ROZDZIAŁ 10 WPŁYW DYSKRECJONALNYCH INSTRUMENTÓW POLITYKI FISKALNEJ NA ZMIANY AKTYWNOŚCI GOSPODARCZEJ

Ryszard Barczyk ROZDZIAŁ 10 WPŁYW DYSKRECJONALNYCH INSTRUMENTÓW POLITYKI FISKALNEJ NA ZMIANY AKTYWNOŚCI GOSPODARCZEJ 1. Wsęp Organy pańswa realizując cele poliyki sabilizacji koniunkury gospodarczej sosują różnorodne insrumeny, zarówno z zakresu poliyki pieniężnej jak i fiskalnej. We współczesnej lieraurze wysępują konrowersje w kwesii ich znaczenia w procesie sabilizacji. Zwolennicy ekonomii keynesowskiej podkreślają rolę insrumenów fiskalnych, z kolei przedsawiciele monearyzmu większą uwagę przywiązują do insrumenów pieniężnych, zwłaszcza w procesie ograniczania zjawisk inflacyjnych. Generalnie wierdzi się, że grupa insrumenów poliyki fiskalnej w szczególności winna być wykorzysywana w procesie oddziaływania na króko- i średniookresowe zmiany akywności gospodarczej, j. jej celem powinna być minimalizacja negaywnych skuków makroekonomicznych dysproporcji i doprowadzenie do zrównoważonego, długookresowego wzrosu gospodarczego. Celem poniższych rozważań jes analiza mechanizmu wpływu wybranych, dyskrecjonalnych insrumenów poliyki fiskalnej na zmiany akywności gospodarczej wysępujące w wysoko rozwinięych sysemach rynkowych. Zewnęrzną formą przejawiania ych zmian są króko- i średniookresowe wahania koniunkuralne w sferze popyu rynkowego. Sekwencja w czasie ych oscylacji worzy cykl koniunkuralny. Przedmioem analiz będą jedynie dyskrecjonalne insrumeny poliyki fiskalnej, gdyż współcześnie uważa się, że rola ych środków w procesie realizacji poliyki anycyklicznej jes nadrzędna w sosunku do preferowanych w połowie XX wieku auomaycznych sabilizaorów koniunkury. Insrumeny dyskrecjonalne wysępują zarówno po sronie dochodów jak i wydaków budżeowych. 2. Pojęcie i zakres działania dyskrecjonalnych insrumenów poliyki fiskalnej Pańswo prowadząc poliykę gospodarczą, kóra polega na inspirowaniu, regulowaniu i konroli akywności podmioów gospodarczych, działających w danym sysemie, realizuje zhierarchizowany sysem celów. Osiąganie ych celów w wysokim sopniu zależy od ilości i charakeru insrumenów, służących do ich realizacji. Ogół ych insrumenów w momencie ich zasosowania saje się środkami poliyki gospodarczej. W lieraurze przedmiou isnieją różnorodne kryeria ich podziału. 1 Poliyka fiskalna polega na gromadzeniu dochodów publicznych (głównie budżeowych) w aki sposób aby ich poziom i srukura były deerminowane przez proces wydakowania środków publicznych 2. Obejmuje ona posunięcia rządu w sferze dochodów i wydaków budżeowych, kórych celem jes uzyskanie możliwości konroli i oddziaływania na podział do- 1 Na en ema zob.: P.Dobias, Wirschafspoliik. Einführung in ihre Grundlagen und Haupprobleme, Paderborn-München-Wien-Zürich 1980, s. 68-79. 2 Określenie fiskalny jes ożsame z pojęciem skarbowy lub eż można je inerpreować jako doyczące skarbu pańswa.

Wpływ dyskrecjonalnych insrumenów poliyki fiskalnej na zmiany akywności... 97 chodów i na poziom akywności gospodarczej 3. W szczególności poliyka a polega na wykorzysywaniu różnych insrumenów, kórych zadaniem jes 4 : zaspokajanie popyu pańswa na pieniądz; realizacja sauowych obowiązków pańswa za pomocą zgromadzonych środków pieniężnych; osiąganie pozafiskalnych celów pańswa przy wykorzysaniu insrumenów fiskalnych. Insrumeny dyskrecjonalne poliyki fiskalnej o podejmowane ad hoc, świadome działania organów pańswa, kórych celem jes wpływanie na zmiany poziomu akywności gospodarczej. Zamiar en jes osiągany przede wszyskim poprzez oddziaływanie na zmiany popyu globalnego i jego części składowych. W okresie fazy wysokiej dynamiki wzrosu, w czasie inflacji koniunkuralnej nadwyżka popyu rynkowego powinna zosać ograniczona poprzez resrykcyjną poliykę fiskalną do momenu gdy zosanie osiągnięa równowaga, a więc opymalny poziom wykorzysania zdolności wywórczych. W fazie niskiej dynamiki wzrosu, a więc w okresie niskiego wykorzysania czynników wywórczych i wysępowania bezrobocia koniunkuralnego realizowana poliyka powinna nie ylko hamować spadek popyu globalnego lecz doprowadzić do jego ponownego wzrosu. Sabilizacyjne oddziaływanie insrumenów poliyki fiskalnej na zmiany popyu i jego części składowych zakłada, że są one bezpośrednio kszałowane poprzez wydaki pańswa na zakup dóbr i usług konsumpcyjnych lub środków inwesycyjnych lub poprzez dochody pańswa (podaki, opłay skarbowe id.). Oddziaływanie o może być realizowane akże w sposób pośredni np. poprzez zmiany sopy podakowej lub i zmiany odpisów amoryzacyjnych. Jedną z ważniejszych zasad sosowanych w procesie realizacji poliyki sabilizacji jes zw. zasada równoległości, kóra przyjmuje, że w fazie niepomyślnej koniunkury i związanym z nią spadkiem dochodów podakowych musi nasąpić zmniejszenie wydaków budżeowych. Z kolei w fazie poprawy koniunkury rosną dochody podakowe, co oznacza, że w ym czasie mogą być zwiększane wydaki budżeowe 5. 2.1. Dochody budżeowe i ich sabilizacyjne konsekwencje Poliyka dochodów budżeowych o prakycznie poliyka podakowa, kóra może być realizowana dwoma drogami. Po pierwsze, w syuacji gdy dochody podakowe są orzymywane w warunkach progresywnych sawek podakowych i/lub podsawa opodakowania odzwierciedla zmiany akywności gospodarczej, wówczas wysępuje pasywna zmienność insrumenów poliyki podakowej 6. Po drugie, procenowe zmiany należności podakowych mogą być powiązane z wysąpieniem określonych wielkości ekonomicznych, co prowadzi do wysępowania zmienności formalnej poliyki podakowej. Dyskrecjonalne (uznaniowe) regulowanie poziomu opodakowania jes związane każdorazowo z decyzją podakową pańswa, kóre może reagować w sposób jaki jes wymagany przez isniejącą syuację gospodarczą. Dyskrecjonalna poliyka podakowa jes rozumiana jako świadome, skierowane na określoną syuację lub proces działanie pańswa za pomocą insrumenów fiskalnych. Może ona polegać m.in. na zmianach sawek podakowych lub/i podsawy opodakowania, na wprowadzeniu zwolnień podakowych lub na obejmowaniu podakami nowych przedmioów. W procesie realizacji poliyki ego rodzaju wysępuje jeden problem. Zasosowanie jej insrumenów wymaga czasu, co związane jes z długorwałym procesem legislacyjnym doyczącym wprowadzania nowych podaków lub zmian już isniejących obciążeń podakowych. 3 Zob.: M.Nasiłowski, Sysem rynkowy. Podsawy mikro- i makroekonomii, Warszawa 1996, s. 209. 4 Zob.: S.Owsiak, Finanse publiczne. Teoria i prakyka, WN PWN Warszawa 1999, s.282. 5 Zob.:U.Teichmann, Grundriß der Konjunkurpoliik, München 1988, s. 239. 6 Zmienność a jes mierzona elasycznością dochodową podaków, j. relaywną zmianą dochodów podakowych w sosunku do relaywnych zmian produku socjalnego bruo.

