysrybucyjnych. Te nowe mechanizmy najdojrzalsz form przyjły na rynku dóbr i usług konsumpcyjnych. Obok ego rodzaju rynków powsawa poczły rynki czynników produkcji, zn. rynki pracy oraz kapiału. Jednoczesne wprowadzenie wewnrznej wymienialnoci złoówki oraz komercjalizacja i decenralizacja banków zapoczkowały budow rynku pieninego oraz wzmocnienie podsaw rynku kapiałowego. Oprocenowanie kredyów, znacznie przewyszajce poczkowo bardzo wysok sop inflacji, wymusiło na przedsibiorswach oszczdniejsze gospodarowanie rodkami obroowymi i jednoczenie uwiadomiło zarzdzajcym ekonomiczne znaczenie zamroenia rodków kapiałowych. Ponado uwiadomiło im kosz nierafionej produkcji, a wic produkcji na skład. Szczególnie dokliwie ego radzaju koszy odczuły przedsibiorswa produkujce na rynek wewnrzny. Przed przedsibiorswami ymi pojawiła si, fakycznie po raz pierwszy, bariera popyu na ich produky. Bariera a jednoczenie sała si bardzo wysoka z uwagi na liberalizacj handlu zagranicznego i pojawienie si na rynku wielu imporowanych produków o wysokich sandardach jakociowych. Jednoczenie w lad za imporem legalnym rynek zalany zosał imporem nielegalnym. Raunkiem dla przedsibiorsw mogła by konkurencyjnie niska cena. Urzymanie niszych relaywnie cen w sosunku do produków imporowanych z krajów zachodnich nie mogło odby si poprzez obnienie jakoci dosarczanych dóbr. Jedn z przyczyn był masowy napływ imporu plecakowego z krajów Wspólnoy Pasw Niepodległych. Ten z kolei impor, reprezenujcy nisk jako, zapewniał konsumenom moliwo nabycia wielu dóbr po bardzo korzysnych cenach. Aby podoła ej przysłowiowej próbie wody i ognia przedsibiorswa nasawione na rynek wewnrzny musiały, mieszczc si w doychczasowej srukurze cen, uarakcyjni swoje ofery podnoszc jako wyrobów i wiadczonych usług. Tego rodzaju cel osign mona było poprzez uelasycznienie srukur zarzdzania i dysrybuowania produkami oraz doinwesowanie wielu ogniw na syku produkcji i dysrybucji. Wane równie sało si oszczdniejsze gospodarowanie dysponowanymi rodkami produkcji. Poczki la dziewidziesiych o masowe powsawanie spółek prywanych, zagospodarowujcych doychczas nienajlepiej wykorzysywany poencjał kapiałowy i

2 ludzki przedsibiorsw paswowych. Odbywało si o w wielu przypadkach na granicy legalnoci prawnej a niekiedy poza jej granicami. Naspowało przechwyywanie przez osoby prywane czci majku przedsibiorsw paswowych na sosunkowo arakcyjnych warunkach. Absrahujc od eycznej oceny ego masowego zjawiska winnimy uzna, i uraowało o bardzo wiele przedsibiorsw, ooczonych sieci ych spółek, przed bankrucwem. Spółki e wypełniły pus przesrze miedzy przedsibiorswami produkcyjnymi i rynkiem uelasyczniajc srukury gospodarcze. W kadym razie dua cz miejsc pracy zosała uraowana oraz poencjał kapiałowy i ludzki lepiej wykorzysany. Jednoczenie w wyniku prywayzacji kapiałowej, zwikszajcym si z czasem inwesycjom prywanym oraz wejciom czci firm na giełd, jak równie napływowi kapiału zagranicznego przesrze gospodarcza Polski wypełniała si coraz wiksz liczb przedsibiorsw prywanych. Waro zauway, e ju po rzech laach reformy ponad 90% przedsibiorsw handlowych oraz 80% przedsibiorsw budowlanych znalazło si w rkach prywanych. Reakcje przedsibiorsw najszybciej podporzdkowane zosały grze popyu i poday na rynku produków. W niedługim jednak czasie przedsibiorswa rozcignły ego ypu reakcje na czynnik pracy. Teoreycznie wzros popyu na prac moe mie miejsce w warunkach wzrosu cen oferowanych produków wzgldnie