prof. UEK dr hab. Paweł Cabała Katedra Procesu Zarządzania Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Analiza systemowa w zarządzaniu Wykład IV. Archetypy systemowe 1. Erozja celów 2. Eskalacja 3. Szkodliwe lekarstwa 4. Wzrost i niedoinwestowanie 5. Granice wzrostu 6. Przerzucanie brzemienia 7. Sukces dla odnoszących sukces 8. Tragedia wspólnoty Archetyp 1. «pierwowzór jakiejś postaci, zdarzenia, motywu» 2. «w psychoanalitycznej teorii C. G. Junga: wspólny wszystkim ludziom, dziedziczny wzorzec reagowania i postrzegania świata» Źródło: http://sjp.pwn.pl/sjp/archetyp;2441121.html Archetyp ( z gr. arche "początek", typos "typ" ) pierwotny wzorzec (pierwowzór) postaci, zdarzenia, motywu lub schematu. W psychoanalizie archetypy oznaczają elementy strukturalne nieświadomości wspólne wszystkim ludziom. Archetypy występują w nieświadomości zbiorowej i nieświadomości indywidualnej. Są wielkościami dynamicznymi: zdolne są do przemian i rozwoju. https://pl.wikipedia.org/wiki/archetyp_(psychologia) 2 1
prof. UEK dr hab. Paweł Cabała Katedra Procesu Zarządzania Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Analiza systemowa w zarządzaniu Wykład IV. Archetypy systemowe 1. Erozja celów 2. Eskalacja 3. Szkodliwe lekarstwa 4. Wzrost i niedoinwestowanie 5. Granice wzrostu 6. Przerzucanie brzemienia 7. Sukces dla odnoszących sukces 8. Tragedia wspólnoty Erozja celów (drifting goals) Opis: dotyczy sytuacji, w której różnica między celem a wydajnością może być niwelowana albo poprzez wyznaczanie mniej ambitnych celów (korekta celu) albo działania naprawcze (zwiększenie wydajności). Stopniowe korygowanie celu powoduje stopniowe obniżenie wydajności. Nieznaczne korekty celu w dół z em doprowadzają do znacznego spadku wydajności. Ilustracja: syndrom żaby. cel wydajność 4 2
Erozja celów (drifting goals) Ogólna struktura archetypu cel wydajność różnica B1 presja na korektę celu działania naprawcze 5 Przykład: zarządzanie jakością Erozja celów (drifting goals) jakość produktów konkurencji oczekiwania klientów R3 standardy jakości jakość produktów różnica B1 presja na obniżenie jakości inicjatywy projakościowe 6 3
prof. UEK dr hab. Paweł Cabała Katedra Procesu Zarządzania Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Analiza systemowa w zarządzaniu Wykład IV. Archetypy systemowe 1. Erozja celów 2. Eskalacja 3. Szkodliwe lekarstwa 4. Wzrost i niedoinwestowanie 5. Granice wzrostu 6. Przerzucanie brzemienia 7. Sukces dla odnoszących sukces 8. Tragedia wspólnoty Eskalacja (escalation) Opis: dotyczy sytuacji, w której jedna strona (A) podejmuje działania na podstawie oceny swojej pozycji względem drugiej strony (B). Działania A są odbierane przez B jako zagrożenie, co powoduje, że B podejmuje działania, które A odbiera jako zagrożenie, co powoduje reakcję B, itd. działania A działania B 8 4
Eskalacja (escalation) dziania A wynik A B1 zagrożenie pozycji A wynik A w stosunku do B wynik B zagrożenie pozycji B dziania B 9 Eskalacja (escalation) Przykład: wojna cenowa cena produktu firmy A sprzedaż firmy A B1 zagrożenie pozycji A udział w rynku firmy A sprzedaż firmy B zagrożenie pozycji B cena produktu firmy B 10 5
prof. UEK dr hab. Paweł Cabała Katedra Procesu Zarządzania Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Analiza systemowa w zarządzaniu Wykład IV. Archetypy systemowe 1. Erozja celów 2. Eskalacja 3. Szkodliwe lekarstwa 4. Wzrost i niedoinwestowanie 5. Granice wzrostu 6. Przerzucanie brzemienia 7. Sukces dla odnoszących sukces 8. Tragedia wspólnoty Szkodliwe lekarstwa (fixes that fail) Opis: pojawiające się symptomy problemu wymagają szybkiej reakcji. Zastosowany środek zaradczy eliminuje te symptomy, jednak doprowadza do pojawienia się niezamierzonych konsekwencji, które z opóźnieniem doprowadzają do stanu wyjściowego lub nawet pogorszenia sytuacji. środek zaradczy środek zaradczy symptomy problemu 12 6