98 Ryszard Barczyk Wykres 1. Krzywa Laffera T p dochody podakowe max T p eff. T p Źródło: J.Päzold, Sabilisierungspoliik. Grundlagen der nachfrage und angebosorienieren Wirschafspoliik, Bonn Sugar 1991, s.305. Jednym z najważniejszych problemów wysępujących w procesie realizacji poliyki fiskalnej jes właściwe kszałowanie dochodów podakowych. Koncepcją eoreyczną, kóra inerpreuje e kwesie jes krzywa A. Laffera 7. Jes ona opara na założeniu, że podmioy gospodarcze podejmują dodakowe prace wówczas, gdy rosną ich płace po opodakowaniu, a przedsiębiorswa inwesują gdy rośnie ich zysk po opodakowaniu. W wyniku podejmowania dodakowej pracy i inwesycji rosną dochody podakowe pańswa 8. Na powyższym wykresie na osi odcięych oznaczono sawkę podakową w procenach ( p ), a na osi rzędnych wysokość dochodów podakowych (T p ). Zakładając, że wysępuje zależność: 1. T p = f ( p ) 0 op. p gdzie: p sawka podakowa, kórej warość jes zawara w przedziale <0; 100>; T p całkowiy dochód z podaków, sawka podakowa j. dochody podakowe są funkcją zmian sawki podakowej, wówczas wykresem ej funkcji jes krzywa A. Laffera. Jej warości są dodanie gdy sawka podakowa będzie zawara w przedziale <0; 100%>, a jej kszał jes odwróconą parabolą, j. wraz ze wzrosem sawki podakowej całkowiy dochód z podaków rośnie, przy czym szybkość ych przyrosów jes coraz niższa. Przy sawce podakowej p op. dochody e osiągają maksimum, a sawka w porównaniu z jakąkolwiek inną okazuje się najbardziej efekywna równocześnie dla rządu jak i po- eff. p p 7 A.Laffer, The New Economics. A Debae, Economic Impac, 1981 nr 3, s. 22-29. 8 M.Pasieka, Teoreyczne żródła i reści ekonomii podaży, Aca Universiais Lodziensis, Folia Oeconomica 1987, nr 72, s. 222.

Wpływ dyskrecjonalnych insrumenów poliyki fiskalnej na zmiany akywności... 99 daników 9. Dalsze zwiększanie sawki podakowej może doprowadzić do spadku dochodów podakowych, gdyż zby wysokie obciążenia mogą spowodować osłabienie akywności gospodarczej, ucieczkę kapiału za granicę lub do szarej sfery. Zakładając, że w danym okresie w gospodarce jes realizowana dana efekywna sawka podakowa p eff., kóra gwaranuje dochody podakowe na poziomie T p eff., wówczas podjęcie decyzji przez pańswo o zmniejszeniu sawki podakowej może spowodować poprawę akywności gospodarczej, w ym również wzros działalności podlegającej opodakowaniu i zwiększenie dochodów podakowych. Obniżenie sawki podakowej jes zaem czynnikiem działającym pozyywnie zarówno dla podaników jak i dla pańswa. Spowodowane jes o ym, że podanicy, kórzy będą płacili niższe podaki będą podejmowali decyzje o rozszerzeniu działalności inwesycyjnej, o worzeniu nowych miejsc pracy. To doprowadzi nie ylko do wzrosu poencjału produkcyjnego lecz akże do zwiększenia dochodów podakowych pańswa. Zby wysoka sawka podakowa oznacza zmniejszenie moywacji do rozszerzania działalności gospodarczej, do inwesowania. Producenci zamias inwesować będą podejmowali decyzje o luksusowej konsumpcji, co z całą pewnością przyczyni się do ograniczenia dochodów podakowych pańswa. To czy sawka opodakowania będzie powodować wzros czy spadek dochodów budżeowych może zależeć od 10 : począkowego poziomu sawki podakowej, siły reakcji przedsiębiorsw na inwesycje, siły reakcji konsumenów na kszałowanie się krańcowej skłonności do oszczędzania i konsumpcji, sopy wykorzysania zdolności produkcyjnych isniejących czynników produkcji. Usalenie sawki podakowej na właściwym poziomie jes decyzją związaną z realizowaną poliyką pańswa, kóra może mieć na względzie różne cele. Jednym z nich może być wzros poparcia rządu przez społeczeńswo. Inne cele mogą mieć charaker ściśle ekonomiczny i mogą polegać na urzymaniu wysokiego empa wzrosu gospodarczego lub zagwaranowaniu dochodów budżeowych na akim poziomie aby umożliwiały one pokrycie wszyskich wydaków 11. Realizowana poliyka podakowa powoduje określone konsekwencje na rynku dóbr konsumpcyjnych i na rynku dóbr inwesycyjnych przyczyniając się ym samym do zmian sopnia wykorzysania czynników produkcji, zmian poziomu oszczędności, inwesycji oraz do zmniejszenia się nadmiernego zróżnicowania w procesie podziału dochodów. Wykres 2 przedsawia wpływ wprowadzonego podaku na syuację rynkową określonego produku. W ym przypadku można przyjąć, że podaek jes płacony według sawki procenowej w sosunku do ceny (warości ) produku A. Krzywa D a obrazuje zmiany popyu na o 9 Sosunkowo niskie sawki podakowe charakeryzują zwykle rządy, kóre wspierają rozwój przedsiębiorczości i zazwyczaj wiążą się z wprowadzeniem reguł pańswa prawa, przy jednoczesnym poszanowaniu porozumień op. społecznych. Warości p są różne dla różnych krajów, a ich wysokość jes zależna od warunków gospodarczych, hisorii, a nawe kulury danego kraju. Na en ema zob.: K.Osaszewski, R.Borkowski, Porządki na krzywej Laffera, Gazea Bankowa, nr 9/1996, s. 11. 10 Zob.: M.Nasiłowski, Sysem rynkowy, op.ci., s.219. 11 Tym rzem celom poliyki gospodarczej odpowiadają rzy punky na krzywej A.Laffera. Pierwszy z nich o punk przegięcia na ej krzywej. Jes o punk w kórym funkcja T p = f( p ) zmienia znak drugiej pochodnej. Można przyjąć, że sawki podakowe niższe aniżeli w ym punkcie będą powodowały bardziej niż proporcjonalny przyros dochodów podakowych. Jeżeli sawka podakowa będzie wyższa, przyrosy dochodów podakowych będą mniej niż proporcjonalne w sosunku do zmian sawki podakowej. Powyżej ego punku kończy się akże społeczna akcepacja fiskalnej poliyki rządu. Drugi punk można określić jako punk podaży, w kórym realizowana sawka podakowa gwaranuje osiągnięcie maksymalnego empa wzrosu gospodarczego. Trzeci punk o punk maksymalny, w kórym dochód pańswa z podaków jes największy. Jeżeli celem poliyki gospodarczej jes maksymalizacja bieżących dochodów, o można swierdzić, że zby niskie podaki wysępują dopóki akywna sawka podakowa nie osiągnie punku maksymalnego. Na en ema zob.: K.Osaszewski, R.Borkowski, Porządki na krzywej..., op.ci., s.11.