w wyniku obnienia płac. W powsałej syuacji przedsibiorswa musiały odej od doychczasowch przyzwyczaje polegajcych na podnoszeniu cen swoich produków i opieniu w nich koszów swojej niegospodarnoci. Przyczyn ego była bariera popyu. Aby wic nie zbankruowa były zmuszone do obnienia swoich koszów. Rozwiza najczciej szukano w uwolnieniu przedsibiorsw od nadmiernego zarudnienia. W poczkowej fazie ransformacji sosowano zwolnienia pracowników zarudnionych na niepełnych eaach oraz posiadajcych inne ródła urzymania, np. gospodarswa rolne. Ponado wysyłano pracowników na wczeniejsze emeryury oraz sosowano w niekórych przypadkach czasowe przesoje w pracy. W ych warunkach zahamowany zosał proces przyjmowania do pracy nowych pracowników. Absolwenci szkół oraz wczeniej zwolnieni pracownicy mogli znale zarudnienie w nowo powsałych przedsibiorswach prywanych i o najczciej usługowych. W wielu jednak przypadkach pozosawali bezrobonymi. Liczba bezrobonych w poczkach la 90-ych wzrasała lawinowo. W syczniu 990 roku odnoowano ich 56 ysicy. Po roku liczba a wzrosła do około,2 mln. osób. W padzierniku ego roku liczba bezrobonych przekroczyła 2 mln. osób. Z poczkie roku 994 wielko a zbliyła si do 3 mln. a sopa bezrobocia osignła rekordowy poziom 6,8%. Zidenyfikowanie przyczyn a ym samym okrelenie rodzaju bezrobocia w krajach o radycji rynkowej nie nasrcza wikszych rudnoci. Inaczej przedsawia si syuacja w przypadku kraju przechodzcego ransformacj od gospodarki cenralnie serowanej do rynkowej. Wynika o z faku, i obok przyczyn powszechnie omawianych w lieraurze ekonomicznej wyróni musimy przyczyny specyficzne jedynie dla okresu ego ypu reformowania gospodarki. Z pewnoci bezrobocie w Polsce ma charaker cykliczny wzgldnie koniunkuralny. Oznacza o, e zosało ono wywołane niedosakiem popyu globalnego. Na poparcie ego przywoła mona kilka faków, kóre zaisniały w Polsce i przyczyniły si do gwałownych zmian ego popy. Zarzymajmy si nad najwaniejszymi z nich. Wiele przedsibiorsw dokniych zosało spadkiem zamówie rzdowych. Szczególnie dokliwie odczuł o sekor przemysłu zbrojeniowego a porednio przedsibiorswa pracujce na rzecz ego sekora. Ponado, co było zgodne z duchem wprowadzanej reformy, prakycznie rzecz biorc zrezygnowano z inwesycji cenralnych. 2

3 Dla wielu przedsibiorsw zamknł si rynek krajów byłej RWPG, szczególnie rynek krajów obecnej Wspólnoy Pasw Niepodległych. Tym samym w wielu przypadkach zerwane zosały wizi kooperacyjne midzy przedsibiorswami powizanymi ze sob przez szereg długich la. Przyczyny były róne. Jedn z nich była dekoniunkura w ych krajach i nieudane próby przeprowadzenia w nich reform. Odejcie od produkcji niekórych wyrobów z uwagi na ich nienowoczesno lub olbrzymi koszochłonno sanowiło inn z przyczyn. W przypadku Rosji, przyczyn gwałownego spadku eksporu do ego kraju były problemy zwizane z wzajemnymi rozliczeniami a ponado zby gwałowne przejcie na rozliczenia dewizowe. Inn z przyczyn spadku popyu globalnego była osra konkurencja na rynku wewnrznym w warunkach liberalizacji handlu zagranicznego. Wzros poday produków z imporu, o czym wspominalimy wczeniej, zmniejszył popy na produky krajowe. Po pewnym jednak czasie odpowiedzi gospodarki polskiej był bardzo szybki wzros eksporu, głównie nieewidencjonowanego eksporu przygranicznego. Znajduje o swój wyraz w dodanim bilansie płaniczym. wiadczy o jednoczenie o odwróceniu si rendu w kszałowaniu si popyu globalnego. Musimy jednoczenie uzna, e bezrobocie