PODATNOŚĆ OBSŁUGOWA POJAZDÓW SZYNOWYCH ISTOTA, ZNACZENIE, METODY OCENIANIA

Dr iż. Mikołaj Moczarski PODATNOŚĆ OBSŁUGOWA POJAZDÓW SZYNOWYCH ISTOTA, ZNACZENIE, METODY OCENIANIA SPIS TREŚCI 1. Wstęp 2. Niektóre termiy i określeia 3. Właściwości pojazdu wpływające a podatość obsługową i czyiki wpływające a możliwość uzyskaia korzyści z podatości obsługowej 4. Kryteria i miary ocey podatości obsługowej 5. Ogóle wytycze badaia i oceiaia podatości obsługowej. Algorytm postępowaia 6. Podsumowaie i wioski STRESZCZENIE W artykule omówioo istotę podatości obsługowej, przedstawioo iektóre termiy, określeia oraz ich iterpretację; podao czyiki wpływające a podatość obsługową oraz kosekwecje tej właściwości występujące w procesie ormalej eksploatacji. Przedstawioo kryteria i miary ocey podatości obsługowej, a w tym: rodzaje, sposób obliczaia i iterpretację wskaźików, które tę właściwość charakteryzują. Omówioo sposób badaia podatości, podao algorytm postępowaia podczas ocey podatości oraz podao wioski i zaleceia dotyczące projektowaia pojazdów w sposób umożliwiający uzyskaie wysokiej podatości obsługowej. 1. WSTĘP Podatość obsługowa pojazdów (i wszystkich iych eksploatowaych obiektów techiczych) wpływa a czas trwaia oraz pracochłoość obsługiwaia, a przez to a koszty obsługiwaia. Rozpatrywaa w skali systemu eksploatacji podatość obsługowa wpływa a koszty eksploatacji oraz a iezawodość systemu eksploatacji poprzez współczyik gotowości eksploatowaych pojazdów, który zależy w pewym 74

stopiu od podatości obsługowej. W przypadku dużej liczby eksploatowaych pojazdów, tak jak to występuje a kolei, długi czas trwaia obsługiwaia, wywołay iską podatością obsługową pojazdów, wywołuje koieczość posiadaia zaczej i kosztowej rezerwy pojazdów, iezbędej do realizacji założoych zadań przewozowych. Rezerwowe pojazdy też są objęte kosztowym obsługiwaiem. Świadomość zaczeia podatości obsługowej skłaia do jej programowaia, kotrolowaia i oceiaia. 2. NIEKTÓRE TERMINY I OKREŚLENIA Aby uikąć wielozaczości sformułowań i iterpretacji przedstawioo poiżej iektóre termiy i określeia. O b s ł u g i w a i e p o j a z d ó w Działaia przygotowujące pojazd do użytkowaia (p. zasilaie paliwem), zmiejszające prędkość utraty właściwości użytkowych (przegląd, koserwacja, regulacja, smarowaie) oraz przywracające utracoe właściwości użytkowe (aprawa, tz. wymiaa bądź regeeracja elemetów) [10]. P o d a t o ś ć o b s ł u g o w a Właściwość pojazdu wyikająca z cech jego rozwiązaia kostrukcyjego i techologiczego, charakteryzująca jego przystosowaie do wykrywaia i usuwaia iesprawości oraz zapobiegaia im w ajkrótszym czasie i w sposób ajbardziej ekoomiczy w określoych warukach użytkowaia i obsługiwaia [10]. S p e c y f i c z e r o d z a j e p o d a t o ś c i o b s ł u g o w e j p o j a z d ó w Zalicza się do ich: podatość a zaopatrywaie (zasilaie), podatość a oczyszczaie, a diagozowaie, kotrolę stau, lokalizację iesprawości, podatość a demotaż i motaż, podatość a wymiaę elemetów, podatość a regeerację elemetów, podatość a pomiary i regulację po motażu, podatość a kotrolę po obsługiwaiu [10]. Warto przy tym przedstawić pojęcia i określeia dotyczące podatości, podae w poradiku [14] (główie oparte a iemieckiej ormie VDJ 2246), dostosowae do potrzeb praktyki. Są oe astępujące: 1) podatość a koserwację i remot zbiór właściwości obiektu mających wpływ a przeprowadzeie koserwacji i remotów przy miimalych akładach (pojęcie remot jest traktowae jako syoim pojęcia aprawa); 2) podatość motażowa i demotażowa łatwość wymiay elemetów obiektu; istoty wpływ ma tu możliwość rozłączaia części, będąca kosekwecją racjoalego rozplaowaia elemetów mocujących i łączących oraz iewielkiej liczby połączeń trwałych; 3) podatość a wymiaę, iaczej wymieialość części obiektu pochodzących od różych producetów i charakteryzujących się różymi ozaczeiami; 75