100 Ryszard Barczyk dobro. Wykres 2. Wpływ podaku na równowagę rynkową cena ' S a P 2 E S a P 1 E P 3 B D a 0 A 2 A 1 popy, podaż Źródło: S.Owsiak, Finanse publiczne..., op.ci., s.172; R.A.Musgrave, P.B.Musgrave, Public Finance in Theory and Pracice, New York 1989, s. 281-283. Naomias S a odzwierciedla zmiany podaży ego dobra. W syuacji gdy nie zosaną uwzględnione obciążenia podakowe, równowaga na rynku wysąpi w punkcie E, j. w punkcie zrównania się wielkości popyu i wielkości podaży. W punkcie ym cena równowagi będzie wynosiła OP 1 i będzie o cena neo, w kórej nie będzie zawary podaek. Przy ej cenie wolumen równowagi jes równy OA 1, a zaem producenci będą skłonni sprzedać aką ilość produku, a nabywcy będą zaineresowani aką ilość produku kupić. Zakładając, że w koszach wyworzenia ego produku dominują koszy sałe, wówczas obciążenie warości ego produku podakiem w wysokości P 1 P 2 spowoduje, że krzywa podaży zosanie przesunięa w kierunku ku górze do położenia S a '. Przedsiębiorswa zmniejszając produkcję ograniczają jedynie koszy zmienne, co prowadzi do spadku zysków. Nałożenie podaków spowoduje, że w nowym punkcie równowagi rynkowej E' popy zosanie zmniejszony do poziomu OA 2 w aki sposób aby był on równy oferowanej podaży. Wysępowanie podaku prowadzi do wzrosu ceny równowagi rynkowej do poziomu OP 2, przy czym w ym przypadku cena a jes ceną bruo, naomias cena neo zmniejsza się do poziomu OP 3. Tak więc wprowadzenie podaku na określony produk powoduje spadek popyu i zmniejszenie przychodów producenów. Wyższa cena bruo zosała w części pokrya przez producena (sprzedającego), a w części przez kupującego. To jakie będą konsekwencje wzrosu podaku dla producena i konsumena będzie zależało od elasyczności cenowej popyu i elasyczności cenowej podaży oraz od możliwości producena w zakresie kszałowania koszów produkcji 12. Mechanizm obrazujący wpływ obciążeń podakowych na zmiany ceny i wolumenu równowagi na rynku określonego produku można również wykorzysać w analizie procesu alokacji zasobów. Szczególnie isonym jes w ym przypadku rynek czynnika 12 Na en ema zob.: S.Owsiak, Finanse publiczne..., op.ci., s.173.

Wpływ dyskrecjonalnych insrumenów poliyki fiskalnej na zmiany akywności... 101 pracy (Wykres 3). Jeżeli zosanie przyjęe, że podaż czynnika pracy jes elasyczna (krzywa OC), o równowaga między podażą rynkową, a popyem (krzywa PR) wysąpi w punkcie E, przy sawce płac OP. W syuacji przed opodakowaniem płac liczba przepracowanych godzin pracy wynosiła OB, a poziom płacy był równy OP. Globalna warość nakładów pracy była równa polu prosokąa OPEB. Na podsawie kszałowania się krzywej podaży można swierdzić, że sawka płacy była zawara w przedziale OP co będzie oznaczało, że czynnik pracy wywarzał pewną nadwyżkę dla przedsiębiorcy równą polu rójkąa OPE, naomias warość wynagrodzenia dla pracowników była równa polu rójkąa OEB. Wprowadzenie podaku od płac w wysokości P'P przyczyni się do przesunięcia krzywej popyu na pracę ku dołowi do położenia P'R'. Zmniejszenie popyu spowoduje, iż równowaga na rynku pracy będzie wysępowała w punkcie E', przy czym sawka płacy w ym przypadku będzie wynosiła OP', a oferowana ilość godzin pracy, równa wielkości popyu będzie równa OB'. Wysąpienie nowego punku równowagi zmieni proporcje podziału dochodu wypracowanego przez czynnik pracy między pracodawców i pracobiorców. Podaek nałożony na płace w wysokości P'P spowoduje, iż dochody pańswa będą równe polu prosokąa P'PFE', płaca neo będzie wynosiła OP', a całkowie dochody z pracy będą idenyczne z polem rójkąa O E'B'. Spadnie ym samym warość nadwyżki pracodawców. Poliyka podakowa wykorzysywana jako insrumen sabilizacji koniunkury w gospodarce rynkowej jes skierowana zarówno na dochody konsumenów jak i inwesorów bądź eż na ich akywność gospodarczą. Wpływ poliyki podakowej na kszałowanie się dochodów konsumenów, a ym samym ich popyu może nasępować poprzez wprowadzanie dodakowych obciążeń lub zwolnień podakowych od orzymywanych dochodów i wynagrodzeń lub poprzez zmiany sawek podakowych od nabywanych dóbr konsumpcyjnych (np. podaku od warości dodanej). Czynniki e w większości przypadków określają chęć lub zdolność kupna poszczególnych dóbr konsumpcyjnych. Siła wpływu zmian podakowych na kszałowanie popyu konsumpcyjnego zależy przede wszyskim od kszałowania się krańcowej skłonności do oszczędności: im skłonność a będzie wyższa, ym wzros podaków będzie powodował słabszy spadek popyu na dobra konsumpcyjne. Zmiany podaków od dochodów i wynagrodzeń sosunkowo silnie kszałują popy na dobra konsumpcyjne w przypadku podmioów uzyskujących niskie i średnie dochody (w ej grupie marginalna skłonność do oszczędzania jes sosunkowo niska). Zmiany wysokości podaków płaconych przez osoby orzymujące sosunkowo wysokie dochody w mniejszym sopniu wpływają na ich popy na dobra konsumpcyjne.