w Polsce ma nie ylko charaker koniunkuralny, ale równie srukuralny. Jes wic ono po czci wynikiem niedopasowania wyuczonych i posiadanych kwalifikacji po sronie poday z kwalifikacjami zgłaszanymi po sronie popyu na rynku pracy. Zwykle jako objaw ego ypu bezrobocia przyjmuje si rónice w dynamice zmian rónych działów gospodarki. Rónice e w osanich laach s ewidennie widoczne bdc wyrazem dokonujcej si resrukuryzacji gospodarki. Jednoczenie obserwuje si, e najwikszy sopie bezrobocia wyspuje wród osób z wykszałceniem zasadniczym zawodowym (około 40% ogółu bezrobonych, podsawowym (ponad 30% i rednim zawodowym (ponad 20%. Bezrobocie osób z wykszałceniem wyszym sanowi około 2% ogółu bezrobonych. Cz bezrobocia ma charaker frykcyjny. Jes wic wynikiem zmiany miejsca pracy, zamieszkania jak równie przechodzenia z jednej fazy cyklu ycia do innej. Niekiedy do ego ypu bezrobocia wlicza si osoby o ułomnociach fizycznych wzgldnie psychicznych majcych z ego yułu rudnoci ze znalezieniem pracy. Naley sdzi, e w warunkach duego obecnie bezrobocia, osoby akualnie zarudnione obawiaj si zwalnia celem poszukania lepszej w ich opini pracy. Z drugiej srony problemy mieszkaniowe i zwizane z ym koszy s powanym hamulcem przed przemieszczaniem si ludnoci na przykład z regionów o duym bezrobociu do regionów, gdzie isniej moliwoci ich zarudnienia. W warunkach Polski, jeli chodzi o bezrobocie frykcyjne, najisoniejszy wydaje si problem z zarudnieniem absolwenów szkół zasadniczych zawodowych i rednich. Tradycyjnie w miesicu czerwcu i lipcu zgłaszaj si oni w Urzdach Zarudnienia. Jedynie cz z nich orzymuje ofery pracy. Pozosali, z uwagi na posiadane kwalifikacje niekorespondujce z porzebami rynku, saj si bezrobonymi długookresowymi. W ej syuacji naleałoby sklasyfikowa ich w grupie bezrobocia srukuralnego. Bardzo isone w naszych warunkach jes bezrobocie zwane klasycznym. Jes o yp bezrobocia wynikajcy z usalenia minimalnego poziomu płac ponad płac równowac popy pracy z jej poda. W rezulacie powsaje rónica pomidzy poda i popyem zgłaszanym przez rynek. Rónica a zwana jes bezrobociem przymusowym. Mimo, i płaca minimalna wydaje nam si niska, o dla przedsibiorcy jes ona znacznie wysza z uwagi na koszy jakie musi on ponie z yułu odprowadzania midzy innymi bardzo wysokich składek ubezpieczeniowych. O fakcie, i popy na prac przy niszych płacach 3

4 (czyaj: wyszych płacach ale niszych składkach ubezpieczeniowych i podakach byłby wyszy wiadczy szary rynek pracy, a fakycznie jego rozmiar. Ocenia si, e w obecnych warunkach wiele osób zarudnionych jes bez zawarcia jakiejkolwiek oficjalnej umowy. Bardzo czso zawiera si jedynie umowy-zlecenia na wykonanie okrelonej pracy, mimo i pracownik wykonuje obowizki charakerysyczne dla zarudnionych na sałe. Jes o meoda obnienia koszów miejsca pracy. Obok wyrónionych powyej przyczyn a ym samym ypów bezrobocia, wyodrbni winnimy przyczyny specyficzne dla okresu ransformacji. Za sosunkowo wan przyczyn naley uzna ujawnienie si zw. ukryego bezrobocia. Mówic ukrye bezrobocie mamy na myli zarudnienie zbdne, nadmierne, kóre charakeryzowało gospodark cenralnie serowan a wic ograniczon przez wielko zasobów. To włanie w ramach ej gospodarki, zdaniem J Kornai a, kierownicwo przedsibiorsw, celem uniknicia przesojów i zrealizowania planu produkcyjnego gromadziło nakłady ponad porzeb. Miecił si w ym oczywicie czynnik pracy. Urynkowienie gospodarki a ym samym podporzdkowanie decyzji porzebom rynku