4) podatość opróżiaia właściwość umożliwiająca usuięcie z zamkiętych objętości cieczy eksploatacyjych, zawartych w ich substacji (p. osadów, zaieczyszczeń); 5) wykrywalość łatwość wykrywaia błędów i uszkodzeń, umożliwiająca szybkie ustaleie iedopuszczalych odchyleń cech; 6) idetyfikowalość iaczej: podatość idetyfikacyja, umożliwiająca jedozacze ustaleie cech charakterystyczych, kodycji, fukcji oraz pochodzeia daego wyrobu; 7) podatość astawcza łatwość ustawiaia i regulacji zmieych wielkości odiesień; 8) podatość a obluzowywaie elemetów mocujących i łączących, określająca odporość a luzowaie się elemetów złączych w procesie użytkowaia obiektów; 9) podatość a apełiaie łatwość uzupełiaia czyików roboczych w obiekcie; 10) podatość kotrola łatwość przeprowadzaia kotroli w określoych warukach i za pomocą określoych środków; 11) podatość a oczyszczaie charakteryzuje przystosowaie obiektu do usuwaia zaieczyszczeń powstających w procesie użytkowaia i przechowywaia, z użyciem dostępych arzędzi i środków oraz odporość obiektu a działaie tych środków; 12) smarość łatwość rozprowadzaia materiałów smarych, zgodie z zapotrzebowaiem; 13) dostępość czyli możliwość dotarcia do elemetów kostrukcyjych obiektów w celu ich kotroli lub wymiay; 14) podatość diagostycza właściwość charakteryzująca przystosowaie obiektów do realizacji procesu diagostyczego; wpływa a szybkość wykoaia diagozy, łatwość jej prowadzeia, zakres, koszt i wiarygodość. N a p r a w i a l o ś ć W wielu źródłach operuje się pojęciem,,aprawialość, którą moża traktować jako syoim pojęcia,,podatość aprawcza czy podatość obsługowa lub obsługiwalość [12, 13]. A. Kiliński [5] defiiuje aprawialość jako przysposobieie obiektu do przywracaia mu sprawości. Według ieaktualej już Polskiej Normy [11] aprawialość jest to właściwość obiektu charakteryzująca jego przystosowaie do wykoywaia apraw w określoych warukach eksploatacji, z wykorzystaiem ustaloych metod i środków. Według aktualie obowiązujących Polskich Norm [12] i [13] obsługiwalość, podatość a obsługę jest to zdolość obiektu do utrzymywaia lub odtwarzaia w daych warukach eksploatacji stau, w którym może o wypełiać wymagae fukcje, przy założeiu, że obsługa jest przeprowadzaa w ustaloych warukach, z zachowaiem ustaloych procedur i środków. Według opracowaia [15] aprawialość obiektu jest to przystosowaie obiektu do zapobiegaia i wykrywaia przyczy jego uszkodzeń i usterek oraz usuwaia ich astępstw przez wykoywaie apraw bieżących i profilaktykę. P r o g r a m o w a i e p o d a t o ś c i o b s ł u g o w e j Programowaiem podatości obsługowej azywa się zbiór działań umożliwiających adaie pojazdowi i jego otoczeiu cech ułatwiających obsługiwaie pojazdu w możliwie ajwiększym stopiu. Występują tu działaia a samym pojeździe i działaia a pewych elemetach otoczeia pojazdu [7]. Są to działaia realizowae podczas: 76