102 Ryszard Barczyk Wykres 3. Wpływ podaku od płac na syuację na rynku pracy i na dochody pracowników sawka płacy C P F E R P E R 0 B B liczba godzin pracy Źródło: S. Owsiak, Finanse publiczne..., op.ci., s. 177; R.A.Musgrave, P.B.Musgrave, Public Finance in Theory and Pracice, McGraw Hill Book Company 1980. s.289. Zgodnie z zasadami sosowania poliyki podakowej w okresie niskiej akywności gospodarczej powinno nasępować obniżanie podaków płaconych przez konsumenów po o aby doprowadzić do zahamowania spadku popyu na dobra konsumpcyjne. Tego ypu działanie organów pańswa do ej pory w prakyce nie było podejmowane, co wynikało z przeświadczenia, że czynnikiem, kóry może doprowadzić do wyjścia gospodarki z fazy niepomyślnej koniunkury jes przede wszyskim działalność inwesycyjna. Ograniczenie spadku konsumpcji w ym okresie nie jes najważniejszym kierunkiem działań pańswa. W okresie fazy wysokiej akywności gospodarczej powinno nasępować podwyższenie podaków dochodowych płaconych przez konsumenów aby w en sposób ograniczyć dynamikę wzrosu popyu na dobra konsumpcyjne. Tego ypu działanie, właściwe z punku widzenia prowadzonej poliyki sabilizacji, jes bardzo rudne w prakycznej realizacji. Związane jes o z ym, że wzros podaków w ym czasie może być czynnikiem przyśpieszającym inflacyjny wzros cen. Organy pańswa prowadzące określoną poliykę podakową mogą również wpływać na kszałowanie popyu na dobra inwesycyjne. Najważniejszym insrumenem sosowanym w ym zakresie są premie inwesycyjne. Polegają one na sworzeniu możliwości odpisu przez przedsiębiorswa od podsawy opodakowania kwo wydanych na działalność inwesycyjną. Tak zwane nierwałe premie inwesycyjne doyczą jedynie przedsiębiorsw, kóre osiągają zyski, naomias rwałe premie obejmują wszyskie firmy bez względu na osiągnięy wynik finansowy. Pańswo realizując poliykę podakową może akże dopuszczać do powsawania w przedsiębiorswach zw. funduszy inwesycyjnych. Są one worzone z wypracowanego zysku i gromadzone na specjalnych rachunkach, a ich wykorzysanie wysępuje najczęściej w fazie niskiej akywności gospodarczej 13. Ocena skueczności działania insrumenów poliyki podakowej, skierowanych na zmiany popyu inwesycyjnego nie jes jednoznaczna. Wprowadzenie zwolnień podakowych w fazie niepomyślnej koniunkury, w warunkach pesymisycznych oczekiwań doyczących możliwości sprzedaży i orzymania zysku może doprowadzić jedynie do zamrożenia środków 13 Na en ema zob.: U.Teichmann, Grundriß..., op.ci., s. 247-251.

Wpływ dyskrecjonalnych insrumenów poliyki fiskalnej na zmiany akywności... 103 finansowych przedsiębiorsw, a nie do zwiększenia wydaków na działalność inwesycyjną. Wyższa skueczność ego ypu działań będzie wysępowała w fazie pomyślnej koniunkury. Zniesienie w ym czasie ulg inwesycyjnych, ograniczenie wysokości odpisów amoryzacyjnych może bowiem zmniejszyć renowność podejmowanych inwesycji, co zmniejszy przyros popyu na środki inwesycyjne. Jeżeli skuki ych działań będą wliczane w koszy wywarzania przyszłej produkcji może o jednak spowodować wzros cen. 2.2. Znaczenie wydaków budżeowych w kszałowaniu akywności gospodarczej Poliyka wydaków budżeowych może odgrywać isoną rolę sabilizacyjną ze względu na o, iż powoduje zmiany w zakresie popyu nie ylko na dobra konsumpcyjne ale i na dobra inwesycyjne. Zmiany popyu konsumpcyjnego są deerminowane przez wydaki osobowe, a akże w części przez wydaki ransferowe. Z kolei popy na dobra inwesycyjne jes kszałowany przez zw. rzeczowe wydaki budżeowe oraz przez subwencje podakowe. Wydaki budżeowe pańswa na cele osobowe i socjalne mają głównie charaker społeczny i w sosunkowo niskim sopniu mogą ulegać zmianie w zależności od poziomu akywności gospodarczej. Płace i wynagrodzenia uzyskiwane ze środków budżeowych są w bardzo niskim sopniu zależne od sanu koniunkury. Sawki płac dla ej grupy zarudnionych są wynikiem usaleń aryfowych między pracodawcami z pracobiorcami, sąd eż wysoce dyskusyjnym jes o czy organy pańswa będą ryzykowały wzniecanie konflików społecznych po o aby osiągnąć określone cele sabilizacji gospodarki. Wydaki budżeowe na cele socjalne wynoszą w niekórych krajach 30% wyworzonego produku socjalnego bruo, a zaem jes o isony czynnik określający wielkość popyu na dobra i usługi konsumpcyjne. Jednak możliwość króko- i średniookresowych zmian w ym zakresie jes bardzo ograniczona. Można sobie w ym przypadku jedynie wyobrazić, że isnieją pewne możliwości wzrosu świadczeń socjalnych w warunkach niskiej akywności gospodarczej, oczywiście na yle na ile będzie na o pozwalała wysokość dochodów budżeowych. Ograniczenie ych świadczeń i wydaków w fazie pomyślnej koniunkury będzie prakycznie niemożliwe, głównie ze względów poliycznych i społecznych. Siła wpływu wydaków budżeowych osobowych i socjalnych na kszałowanie się popyu konsumpcyjnego w wysokim sopniu zależy od kszałowania się krańcowej skłonności do konsumpcji grup społecznych uzyskujących dochody budżeowe. Wpływ wydaków rzeczowych pańswa na kszałowanie się popyu na dobra inwesycyjne jes bardziej bezpośredni, gdyż w ym przypadku nie powsają oszczędności, kóre mogłyby modyfikować popy inwesycyjny. Według zwolenników ekonomii sworzonej przez J.M. Keynesa wydaki rzeczowe budżeu w wyniku kórych są podejmowane inwesycje są najlepszym insrumenem wpływającym na sabilizowanie koniunkury, gdyż siła działania mechanizmów mnożnikowych jes sosunkowo wysoka. Teoria mnożnika opisuje mechanizmy generowane wskuek zmian jednego z elemenów popyu globalnego, kórych efekem jes wielokronie silniejszy wzros lub spadek popyu globalnego 14. W zależności od możliwych zmian poszczególnych komponenów popyu wyróżnia się mnożnik inwesycyjny, wydaków pańswa, eksporu id. W procesie analizy poliyki sabilizacji koniunkury gospodarczej najważniejsze znaczenie odgrywa mnożnik inwesycyjny 15. W ym przypadku jes bada- 14 Pierwsze prace doyczące mechanizmów mnożnikowych, wysępujących w sferze cen zosały sformułowane przez K.Wicksella. Nasępnie był on przedsawiany w rozmaiej posaci przez A.L.Johansena oraz R.F.Kahna. Jednakże dopiero w pracach J.M.Keynesa zosał on porakowany jako cenralny problem eorii wzrosu gospodarczego i wahań koniunkuralnych. Na en ema zob.: J.M.Keynes, Ogólna eoria zarudnienia, procenu i pieniądza, PWN Warszawa 1965; R.F.Kahn, The Relaion of Home Invesmen o Unemploymen, Economic Journal, vol. 41/1931, s. 173-198. 15 Na en ema zob. m.in.: J.Tomala, Relacje kapiałowe w eorii wzrosu gospodarczego, PWN Warszawa 1963, s. 36-44.