spowodowało uwalnianie si podmioów gospodarczych od nadmiernie zgromadzonych czynników produkcji. Efekem ego było ujawnienie wspomnianego bezrobocia ukryego a wic zarudnienia zbdnego. Wielko powsałego ak bezrobocia jes rudna do zidenyfikowania. Jeli jednak uznamy, i proces uwalniania si z zarudnienia zbdnego nie ujawniał akywnoci gospodarczej przedsibiorsw i nie miał zwizków z akywnoci, wówczas moemy uzna, i szczególne nasilenie powsawania ego ypu bezrobocia miało miejsce w 990 i 99 roku. Wynika o z faku, i narasajce wówczas bezrobocie nie wykazywało adnych zmian sezonowych. Naomias produkcja przez cały okres ransformacji - zarówno w fazie recesji jak i oywienia - charakeryzowała si ego rodzaju efekami. Wyrane efeky sezonowe w bezrobociu pojawiły si w 992 roku. Jednak mniej wyrane zmiany ego ypu mona ju dosrzec w 99 roku. Fak en umoliwia, jak naley sdzi, przeprowadzenie próby okrelenia zwizków pomidzy bezrobociem a akywnoci gospodarcz kraju ju dla la Załoenia do modelu bezrobocia Na wspie uznajmy, e rozparywana gospodarka w kolejnych laach charakeryzuje si: o jednakowo wielkim napływem i odpływem siły roboczej na rynku pracy, 2 o usabilizowanym na jednakowym poziomie produkem krajowym bruo (PKB, 3 o sabilnym poziomem cen, płac, podaków, ceł, sopy procenowej (brakiem inflacji i równowag na rynku owarowo-pieninym, 4 o usabilizowanym budeem paswa (bez deficyu, 5 o usabilizowanym poziomem eksporu i imporu, 6 o usabilizowanym poziomem echnologii produkcji. Jeli uznamy, i poziom płacy minimalnej jes wyszy od poziomu płacy równowacej popy pracy z jej poda, o poziom zarudnienia a ym samym poziom bezrobocia usabilizuj si osigajc wielkoci równowagi wynoszce odpowiednio L e i BO e. Powsałe w en sposób bezrobocie w kaegoriach klasycznych nazwiemy bezrobociem przymusowym. Jeli obecnie załoymy, e z jakiego powodu ( na przykład z yułu zmiany wielkoci zasiłku rodzinnego ulegn zmianie warunki poday pracy, wówczas naley liczy si, i funkcja eje poday zmierza zacznie do nowego połoenia. Z drugiej srony zmiana zasiłków rodzinnych w warunkach braku deficyu budeowego, usabilizowanego 4

5 poziomu PKB przy braku inflacji wymaga bdzie zmiany kórego z innych warunków, na przykład zmiany podaków. To z kolei prowadzi bdzie do zmiany koszów miejsca pracy a ym samym funkcja popyu na prac zacznie zmierza do nowego połoenia. Aby PKB pozosał niezmieniony płaca minimalna musi dososowywa si do zmian popyu i poday pracy. W rezulacie poziom bezrobocia ulegał bdzie zmianie ak długo, jak długo funkcje popyu i poday pracy oraz płaca minimalna nie osign osaecznego połoenia. Uznajmy, e do nowego poziomu bezrobocia zmierza bdzie ono zgodnie z reguł modelu dynamicznego o posaci: ( BO = A + abo gdzie: 0< a <, =,2,...,n - numer okresów. Oznacza o, i przy innych niezmienionych warunkach bezrobocie usabilizuje si na naspujcym poziomie: (2 A BO e = a W prakyce musimy uzna cigł zmian akywnoci gospodarczej paswa mierzon wielkoci Produku Krajowego Bruo. Zmiana a zwizana bdzie ze zmian zarudnienia a ym samym wpływa bdzie na wielko bezrobocia. Przyczyny zmian akywnoci gospodarczej mog by róne. Na przykład wzros płacy minimalnej, przy innych niezmienionych warunkach, prowadzi bdzie do spadku zarudnienia i w rezulacie do spadku produku krajowego bruo (PKB. Oznacza o, i wzrasa bdzie bezrobocie przymusowe. Z kolei w przypadku wzrosu sopy procenowej, naspi z jednej srony zmniejszenie skłonnoci do inwesowania z drugiej srony wzros skłonnoci