Szkodliwe lekarstwa (fixes that fail) symptomy problemu B1 środek zaradczy R2 niezamierzone konsekwencje 13 Przykład: realizacja zamówień Szkodliwe lekarstwa (fixes that fail) satysfakcja klienta B1 realizacji zamówienia opóźnienia dostaw R2 zakłócenia produkcji 14 7
prof. UEK dr hab. Paweł Cabała Katedra Procesu Zarządzania Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Analiza systemowa w zarządzaniu Wykład IV. Archetypy systemowe 1. Erozja celów 2. Eskalacja 3. Szkodliwe lekarstwa 4. Wzrost i niedoinwestowanie 5. Granice wzrostu 6. Przerzucanie brzemienia 7. Sukces dla odnoszących sukces 8. Tragedia wspólnoty Wzrost i niedoinwestowanie (growth & underinvestment) Opis: wzrost osiąga poziom, którego przekroczenie wymaga inwestycji w moce produkcyjne. Z powodu opóźnień w pojawianiu się efektów inwestycji lub braku takich inwestycji następuje spowolnienie, a potem spadek wzrostu. Spowolnienie wzrostu ogranicza z em możliwości inwestowania doprowadzając do dalszego pogorszenia się sytuacji. wzrost inwestycje wydajność 16 8
Wzrost i niedoinwestowanie (growth & underinvestment) wzrost popyt moce produkcyjne wydajność B3 inwestycje potrzeba inwestycji standard wydajności 17 Wzrost i niedoinwestowanie (growth & underinvestment) Przykład: wpływ marketingu na rozwój firmy marketing sprzedaż moce produkcyjne opóźnienia dostaw B3 inwestycje frustracja klientów B4 potrzeba inwestycji standard wydajności 18 9
Wzrost i niedoinwestowanie (growth & underinvestment) Przykład: wpływ marketingu na rozwój firmy marketing sprzedaż moce produkcyjne opóźnienia dostaw B3 inwestycje frustracja klientów potrzeba inwestycji R4 pożądany poziom zapasów por. archetyp erozja celów 19 prof. UEK dr hab. Paweł Cabała Katedra Procesu Zarządzania Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Analiza systemowa w zarządzaniu Wykład IV. Archetypy systemowe 1. Erozja celów 2. Eskalacja 3. Szkodliwe lekarstwa 4. Wzrost i niedoinwestowanie 5. Granice wzrostu 6. Przerzucanie brzemienia 7. Sukces dla odnoszących sukces 8. Tragedia wspólnoty 10
Granice wzrostu (limits to success) Opis: działania przyczyniające się do wzrostu z em uruchamiają mechanizmy ograniczające wydajność. Reakcją na spadek wydajności jest zwiększenie wysiłku poprzez intensyfikację działań, które do tej pory były źródłem wzrostu. wydajność wysiłek 21 Granice wzrostu (limits to success) wysiłek wydajność działanie spowalniające ograniczenie 22 11
Przykład: odchudzanie Granice wzrostu (limits to success) metabolizm dieta figura spalanie kalorii 23 Granice wzrostu (limits to success) Przykład: motywowanie pracowników hotelu zdolność wykorzystania uprawnień przez pracowników reagowanie na potrzeby klientów delegowanie uprawnień przez zarząd lojalność klientów przychody motywacja pracowników oczekiwania związane z partycypacją granice delegowania wola zarządu do zwiększania partycypacji 24 12
prof. UEK dr hab. Paweł Cabała Katedra Procesu Zarządzania Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Analiza systemowa w zarządzaniu Wykład IV. Archetypy systemowe 1. Erozja celów 2. Eskalacja 3. Szkodliwe lekarstwa 4. Wzrost i niedoinwestowanie 5. Granice wzrostu 6. Przerzucanie brzemienia 7. Sukces dla odnoszących sukces 8. Tragedia wspólnoty Przerzucanie brzemienia (shifting the burden) Opis: rozwiązanie skoncentrowane na symptomach problemu (doraźne) powoduje krótkookresową poprawę sytuacji. Próby usunięcia przyczyn problemu (rozwiązanie podstawowe) nie przynoszą szybkiej poprawy. Stosowanie rozwiązania doraźnego z em ogranicza możliwości rzeczywistego rozwiązania problemu. symptom problemu rozwiązanie doraźne rozwiązanie podstawowe 26 13