104 Ryszard Barczyk ny wpływ zmian inwesycji auonomicznych, finansowanych z wydaków budżeowych, na zmiany dochodu narodowego (popyu globalnego), przy danym poziomie konsumpcji i oszczędności. Inwesycje podejmowane przez organy pańswa, a finansowane ze środków budżeowych w prakyce gospodarczej mogą ylko w ograniczonym zakresie być wykorzysywane jako efekywny insrumen poliyki sabilizacji. Inwesycje e są najczęściej podejmowane w określonych branżach i mają sosunkowo wąski zakres. Najczęściej doyczą sekora budownicwa. Jeżeli spadek poziomu akywności gospodarczej jes powodowany przez zmniejszenie popyu wewnęrznego na dobra konsumpcyjne, na inwesycje wyposażeniowe lub popyu zagranicznego, o przyros popyu na wskuek podejmowanych przez pańswo inwesycji budowlanych nie jes w sanie w pełni zrekompensować ych negaywnych zmian. Dodakowym elemenem jes o, że srukura dodakowego popyu jes różna od popyu, kóry ulega zmniejszeniu. Negaywną konsekwencją wzrosu popyu rynkowego na prace budowlane lub na środki i maeriały budowlane może być wzros ich cen. Uwagi powyższe nie oznaczają, że inwesycje pańswa nie powinny być wykorzysywane w procesie sabilizacji koniunkury gospodarczej. Należy jednakże pamięać o ym, że określone zmiany srukury zdolności produkcyjnych nie mogą być w pełni kompensowane realizowaną poliyką sabilizacji 16. Inwesycje podejmowane przez pańswo są najczęściej realizowane w poszczególnych regionach (wojewódzwach), gminach czy w przedsiębiorswach publicznych. Odpowiedzialność za poliykę sabilizacji ponoszą organy cenralne, a wykonawcami ych działań są jednoski niższego szczebla. To może doprowadzić do ego, że skueczność prowadzonej w en sposób poliyki sabilizacji będzie mniejsza. Kolejnym, isonym czynnikiem ograniczającym efekywność poliyki sabilizacji, realizowanej za pomocą inwesycji pańswa są ograniczenia i opóźnienia czasowe między podjęciem samej decyzji a jej wykonaniem. Elemenem wydaków budżeowych pańswa są akże subwencje dla poszczególnych podmioów gospodarczych. Ten insrumen poliyki fiskalnej jes zdecydowanie bardziej elasyczny w działaniu aniżeli wydaki na inwesycje. Sąd eż możliwości ich ograniczania w fazie pomyślnej koniunkury lub ich zwiększania w fazie niskiej akywności gospodarczej są duże. W ym przypadku należy jednakże pamięać, że zmiany subwencji budżeowych odgrywają nie ylko rolę insrumenu sabilizacji ale są akże środkami poliyki alokacyjnej, konkurencji lub podziału. Możliwości zwiększania wielkości subwencji dla przedsiębiorsw są bardzo częso ograniczane możliwościami finansowymi pańswa. 3. Hipoeyczny wpływ zmian dochodów i wydaków budżeowych na kszałowanie popyu rynkowego Zmiany wydaków i dochodów budżeowych powodują określone konsekwencje w gospodarce rynkowej. Ogół ych skuków można podzielić na 17 : efeky realno-gospodarcze; efeky monearne. Efeky realno-gospodarcze zmian poliyki fiskalnej są w lieraurze przedmiou przedsawione w posaci mechanizmu mnożnikowego. Mechanizm en ukazuje w jaki sposób zmiana wydaków lub dochodów budżeowych powoduje zmiany popyu w danym okresie i w okresach nasępnych. Jeżeli zosanie przyjęe, iż G oznacza dodakowe wydaki pańswa, o prowadzą one do akiego samego wzrosu dochodów podmioów gospodarczych, co będzie 16 Zob. J.Päzold, Sabilisierungspoliik. Grundlagen der nachfrage-und angebosorienieren Wirschafspoliik, Bern- Sugar 1991, s. 152. 17 Ibidem, s. 147.

Wpływ dyskrecjonalnych insrumenów poliyki fiskalnej na zmiany akywności... 105 się przejawiało we wzroście płac lub/i zysków. Podmioy, kóre zwiększyły swoje dochody część z nich oszczędzają (s G ), a pozosałą część wydają na konsumpcję [(1-s) G ]. Wydaki na konsumpcję będą z kolei dochodem innych podmioów, kórzy podobnie jak poprzednio część oszczędzają [s ( 1- s) G ], a część wydają na konsumpcję [( 1 s) (1 s) G ] = [( 1 s) 2 G ]. Po ym efekcie wysępuje słabszy efek id. W rezulacie zmiany wydaków na konsumpcję worzą w czasie szereg geomeryczny, kóry można zapisać nasępująco 18 : 2. G + (1 s) G + (1 s) 2 G + (1 s) 3 G +...+ (1 s) n G Osaeczny rezula zmian wydaków na konsumpcję będzie równy sumie: 1 3. G = 1 (1 s) 1 1 c G gdzie: s krańcowa skłonność do oszczędzania; c - krańcowa skłonność do konsumpcji. Siła efeku mnożnikowego jes ym większa im poszczególne podmioy gospodarcze szybciej i pełniej wydają dodakowe dochody na konsumpcję i co nie jes uwzględnione w równaniu 3. im większa część ych dochodów będzie przeznaczana w danej gospodarce na dobra krajowe. Przyjmując, że w danym kraju zdolności wywórcze są w pełni wykorzysywane przedsawiony mechanizm mnożnikowy prowadzi do wzrosu inwesycji (mechanizm akceleracji). Dopełnieniem analizy mnożnikowej jes zbadanie końcowych efeków powsałych w wyniku zmian wydaków konsumpcyjnych. Na ej podsawie można zbudować mnożnik wydaków budżeowych pańswa na dobra i usługi. Przyjmując, iż: C realny popy na dobra konsumpcyjne jes funkcją zmian realnego dochodu (Y), wówczas funkcja konsumpcji w okresie będzie równa: 4. C = a + c Y gdzie: a sała wielkość wydaków na konsumpcję; Y realny dochód narodowy w okresie. Przyjmując dalej, że wielkość popyu krajowego na produky wywarzane za granicą, j. wielkość realnego imporu danego kraju w okresie (M ) zależy od dochodu narodowego, wówczas równanie imporu można zapisać: 5. M = m Y gdzie: m krańcowa skłonność do imporu. Jeżeli inwesycje w danym okresie ( I ), ekspor ( X ) i wydaki pańswa ( G ) nie zależą od zmian dochodu (zmiany ych elemenów popyu są powodowane przez inne, zewnęrzne czynniki), wówczas dochód narodowy w warunkach równowagi Y * = Y = Y -1 =Y -2, j. całkowiy popy na dobra i usługi wywarzane w danym kraju będzie równy 19 : 18 G.Tichy, Konjunkurpoliik. Quaniaive Sabilisierungspoliik bei Unsicherhei, Springer Verlag Berlin 1995, s. 77. 19 Ibidem, s. 78.