do oszczdzania przy jednoczesnym spadku skłonnoci konsumpcji. Mona si wic liczy ze spadkiem popyu globalnego i w rezulacie ze spadkiem produku krajowego bruo. To oczywicie prowadzi bdzie do spadku zarudnienia i w konsekwencji do wzrosu bezrobocia. Moemy wic powiedzie, e niezalenie od przyczyn zmiana PKB prowadzi bdzie do zmiany bezrobocia. Pozwala o przedsawi model ( w zmienionej wersji uwzgldniajcej zmian akywnoci gospodarczej kraju: (3 BO = A + abo - - bpkb, gdzie krókookresowy ( w ym wypadku naychmiasowy efek zmian bezrobocia z yułu zmiany produkcji okrelimy naspujco: BO (4 = b0 PKB. Oczywicie kazda zmiana wielkoci produkcji prowadzi bdzie do zmiany poziomu równowagi bezrobocia w myl reguły: dboe b (5 = 0. dpkb a Jes o ak zwany efek długookresowy. 5

6 Urzymanie załoenia o jednakowo wielkim i równomiernym napływie siły roboczej w prakyce jes zby daleko idcym uproszczeniem szczególnie wedy gdy w badaniach opieramy si na danych miesicznych lub kwaralnych. Jeli chodzi o odpływ siły roboczej, zn. przechodzenie midzy innymi na emeryury, załoenie o wydaje si moliwe do urzymania z dokładnoci do składnika losowego. Napływ jednak, szczególnie absolwenów zasilajcych zasób siły roboczej, uzna musimy za mało przypadkowy i nierównomierny w cigu roku kalendarzowego. Zwizane jes o z jednakowym erminem koczenia nauki w szkołach. W rezulacie w miesicach lenich gwałownie zwiksza si wielko sily roboczej. Jedynie cz absolwenów decyduje si na konynuowanie dalszej nauki. Poniewa gospodarka nie jes w sanie w sposób naychmiasowy zaabsorbowa ej nadzwyczajnej nadwyki, pojawia si sezonowy efek zwikszonego bezrobocia. Bezrobocie wywołane przyczyn w miar upływu czasu, midzy innymi w zwizku z uwalnianiem miejsc pracy przez emeryów jak i na skuek zmian akywnoci gospodarczej kraju raci swój sezonowy wymiar. Obserwowane przejawy sezonowoci w innych okresach przypisa naleałoby sezonowo zmieniajcej si koniunkurze gospodarczej. W rezulacie model (3 moemy zmodyfikowa uwzgldniajc w nim nadzwyczajne efeky sezonowe z yułu wejcia na rynek pracy absolwenów z kolejnych la. Najprossza wersja ego modelu ma posa: (6 BO = A + abo bpkb + cixi, gdzie: i - rocznik absolwenów, x i jes zmienn zero-jedynkow przyjmujco waro zero w kolejnych okresach obserwacji ( do momenu pojawienia si na rynku i-ego rocznika absolwenów oraz waro jeden w naspnych okresach obserwacji. Oznacza o, i paramer c i jes miar naychmiasowego wpływu pojawienia si i- ego rocznika absolwenów na wielko bezrobocia w okresie i. Pojawienie si nowego rocznika absolwenów wywołuje jednoczenie wpływ na poziom bezrobocia w sanie równowagi. Poziom en osaecznie zmieni si o wielko c i /(-a przy załoeniu niezmiennoci produku krajowego bruo. Zauwamy, e jeli paramer c i dla kolejnych roczników (i bdzie ulegał spadkowi, wiadczy o bdzie o zwikszaniu zdolnoci gospodarki kraju do absorbowania bezrobocia. T i= 3. Wyniki oszacowa dynamicznego modelu bezrobocia Model (6 sanowił punk wyjcia przy okrelaniu zwizków akywnoci gospodarczej kraju z wielkoci bezrobocia. W rakcie weryfikacji empirycznej, przy kórej wykorzysano miesiczne szeregi czasowe z okresu od sycznia 99 roku do maja 995 roku, dokonano kilku modyfikacji modelu wyjciowego. Po pierwsze, ze wzgldu na rudnoci z okreleniem miesicznej wielkoci produku krajowego bruo (PKB, jako zmienn zaspcz wprowadzono produkcj sprzedan przemysłu (YS w wyraeniu procenowym (przecina miesiczna 992 r.=00. Decydujc si na en krok uznano, i produkcja sprzedana przemysłu jes sosunkowo dobrym sympomem akywnoci gospodarczej z uwagi na zwizki przemysłu z innymi dziedzinami ycia gospodarczego kraju. Ponado w sekorze przedsibiorsw o włanie przemysł zarudnia najwiksz liczb pracowników i jednoczenie skupiona jes na nim 6