Przerzucanie brzemienia (shifting the burden) rozwiązanie połowiczne B1 symptom problemu rozwiązanie podstawowe R3 efekt uboczny 27 Przerzucanie brzemienia (shifting the burden) Przykład: dynamika uzależnienia alkohol B1 stres R3 zdrowie stres alkohol praca zdolność zarządzania własną pracą 28 14
Przerzucanie brzemienia (shifting the burden) Przykład: firma ubezpieczeniowa, mimo presji na wzrost wydajności inspektorów, ma problemy z rosnącą liczbą wypłacanych odszkodowań. na załatwienie roszczenia jakość weryfikacji i negocjacji B1 presja u możliwości wykonawcze kadry inspektorów zatrudnienie i szkolenie nowych inspektorów R3cc średnia wysokość odszkodowania koszty naciski na obniżanie kosztów Źrdóło: P. Senge, Piąta dyscyplina, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2002, s. 322 29 prof. UEK dr hab. Paweł Cabała Katedra Procesu Zarządzania Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Analiza systemowa w zarządzaniu Wykład IV. Archetypy systemowe 1. Erozja celów 2. Eskalacja 3. Szkodliwe lekarstwa 4. Wzrost i niedoinwestowanie 5. Granice wzrostu 6. Przerzucanie brzemienia 7. Sukces dla odnoszących sukces 8. Tragedia wspólnoty 15
Sukces dla odnoszących sukces (success to the successful) Opis: dwie strony (osoby, grupy, organizacje, projekty, inicjatywy) rywalizują o wykorzystanie ograniczonej puli zasobów. Jeżeli jedna strona radzi sobie lepiej uzyskując większy dostęp zasobów, to osiąga z em przewagę, która coraz bardziej się powiększa. Ilustracja: samospełniające się proroctwo. wyniki A wyniki B 31 Sukces dla odnoszących sukces (success to the successful) sukces A zasoby dla A alokacja zasobów do A zamiast B R2 zasoby dla B sukces B 32 16
Sukces dla odnoszących sukces (success to the successful) Przykład: praca i rodzina sukces w pracy przeznaczony na pracę poświęcanie się pacy zamiast rodzinie R2 szczęście rodzinne przeznaczony na rodzinę 33 Sukces dla odnoszących sukces (success to the successful) Przykład: rozwój technologii zastosowania technologii A zainteresowanie technologią A zamiast B R2 zastosowania technologii B inwestycje w technologię A inwestycje w technologię B 34 17
prof. UEK dr hab. Paweł Cabała Katedra Procesu Zarządzania Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Analiza systemowa w zarządzaniu Wykład IV. Archetypy systemowe 1. Erozja celów 2. Eskalacja 3. Szkodliwe lekarstwa 4. Wzrost i niedoinwestowanie 5. Granice wzrostu 6. Przerzucanie brzemienia 7. Sukces dla odnoszących sukces 8. Tragedia wspólnoty Tragedia wspólnoty (tragedy of the commons) Opis: jednostki wykorzystują ogólnodostępne zasoby dla swych indywidualnych potrzeb. Zasoby te są jednak ograniczone i z em indywidualne korzyści stają się coraz mniejsze, co powoduje jeszcze większą eksploatację wspólnych zasobów aż do ich znacznej redukcji lub całkowitego wyczerpania. działanie A c c działanie B korzyść działań indywidualnych 36 18
Tragedia wspólnoty (tragedy of the commons) działanie A łączna działalność korzyści netto A B3 B4 korzyść działań indywidualnych limit zasobów działanie B R2 korzyści netto B 37 Tragedia wspólnoty (tragedy of the commons) Przykład: gwałtowny wzrost cen Brazylii. W 1987 r. inflacja wyniosła w tym kraju 367%, w 1988 r. 933%, w 1989 r. 1764%, a w 1990 r. aż 1794%! Sprzedawcy zabezpieczali się podnosząc ceny, z kolei producenci byli zmuszani do podnoszenia wynagrodzeń (indeksacja). ceny handlowców stopa inflacji R2 ceny producentów oczekiwania inflacyjne indeksacja koszty produkcji B3 B4 sytuacja gospodarcza kraju zdolność obsługi długu 38 19
1. Erozja celów (drifting goals) 2. Eskalacja (escalation) 3. Szkodliwe lekarstwa (fixes that fail) 4. Wzrost i niedoinwestowanie (growth & underinvestment) 5. Granice wzrostu (limits to success) 6. Przerzucanie brzemienia (shifting the burden) 7. Sukces dla odnoszących sukces (success to the successful) 8. Tragedia wspólnoty (tragedy of the commons) 39 20