106 Ryszard Barczyk 6. Y * = C + I + G + X - M lub 7. Y * = a + cy * + I + G + 8. Y * Y * (c m) = a + I + 9. Y * (1-c+m) = a + I + G + X my * G + X X lub lub lub 10. Y * = a + I + G 1 c + m + X = a + I + G + X s + m gdyż: 1 c = s krańcowa skłonność do oszczędzania. Zmiany wydaków budżeowych pańswa zwiększają dochód narodowy (popy efekywny) o wielkość: 1 11. Y = G s + m 1 a warość oszacowanego mnożnika zależy odwronie proporcjonalnie od krańcowej s + m skłonności do oszczędzania (s) i krańcowej skłonności do imporu (m).mechanizm mnożnikowy działa w warunkach niepełnego wykorzysania czynników produkcji, a więc w okresie fazy niskiej akywności gospodarczej. W ej syuacji wzros wydaków budżeowych powoduje przyros dochodu narodowego, j. popyu efekywnego na dobra i usługi wyworzone w kraju. Może o być ym samym jeden z ważniejszych czynników poprawiających akywność gospodarczą i uławiających wyjście sysemu z fazy niepomyślnej koniunkury. Siła ego wpływu będzie zależna od ego na co będzie przeznaczany wzros wydaków pańswa. Jeżeli w ich srukurze coraz większe znaczenie będą odgrywały inwesycje rzeczowe, realizowane przez pańswo, a mniejszą rolę wydaki na cele konsumpcyjne, wówczas szybkość wychodzenia z fazy niepomyślnej koniunkury będzie coraz większa. Działanie analizowanego mechanizmu mnożnikowego można przedsawić graficznie (Wykres 4). Na wykresie ym ukazano mnożnik wydaków pańswa w gospodarce, w kórej nie uwzględniono imporu. Linia o nachyleniu 45 o obrazuje wszyskie punky na kórych realna warość dochodu, j. suma wszyskich dóbr i usług oferowanych na rynku wewnęrznym jes równa wielkości zgłaszanego popyu. Linia (a + X + G ) oznacza wielkość popyu, kóra jes niezależna od dochodu narodowego. Wyrażenie cy przedsawia wielkość konsumpcji, zależną od dochodu narodowego, a linia [(a + X + G ) +cy] informuje o kszałowaniu się całkowiego popyu na produky wyworzone w kraju (bez uwzględniania imporu). Punk A wskazuje na równowagę przy kórej wielkość popyu wewnęrznego równa się wielkości oferowanej podaży (Y 1 ), przy danym sopniu wykorzysania siły roboczej. Dochód narodowy Y 1 w warunkach równowagi jes jednak mniejszy aniżeli dochód Y w w syuacji pełnego wykorzysania czynnika pracy (punk B). W ym przypadku pańswo podejmuje decyzję o zwiększeniu wydaków budżeowych G 1 w aki sposób aby zwiększyć zarudnienie. Tym samym linia [(a + X + G ) + cy + G 1 ] oznacza globalny popy w warunkach wzrosu wydaków budżeowych pańswa. W ej syuacji punk B wyznacza nową równowagę rynkową w kórej jes w pełni wykorzysany czynnik pracy, a mechanizm

Wpływ dyskrecjonalnych insrumenów poliyki fiskalnej na zmiany akywności... 107 mnożnikowy przesaje działać. Wykres 4. Mnożnik wydaków pańswa w gospodarce w kórej nie uwzględnia się imporu popy B ( a + X + G) + cy + G1 ( a + X + G) + cy G1 A ( a + X + G) 45 o 0 Y 1 Y w Źródło: G.Tichy, Konjunkurpoliik..., op.ci., s.79. Y Wykres 5 przedsawia działanie mechanizmu mnożnikowego wydaków pańswa w gospodarce owarej, z uwzględnieniem imporu, kóry jes funkcją zmian dochodu narodowego. Nachylenie krzywej popyu całkowiego [(a + X + G ) +cy my] jes mniejsze aniżeli nachylenie krzywej popyu na wykresie poprzednim, co jes spowodowane ym, że szybkość wzrosu popyu wskuek wzrosu konsumpcji jes mniejsza wskuek wysępowania imporu. Warość mnożnika jes zaem mniejsza. Prosa a zosała narysowana w en sposób, że punk równowagi A wysępuje przy dochodzie Y 1, a więc przy ym samym sopniu wykorzysania czynnika pracy (Y w Y 1 ). Punk A wysępuje jednak przy znacznie wyższym poziomie popyu, wyznaczonego przez warość wyrażenia (a + X + G ). Punk równowagi B wysąpi wówczas, gdy pańswo znacznie zwiększy wydaki budżeowe o warość G 2 (przy czym G 2 > G 1 ), co będzie oznaczało, że równowaga na rynku dóbr i usług konsumpcyjnych i na rynku czynnika pracy wysąpi wedy, gdy w warunkach wzrosu imporu pańswo będzie musiało znacznie zwiększyć wydaki budżeowe. W warunkach gospodarki owarej czynnikiem przyspieszającym jej wychodzenie z fazy niskiej akywności będzie przyros eksporu, kóry będzie wzmacniał mechanizmy mnożnikowe, uruchomione przez wzros wydaków pańswa. Czynnikiem osłabiającym e mechanizmy będzie przyros imporu (krańcowej skłonności do imporu), kóry będzie powodował spadek popyu efekywnego na dobra i usługi wyworzone w danym kraju. Oznaczać do będzie dalsze zmniejszenie sopnia wykorzysania czynników produkcji, a zwłaszcza czynnika pracy. Elemenem, kóry może zrekompensować e niekorzysne procesy będzie symulowanie popyu wewnęrznego poprzez zwiększone wydaki budżeowe pańswa.