7 dua uwaga rzdu. Uznano wic, e ogniskuje on na sobie wikszo pozyywnych i negaywnych zjawisk zachodzacych w yciu gospodarczym kraju. Modyfikacja druga polegała na uwzgldnieniu przesuni czasowych w zwizkach pomidzy produkcj sprzedan a wielkoci bezrobocia. Bezporednio wynikało o z faku, i posługiwano si danymi miesicznymi. Naleało wic sprawdzi hipoez w myl kórej, zmiana zarudnienia w danym miesicu prowadzi do efeku produkcyjnego w ym jak i naspnym miesicu. W rezulacie spadek bezrobocia w danym miesicu mógł by wyrazem wzrosu produkcji w danym i (lub przyszłym miesicu; i odwronie wzros bezrobocia mógł by wyrazem spadku produkcji w danym i (lub przyszłym miesicu. Ponado rozwaano jednoczenie wersj liniow oraz mulyplikaywn badanego zwizku. Bardziej zadawalajce okazało si rozwiazanie nieliniowe. W rezulacie w fazie kocowej bada uwag skoncenrowano na modelu o naspujcej posaci: a c x + c x 2 + c 3 x 3 + c 4 x 4 +ξ (7 BO = A BO YS YS e 0 b 0 gdzie: =,2,3,...,53 dla okresu od sycznia 99r. maja 995r. W rakcie analizy modelu (7 swierdzono, i w kadym z analizowanych la impuls sezonowy zmiany bezrobocia wynikajcy z pojawienia si nowego rocznika absolwenów ujawnia si w miesicu czerwcu nie zanikajc w naspnych okresach. W rezulacie zmienne x i ( gdzie i=,2,3,4 dla kolejnych la 99,..., 994 przyjmujc waroci równe jeden dopiero od miesica czerwca, w kórym pojawia si dany rocznik absolwenów. Do ego momenu zmienne e s równe zeru. Oznacza o, e: b + 0 dla =,2,...,5 x =, dla = 6,7,...,53 0 dla =,2,...,29 x 3 =, dla = 30,3,...,53 0 dla =,2,...,7 x 2 =, dla = 8,9,...,53 0 dla =,2,...,4 x 4 =. dla = 42,43,...,53 Model (7 po uprzednim obusronnym zlogarymowaniu oszacowano we wspnej fazie meod najmniejszych kwadraów. Wyniki oszcowa przedsawiaj si naspujco: (8 ln BO 2,4 + 0,80 ln BO 0,7 ln YS 0,088 ln YS + = + (,48 (37,75 (3,8 (2,73 + 0,068 x + 0,037 x ˆ 2 + 0,033 x3 + 0,06 x4 + ξ (5,74 (5,36 (5,72 (2,34 R 2 = 0,998 ; DW =,466 ; h =,9497 [0,05] ; σˆ ξ = ±0, 06 Z uwagi na fak, i analizowany model jes dynamicznym ocena auokorelacji pierwszego rzdu dokonana zosała na podsawie saysyki h Durbina. Weryfikujc Hipoez zerow H 0 : ρ = 0 wobec hipoezy alernaywnej H : ρ 0 z moliwoci popełnienia błdu w 5 przypadkach na 00 winnimy przychyli si w kierunku hipoezy zakładajcej dodani auokorelacj składników losowych. Naley doda, i wersja liniowa charakeryzowała si nieco gorszymi wynikami biorc pod uwag midzy innymi o kryerium weryfikacji. W rezulacie pozosajc przy rozparywanych zmiennych i zaproponowanej posaci analiycznej, oszacowano rozparywany model za pomoc meody 7

8 Cochrane a-orcua przy wykorzysaniu auokorelacji resz pierwszego rzdu. Zbieno oszacowa osignia zosała przy rzeciej ieracji. Wyniki oszacowa przedsawiaj si naspujco: (9 ln BO 2,4 + 0,82 ln BO 0,24 ln YS 0,097 ln YS + = + (9,9 (3,78 (3,83 (3,5 + 0,064 x + 0,036 x ˆ 2 + 0,032 x3 + 0,09 x4 + ξ (4,97 (4,9 (4,5 (2,38 R 2 = 0,998 ; DW =,96 ; σˆ ξ = ±0, 06 Nie rudno jes zauway, e oszacowania modelu (9 w porównaniu z modelem (8 uległy jedynie nieznacznym zmianom. Współczynnik deerminacji wskazuje, e zmienno eoreyczna zlinearyzowanej posaci modelu sanowi 99,8% zmiennoci empirycznej ej posaci. Z