projektowaia pojazdu, projektowaia techiki i orgaizacji obsługiwaia pojazdu o ukształtowaej podatości obsługowej. Te drugi rodzaj działań jest iezbędy, bowiem ich brak może spowodować, że podatość adaa pojazdowi w procesie projektowaia ie będzie mogła w praktyce być wykorzystaa. Zwraca a to uwagę A. Kiliński [5] podając czyiki decydujące o wielkości okresu iesprawości, tj. okresu trwaia obsługiwaia (rys. 1). Rys. 1. Czyiki wpływające a wielkość okresu iesprawości [5] Moża mówić o fazach programowaia, będących w istocie etapami coraz bardziej precyzyjego opracowywaia rozwiązaia, w miarę pogłębiaia prac kostrukcyjych i techologiczych ad budową owego pojazdu. Na rysuku 2 podao model procesu opracowywaia kostrukcji, a a rysuku 3 model procesu techologiczego przygotowaia produkcji [5]. Z rysuków tych wyikają fazy programowaia podatości obsługowej. Na rysuku 4 przedstawioo (według opracowaia [10]) model procesu przygotowaia obsługiwaia pojazdu, uwzględiającego fazy programowaia podatości obsługowej. W s k a ź i k i c h a r a k t e r y z u j ą c e p o d a t o ś ć o b s ł u g o w ą Podatość obsługową moża charakteryzować za pomocą wskaźików. W cytowaej literaturze zalicza się do ich ajczęściej: prawdopodobieństwo przywróceia obiektowi sprawości w okresie (0,), mierzoym czasem lub ilością wykoaej pracy, albo też prawdopodobieństwo ie przekroczeia kosztów przywracaia sprawości, średią pracochłoość obsługiwaia, średi czas postoju w obsługiwaiu, średi koszt obsługiwaia, współczyik gotowości techiczej obiektu. Bywają też stosowae wskaźiki dodatkowe. 77