108 Ryszard Barczyk Wykres 5. Mnożnik wydaków pańswa w gospodarce w kórej uwzględniono impor popy B ( a + X + G) + cy my + G 2 G2 A ( a + X + G) + cy my ( a + X + G) 45 o 0 Y 1 Y w Y Źródło: G.Tichy, Konjunkurpoliik..., op.ci., s. 79. Aby w analizie mnożnikowej móc oddzielić efeky powodowane przez zmiany wydaków budżeowych od efeków generowanych przez zmiany dochodów podakowych zosało przyjęe, że wydaki budżeowe są niezależne od dochodów 20. W ym przypadku wyróżniono akże podaki sałe, niezależne od zmian dochodów (TK) i podaki bezpośrednie (TD ), zależne od dochodu narodowego przy sawce podakowej p : 21 12. TD = p Y gdzie: TD podaki bezpośrednie w okresie, zależne od dochodu narodowego w ym samym okresie; p sawka podakowa. Wskuek przyjęcia założenia o wysępowaniu podaków funkcja konsumpcji (równanie 4.) zosanie zmodyfikowana i przyjmie posać 22 : 13. C = a+ c(y TD TK) lub 14. C = a + c (1 p )Y W akim przypadku mechanizm mnożnika wydaków budżeowych będzie wyznaczany przez warość wyrażenia 23 : 15. Y 1 = G 1 c(1 p ) lub w gospodarce owarej: 20 Ibidem, s.80. 21 Ibidem, s. 80. 22 Ibidem s. 80; Z.Fedorowicz, Poliyka fiskalna, Poznań 1998, s. 34. 23 G.Tichy, Konjunkurpoliik, op.ci., s. 80; Z.Fedorowicz, Poliyka fiskalna..., op.ci., s. 35.

Wpływ dyskrecjonalnych insrumenów poliyki fiskalnej na zmiany akywności... 109 1 16. Y = G s + m + c p Wysępowanie podaków bezpośrednich, zależnych od zmian dochodów (TD ) zmniejsza siłę działania mechanizmu mnożnikowego o warość 1 c p,gdyż w każdym okresie wzros dochodu jes zmniejszony wskuek przyrosu podaków ( p Y). Tym samym warość mnożnika jes większa im mniejsza jes krańcowa skłonność do oszczędzania, do imporu i im mniejsza jes sawka podakowa. Oznaczać o powinno, iż w okresie niepełnego wykorzysania czynników produkcji (faza niskiej akywności gospodarczej) organy fiskalne w żadnym razie nie powinny podnosić sawek podakowych, gdyż będzie o prowadziło do dalszego pogarszania koniunkury. Realizowana poliyka podakowa powinna być w ej syuacji coraz mniej resrykcyjna, co może być czynnikiem przyspieszającym wychodzenie z fazy niepomyślnej koniunkury. Spadek sopnia resrykcyjności sysemu podakowego może przyczynić się do poprawy akywności, co nie będzie wymagało szybkiego zwiększania wydaków budżeowych. A zaem im bardziej jes owara gospodarka i im większy jes udział w niej pańswa (poprzez sosowane podaki), ym droższe są insrumeny sabilizacyjne poliyki fiskalnej i ym wyższe są niezbędne wydaki pańswa aby orzymać pożądany wzros dochodu narodowego 24. Siła mechanizmu mnożnikowego będzie mniejsza, jeżeli zosanie przyjęe założenie, że pańswo nie dokonuje wydaków budżeowych na dobra i usługi lecz jedynie wydaki ransferowe. W przypadku wydaków budżeowych na dobra i usługi, gdy c = 1, wówczas dochód narodowy rośnie w danym okresie dokładnie o warość wydaków budżeowych. Wydaki ransferowe pańswa są najczęściej przeznaczane na konsumpcję, dlaego wzros popyu rynkowego zależy nie ylko od wysokości ransferów ale akże od krańcowej skłonności do oszczędzania. Wzros oszczędności może przyczynić się do osłabienia siły mechanizmu mnożnikowego, co będzie powodowało nasilenie rudności w procesie wychodzenia z fazy niskiej akywności. Wysępowanie wydaków ransferowych będzie modyfikowało funkcję konsumpcji. Przyjmie ona posać 25 : 17. C = a+c (Y + TR ) gdzie: TR wielkość ransferów wysępujących w danym okresie. W akiej syuacji wyrażenie obrazujące działanie mechanizmu mnożnikowego przyjmie nasępującą posać: c 18. Y = TR s + m lub uwzględniając wysępowanie podaków zależnych od dochodu: c 19. Y = TR s + m + c p 24 Powyższe zależności pokazują dlaczego w czasach J.M.Keynesa zdecydowanie bardziej podkreślano rolę poliyki fiskalnej aniżeli ma o miejsce w czasach współczesnych. 25 G.Tichy, Konjunkurpoliik,op.ci., s. 81.

110 Ryszard Barczyk Zakładając, że nasępuje zmiana sawek podakowych od podmioów, niezależnych od dochodu narodowego, wówczas warość mnożnika podakowego będzie równa: 26 20. Y TK c = 1 c lub w gospodarce owarej c 21. Y = TK s + m + c p W ym przypadku efek mnożnikowy w okresie począkowym będzie mniejszy o kwoę dodakowych oszczędności (przy zmniejszonym podaku) względnie większy o dodakowe oszczędności (przy podwyższonym podaku). Zakładając zmiany sawek podakowych, zależnych od zmian dochodów ( p ), wówczas wyrażenie przedsawiające mechanizm mnożnikowy można zapisać: c 22. Y = Y p s + m + c p W celu ławiejszej inerpreacji równanie 22. można przekszałcić w nasępujący sposób: 23. Y (s + m + c p ) = cy p lub 24. Y (1-c + m + c p ) = cy p lub 25. Y = (c m c p ) Y + cy p Wyrażenie (cy p ) ukazuje zmiany wydaków wskuek zmian sopy podakowej, odnoszącej się do począkowego poziomu dochodu, a więc kwoę, kóra uruchamia proces mnożnikowy. Iloczyn (c m c p ) Y odpowiada indukowanym zmianom dochodu. Zakładając w okresie począkowym równomierny spadek podaku od podmioów (TK) i spadek podaków zależnych od dochodu (TD), wówczas efek mnożnikowy podaków zależnych od dochodu jes mniejszy. Kwoa płaności podakowych rośnie z okresu na okres, ponieważ indukowany wzros dochodów jes akże opodakowany, przy czym w każdym okresie działa dodakowy, negaywny impuls podakowy. Doychczasowa analiza mechanizmów mnożnikowych przyjmuje, że niezbędne środki finansowe znajdują się w dyspozycji pańswa. Przyjmując, że środki akie pochodzą z rynku pieniądza albo z rynku kapiałowego, wówczas ekspansywny efek dodakowych wydaków pańswa będzie zmniejszony wskuek spadku prywanych wydaków konsumpcyjnych. W syuacji gdy dodakowe wydaki pańswa będą finansowane przez podaki niezależne od dochodu narodowego można na podsawie mnożnika wydaków i mnożnika podakowego wyprowadzić mnożnik zrównoważonego budżeu (eoria Haavelmo). Odejmując od dodaniego G efeku popyowego dodakowych wydaków pańswa negaywny efek popyowy dodakowych 1 c 26 Ibidem, s. 81; Z.Fedorowicz, Poliyka fiskalna, op.ci., s. 35-36.