kolei odchylenie sandardowe pozwala nam swierdzi, i przybliona rednia waro udziału resz w warociach eoreycznych zdelogarymowanej posaci modelu sanowi około,6 %. Mimo, i model jes dynamiczny, waro saysyki Durbina- Wasona bliska wielkoci równej dwa, wskazuje na due prawdopodobieswo usunicia skuków auokorelacji w wyniku zasosowanej procedury esymacyjnej. Pozwala o z wikszym zaufaniem odnie si do ocen paramerów i obliczonych waroci saysyk - Sudena umieszczonych w nawiasach pod ocenami. Z uwagi na wielko obliczonych saysyk moemy uzna, i paramery rozparywanego modelu w sensie saysycznym isonie róni si od zera. Tym samym ze sosunkowo duym zaufaniem rozway moemy badane za pomoc modelu relacje midzy zmiennymi. 4. Króko i długookresowa analiza orzymanych wyników Analiz rozpocznijmy od zbadania wpływu pojawienia si i-ego rocznika absolwenów na wielko bezrobocia. W ym celu dokonajmy segmenacji rocznikowej zaakcepowanej pod wzgldem saysycznym wersji modelu bezrobocia. Uwzgldniajc właciwoci zmiennych zero-jedynkowych x i dla kolejnych okresów w kórych pojawiaj si nowe roczniki absolwenów orzymujemy naspujace wyraenia: (0.0 lnbo (0 = lna (i=0 dla =,2...,5, (0. lnbo ( = lna + 0,064 (i= dla =6,7,...,7, (0.2 lnbo (2 = lna + 0, ,036 (i=2 dla =8,9,...,29, (0.3 lnbo (3 = lna + 0, ,036 +0,032 (i=3 dla =30,3,...,4, (0.4 lnbo (4 = lna + 0, ,036 +0, ,09 (i=4 dla =42,43,...,53, gdzie: ( ln A = 2,4+ 0,82 ln BO 0,24 ln YS 0,097 ln YS+. 8

9 Z powyszych relacji wynika, i (2. (2.2 (2.3 (2.4 BO BO( BO (0 ln BO = ln BO ( ln BO(0 = = 0,064, BO (0 BO(0 BO BO(2 BO 2 ( ln BO 2 = ln BO (2 ln BO( = = 0,036, BO( BO ( BO BO(3 BO 3 (2 ln BO 3 = ln BO(3 ln BO (2 = = 0,032, BO (2 BO(2 BO BO(4 BO 4 (3 ln BO4 = ln BO(4 ln BO(3 = = 0,09, BO(3 BO(3 Na podsawie (2. powiemy, i w warunkach niezmiennoci produkcji sprzedanej (zn. YS =cons. pojawienie si na rynku pracy absolwenów szkół rednich i zasadniczych zawodowych w miesicu czerwcu 99 roku spowodowało naychmiasowy przybliony wzros bezrobocia o około 6,4 %. Przy wikszej precyzji oblicze wykaza moemy, i przyros en wyniesie [(exp0,064-]00=6,6% bez uwzgldnienia poprawki wynikajcej z błdu szacunku. Gdyby, produkcja sprzedana nie uległa zmianie prowadziłoby o w długim okresie do wzrosu bezrobocia o około [0,064/(-0,82]00=34,04% (przy wikszej precyzji oblicze - o około 40,55%. Z kolei na podsawie (2.2 powiemy, e spowodowany podobnymi przyczynami przybliony efek kókookresowy w 992 roku wyniósł 3,6% prowadzc do długookresowego wzrosu bezrobocia rzdu 9,5%. W naspnym roku efeky e zmniejszyły si odpowiednio do poziomów 3,2% oraz 7,02%. W osanim badanym roku wyniosły one ju odpowiednio,9% i 0,%. Fak, i efeky e malej dla kolejnych la wskazuje na zwikszanie si zdolnoci gospodarki do absorbowania bezrobocia. Zasanówmy si obecnie nad zmianami bezrobocia wynikajcymi z przyczyn koninkuralnych. Przy czym wnioski nasze opiera bdziemy na sympomie produku krajowego bruo, o znaczy na produkcji sprzedanej przemysłu. Z modelu (9 wynika, e wzros produkcji sprzedanej w okresie o %, przy niezmiennoci innych warunków, prowadzi bdzie do spadku bezrobocia w ym samym okresie o około 0,24%. Mówic niezmienno innych warunków mamy na myli midzy innymi syuacj w kórej produk sprzedany w okresie + pozosanie na poziomie produku z okresu. Przybliony długookresowy efek wspomnianej zmiany wyniesie 0,66%. Gdyby naomias produkcja sprzedana przemysłu w okresie + w sosunku do produkcji sprzedanej z okresu miała