78 Rys. 2. Model procesu opracowywaia kostrukcji [5]

Rys. 3. Model procesu techologiczego przygotowaia produkcji [5] 79

80 Rys. 4. Model procesu przygotowaia obsługiwaia pojazdu [10]

3. WŁAŚCIWOŚCI POJAZDU WPŁYWAJĄCE NA PODATNOŚĆ OBSŁUGOWĄ I CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA MOŻLIWOŚĆ UZYSKANIA KORZYŚCI Z PODATNOŚCI OBSŁUGOWEJ Moża wyróżić dwie grupy właściwości i czyików: 1) wpływające bezpośredio i wyikające z fizyczych właściwości pojazdów (,,tkwiące w pojeździe); 2) wpływające pośredio i wyikające ie tylko z właściwości pojazdów, ale wymuszae iejako przez pojazd a otoczeiu i zmieiające to otoczeie według,,potrzeb pojazdu. Właściwości i czyiki,,tkwiące w pojeździe przedstawioo (a podstawie [10]) w tablicy 1, w której pokazao też relacje między właściwościami pojazdu a podatością obsługową oraz podao ważiejsze wskaźiki, a które wpływają,,wrodzoe właściwości pojazdów. Do czyików wyikających z wymuszaych przez pojazd właściwości jego otoczeia (główie systemu eksploatacji) moża zaliczyć: 1) przyjęty system obsługiwaia, wpływający a częstość i zakres obsługiwaia, 2) waruki obsługiwaia, obejmujące: orgaizację, techologię, wyposażeie i kwalifikacje pracowików, wpływające a pracochłoość i czas trwaia obsługiwaia, a przez to i a koszty. Wpływ czyików otoczeia a możliwość uzyskaia korzyści z podatości obsługowej wyjaśić moża astępująco. Podatość obsługowa powia być rozpatrywaa w dwóch aspektach: fizyczym, tj. zgodie z defiicją, jako fizycza właściwość pojazdu sprzyjająca jego obsługiwaiu, i ekoomiczym. Te drugi aspekt wymaga omówieia. Otóż kosekwecje dobrej fizyczej podatości obsługowej pojazdu są atury ekoomiczej. Ale w praktyce ie wystarczy, aby pojazd miał odpowiedie cechy fizycze; muszą być jeszcze stworzoe waruki, umożliwiające wykorzystaie tych cech, a przez to osiągięcie celu, którym jest zmiejszeie kosztów eksploatacji poprzez zmiejszeie kosztów obsługiwaia. Jeżeli takie waruki ie zostaą stworzoe, to właściwości fizycze pojazdu, kształtujące jego wysoką podatość, ie przyiosą korzyści właścicielowi pojazdu. Stąd koieczość właściwego ukształtowaia otoczeia bądź dostosowaia pojazdu do specyfiki otoczeia, co sygalizuje A. Kiliński a rysuku 1. Posłużymy się astępującym przykładem. Pojazd ma w sposób właściwy ukształtowaą podatość obsługową. Jeżeli jedak częstość obsługiwaia (wyikająca z obowiązujących przepisów) będzie zbyt mała, to może wystąpić bardzo duży stopień zużycia (p. ścierego czy korozyjego), który uiemożliwi wykorzystaie właściwości ułatwiających demotaż bądź zupełie uiemożliwi demotaż ieiszczący. Podatość demotażowa,,tkwiąca w pojeździe, której stworzeie wymagało poiesieia akładów fiasowych, zostaie iewykorzystaa. W takiej sytuacji trzeba będzie albo zwiększyć częstość obsługiwaia, albo dodatkowo zabezpieczyć elemety przed zużyciem, aby właściwie ukształtowaa podatość mogła być wykorzystaa. Jeżeli częstość wykoywaia obsługiwaia będzie zbyt duża w stosuku do wymagań iezawodościowych,,,wrodzoa podatość obsługowa pojazdu zostaie wykorzystaa i przyiesie efekty ekoomicze, ale,,zgią oe w ogólej masie strat, jakie powstaą a skutek zbyt częstego wyłączaia pojazdu do przeglądów i apraw, pogarszającego współczyik gotowości pojazdu i zwiększającego potrzebą rezerwę pojazdów ze względu a zakładae do wykoaia zadaia przewozowe. 81

82 T a b l i c a 1 Lp. Charakterystyka wrodzoych właściwości pojazdu Wpływ wrodzoych właściwości pojazdu a działalość obsługową poprzez: Ważiejsze wskaźiki, a które wpływają wrodzoe właściwości pojazdu 1 2 3 4 1. Stopień asymilacji, tj. racjoalego wykorzystaia już wcześiej opracowaych i sprawdzoych materiałów i rozwiązań kostrukcyjych [5] 2. Stopień symplifikacji, tj. uproszczeia struktury pojazdu [5] 3. Stopień adekwatyzacji, tj. ograiczeia do iezbędego miimum wymogów dokładości [5] Zmiejszeie ryzyka popełieia błędów w zakresie podatości obsługowej podczas projektowaia Możliwość korzystaia z istiejących techologii, orgaizacji i wyposażeia techiczego w obsługiwaiu Ułatwieie działalości logistyczej w obsługiwaiu, m.i. przez stosowaie elemetów zormalizowaych, zuifikowaych i typowych Zmiejszeie liczby składików pojazdu i liczby złożoych relacji między składikami pojazdu i między ich właściwościami, a przez to ułatwieie demotażu, motażu, regulacji, pomiarów, badań diagostyczych i ocey stau techiczego Uproszczeie kostrukcji wyposażeia techiczego stosowaego w obsługiwaiu W przypadku dużej liczby jedakowych składików kosekwecje jak wyżej Ograiczeie liczby złożoych, a więc czasochłoych i kosztowych operacji techologiczych regeerowaia, uproszczeie regulacji, pomiarów, motażu. Uproszczeie kostrukcji wyposażeia techiczego stosowaego w obsługiwaiu Możliwość zatrudieia pracowików o iższych kwalifikacjach Pracochłoość obsługiwaia Koszty przygotowaia obsługiwaia Pracochłoość obsługiwaia Koszty przygotowaia techiczo-orgaizacyjego obsługiwaia Koszty przygotowaia obsługiwaia Jak wyżej Pracochłoość obsługiwaia Koszty przygotowaia obsługiwaia