Wpływ dyskrecjonalnych insrumenów poliyki fiskalnej na zmiany akywności... 111 c TK podaków 1 c i pamięając, że TK = G wówczas 27 : ( 1 c) G 26. = G 1 c W ym przypadku całkowiy popy rośnie jedynie o wielkość dodakowych wydaków pańswa. Warość mnożnika wynosi 1. Tak więc wydaki pańswa finansowane przez podaki niezależne od dochodów działają w sposób ekspansywny. Przy finansowaniu wydaków przez podaki zależne od dochodu, wówczas mnożnik zrównoważonego budżeu jes mniejszy od jedności, ponieważ ekspansywne działanie wydaków pańswa jes przeciwsawione mocniejszemu, resrykcyjnemu działaniu wyższego opodakowania dochodów indukowanych. W przedsawionej powyżej analizie mechanizmów mnożnikowych ukazano efeky realno-gospodarcze poliyki fiskalnej. Wynikają one sąd, że zmiany wydaków lub dochodów pańswa powodują zmiany popyu na dobra konsumpcyjne i na środki inwesycyjne nie ylko w okresie począkowym lecz akże w okresach nasępnych. Zmiany prowadzonej poliyki fiskalnej deerminują nie ylko zmiany popyu ale akże powodują zmiany na rynku pieniądza. Związane są one m.in. ze sposobem finansowania deficyu budżeowego lub/i z rodzajami wkładów w warunkach isnienia nadwyżki budżeowej. 4. Uwagi końcowe Przedsawione powyżej rozważania doyczące dochodów i wydaków budżeowych jako narzędzi poliyki sabilizacji koniunkury w gospodarce rynkowej są sformułowane przede wszyskim w ekonomii, kórej wórcą był J.M.Keynes. Poglądy e są generalnie negowane przez monearysów, kórzy wierdzą, że insrumeny poliyki fiskalnej są w wysokim sopniu nieskueczne w procesie sabilizowania sysemu gospodarczego. Ich zdaniem, zwiększenie wydaków budżeowych na cele konsumpcyjne lub inwesycyjne musi zosać sfinansowane albo poprzez wzros podaków płaconych przez podmioy gospodarcze albo poprzez zaciąganie przez rząd pożyczek na rynku pieniężnym. W pierwszym przypadku wzros podaków oznacza nie ylko zmniejszenie konsumpcji wskuek spadku dochodów rozporządzalnych gospodarsw domowych ale akże ograniczenie wydaków na inwesycje przedsiębiorsw w związku ze zmniejszeniem zysków neo. Wzros zadłużenia pańswa ograniczać będzie dosęp do kredyów dla przedsiębiorsw (spadek podaży pieniądza kredyowego), co będzie się przejawiało we wzroście sopy procenowej oraz w zaosrzaniu przez banki komercyjne kryeriów udzielania kredyów. Spowoduje o nie ylko spadek konsumpcji prywanej (zmniejszenie zaineresowania zakupami raalnymi gospodarsw domowych) ale przede wszyskim ograniczanie inwesycji przedsiębiorsw. Tak więc poliyka fiskalna nie ma wpływu na wielkość popyu rynkowego, a powoduje jedynie zmianę jego srukury, co może doprowadzić do zmiany srukury podaży rynkowej. W konsekwencji powsaje silny efek wypychania wydaków prywanych przez wydaki rządowe, a przyczyną ego jes wysoka elasyczność inwesycji względem zmian sopy procenowej 28. Monearyści uważają, że poliyka fiskalna jes nie ylko nieskueczna w procesie oddziaływania na zmiany koniunkuralne ale akże nie jes ona czynnikiem ograniczającym procesy inflacji. Resrykcyjna poliyka fiskalna prowadzona bez zmniejszenia ilości pieniądza w obiegu nie powoduje spadku inflacji. Wzros deficyu budżeowego przy- 27 G.Tichy, Konjunkurpoliik, op.ci., s. 82-83; Z.Fedorowicz, Poliyka fiskalna..., op.ci., s. 36-37. 28 Por. M.Belka, Dokryna ekonomiczno-społeczna Milona Friedmana, PWN Warszawa 1986, s. 291.

112 Ryszard Barczyk czynia się do zwiększenia ogólnego poziomu cen, jeżeli jes on finansowany przez dodakową emisję pieniądza. Ekspansywna poliyka fiskalna nie będzie prowadziła do nasilania procesów inflacji jedynie wedy, gdy pańswo uzyskuje dodakowe środki pieniężne w drodze zwiększania długu publicznego. Ten sposób finansowania deficyu budżeowego może jednak doprowadzić do wzrosu oprocenowania rządowych papierów warościowych, co jes niezbędnym warunkiem wzrosu popyu na nie na rynku. Zwiększenie zadłużenia wewnęrznego oznacza jednocześnie dalszy wzros obciążeń budżeowych w przyszłości wskuek wzrosu oprocenowania emiowanych papierów warościowych. Ważnym czynnikiem ograniczającym skueczność realizowanej za pomocą insrumenów fiskalnych poliyki sabilizacji jes akże i o, iż środki e są w sosunkowo niskim sopniu elasyczne w działaniu, j. wysępują sosunkowo długie opóźnienia czasowe w procesie wprowadzania i wykorzysywania ych insrumenów. Relaywnie długie okresy opóźnień można akże zaobserwować w reakcjach podmioów gospodarczych na sosowane narzędzia fiskalne. SPIS LITERATURY: 1. Belka M.,(1986), Dokryna ekonomiczno-społeczna Milona Friedmana, Warszawa. 2. Dobias P., (1980), Wirschafspoliik. Einführung in ihre Grundlagen und Haupprobleme, Paderborn-München-Wien-Zürich. 3. Fedorowicz Z., (1998), Poliyka fiskalna, Poznań. 4. Kahn R.F.,(1931), The Relaion of Home Invesmen o Unemploymen, Economic Journal, vol. 41. 5. Keynes J.M., (1965),Ogólna eoria zarudnienia, procenu i pieniądza, Warszawa. 6. Laffer A., (1981), The New Economics. A Debae, Economic Impac, nr 3. 7. Nasiłowski M., (1999), Sysem rynkowy. Podsawy mikro- i makroekonomii, Warszawa. 8. Osaszewski K., Borkowski R., (1996),Porządki na krzywej Laffera, Gazea Bankowa, nr 9. 9. Owsiak S.,( 1999), Finanse publiczne. Teoria i prakyka, Warszawa. 10. Päzold J.,( 1991), Sabilisierungspoliik. Grundlagen der nachfrage- und angeboso-rienieren Wirschafspoliik, Bern-Sugar. 11. Pasieka M.,( 1987), Teoreyczne źródła i reści ekonomii podaży, Aca Universiais Lodziensis. Folia Oeconomica, nr 72. 12. Teichmann U.,( 1988), Grundriß der Konjunkurpoliik, München. 13. Tichy G., (1995), Konjunkurpoliik. Quaniaive Sabilisierungspoliik bei Unsicherhei, Berlin. 14. Tomala J., (1963), Relacje kapiałowe w eorii wzrosu gospodarczego, Warszawa.