wzrosn o % wywołałoby o spadek bezrobocia ju w okresie o około 0,097%, co prowadziłoby do długookresowego spadku ego bezrobocia o około 0,52%. Zasanówmy si obecnie jakich zmian mona si spodziewa w zakresie spadku bezrobocia z przyczyn koniunkuralnych, jeli produkcja sprzedana zmienia si bdzie w empie z osanich dwu i pół la. W ym celu oszacowany zosał wykładniczy model endencji rozwojowej po uprzednim wyeliminowaniu z wielkoci obserwowalnych produkcji sprzedanej efeków sezonowych. Wyniki oszacowa zlinearyzowanej posaci modelu przedsawiaj si naspujco: 9

10 (3 ln OYS = 4,7 + 0, ξˆ, (05,4 (5,93 R 2 =0,904 ; DW=2,72 ; σˆ ξ = ±0, 0277, gdzie zmienna OYS reprezenuje waroci empiryczne produkcji sprzedanej przemysłu oczyszczone z efeków sezonowych w okresie od sycznia 993r do maja 995 roku. Pod wzgldem saysycznym model ocenimy jako poprawny. Na jego podsawie okreli moemy przecin miesiczn dynamik zmian produkcji sprzedanej w analizowanym okresie. Poniewa [(exp0,00979-]00=0,984%, powiemy e przeciny miesiczny przyros produkcji sprzedanej wynosił 0,984%. Prowadzi o do przecinej rocznej dynamiki ej produkcji równej [(+0, ]00=2,47%. Z drugiej srony model (7, absrahujc od efeków sezonowych z yułu pojawienia si na rynku pracy absolwenów szkół rednich oraz składnika losowego, przedsawi moemy w naspujcej równowanej dla niego posaci: 0 b 0 ( b ( + (4 BO = A BO YS YS, a 0 gdzie BO 0 jes waroci inicjujc (bazow bezrobocia dla okresu. Poniewa zakładamy sałe miesiczne empo wzrosu produkcji sprzedanej wynoszce r00=0,984%, wic model (4 zapisa moemy naspujco: 0 b0( (5 BO a = A BO YS [YS ( + r], lub w innej nieco formie: a 0 b a ( (b b a b( a 0 + ( a 0 0 (6 BO = A BO YS ( + r. Osaecznie orzymujemy: (b 2b a (b0+ b( 0 + ( a 0 0 0( (7 BO = A BO YS ( + r. gdzie YS 0( jes waroci bazow produkcji sprzedanej dla okresu co oznacza, e (8 Y = Y 0( (+r. Zauwamy, e paramer: b0 + 2b (9 E( BO / YS = ( a a pozwala okreli miesiczne empo zmian bezrobocia z yułu sałego empa wzrosu produkcji sprzedanej. Waro a zmierza do wielkoci (b 0 +2b/(-a, gdy zmierza do nieskoczonoci. 0

11 Moemy wykaza, e dla =30 ( czerwiec 993 E (BO/YS30 = -,688, dla =42 ( czerwiec 994 E (BO/YS42 = -,69, dla =54 ( czerwiec 995 E (BO/YS54 = -,69. Tempo spadku bezrobocia spowodowane urzymaniem si wzrosu produkcji sprzedanej przemysłu na poziomie 0,984 % miesicznie w kolejnych laach miesica czerwca oceni moemy na naspujcym poziomie:,688 V= 30 = [( + 0,00984 ]00 =,639%,69 V= 42 = [( + 0,00984 ]00 =,642%,69 V= 54 = [( + 0,00984 ]00 =,642% Oznacza o, e roczne empo spadku bezrobocia wywołane omawian przyczyn obliczone według naspujcej formuły V=[(+0, E(BO/YS - ]00% w przyblieniu wynosi 8%. Aby wic zlikwidowa długookresowe skuki wzrosu bezrobocia wynikajce z pojawienia absolwenów na rynku, kóre były szczególnie silne w laach , obserwowana w dwu osanich laach dynamika wzrosu produkcji powinna si urzyma przez dłuszy okres. LITERATURA [] Begg D.,Fischer S.,Dornbusch R.: Ekonomia.2, PWE, Warszawa 992 [2] Bezrobocie w Polsce I-III kwarał 994, GUS, Warszawa [3] Biuleyny Saysyczne z la , GUS, Warszawa [4] McKenzie R.B., Kamersschen B, Nardinelli Z.: Ekonomia, Fundacja Gospodarcza Solidarno, Gdask 99 [5] Samuelson P.A., Nordhaus S.: Ekonomia., PWE, Warszawa 995 [6] Sewar M.B., Wallis K.F.: Inroducory Economerics,Basil Blackwel Oxford,98 [7] Srzała K.: Ekonomeria inaczej, Wydawnicwo UG, Gdask 994 [8] Tu P.N.V.: Dynamical sysems, Springer-Verlag, Berlin -Heidelberg 992