T a b l i c a 1 cd. 1 2 3 4 4. Rodzaje materiałów zastosowaych do budowy pojazdu 5. Zróżicowaie materiałów zastosowaych do budowy pojazdu i jego zespołów i podzespołów 6. Stopień ormalizacji, uifikacji i typizacji półfabrykatów stosowaych do wykoaia elemetów pojazdu Częstość wykoywaia zabiegów obsługowych. Techologię regeeracji elemetów pojazdu oraz możliwość regeeracji w ogóle Waruki usuwaia zaieczyszczeń z powierzchi elemetów podczas obsługiwaia, będące kosekwecją przyczepości zaieczyszczeń do powierzchi materiałów. Techologię regeeracji, a w tym stosowae wyposażeie techicze Techologię oczyszczaia zespołów i podzespołów wykoaych z różorodych materiałów Techologię zabezpieczeia przed korozją stykających się elemetów, wykoaych z różych materiałów Utrudieie działalości logistyczej w obsługiwaiu w przypadku dużej różorodości materiałów Możliwość zaopatrywaia się w masowo produkowae półfabrykaty zamiast wykoywaia ich we własym zakresie (skumuloway) Jakość obsługiwaia Jakość obsługiwaia Koszty techiczo-orgaizacyjego przygotowaia regeeracji (obsługiwaia) Koszty regeeracji (obsługiwaia) Koszty techiczo-orgaizacyjego przygodowaia oczyszczaia Koszty oczyszczaia Uproszczeie procesów logistyczych 83 7. Techologia wytwarzaia elemetów pojazdów (p. odlewy, odkuwki, wypraski, kostrukcje spawae, klejoe) Wielkość asortymetu zapasów materiałów i półfabrykatów w magazyach Koieczość kupowaia półfabrykatów o złożoej techologii wytwarzaia u ich producetów; ieopłacalość ich wytwarzaia we własym zakresie w małych seriach Techologię apraw zużytych, bądź uszkodzoych elemetów pojazdu Uproszczeie procesów logistyczych Orgaizacja procesów logistyczych

84 T a b l i c a 1 cd. 1 2 3 4 8. Kształt i położeie składików w obrębie pojazdu do miejsc obsługiwaych Pracochłoość obsługiwaia Dostęp wzroku, rąk, arzędzi, przyrządów i urządzeń Łatwość dobrego zabezpieczeia przed korozją Pracochłoość obsługiwaia Łatwość i skuteczość oczyszczaia Pracochłoość obsługiwaia 9. Stopień iezależości i spójości kostrukcyjej składików (zespołów i podzespołów) pojazdu 10. Przystosowaie pojazdu do uzyskiwaia iformacji o jego staie Łatwość badań diagostyczych, pomiarów, kotroli i regulacji Waruki pracy pracowików podczas obsługiwaia W przypadku wysokiego stopia spójości sile uzależieie prac demotażowo-motażowych, pomiarowych, regulacyjych, a także tempa zużywaia się, między poszczególymi zespołami i podzespołami W przypadku wysokiego stopia iezależości (kostrukcja modułowa) sytuacja przeciwa do wyżej podaej Łatwość lokalizacji iesprawości oraz wykrywaia błędów popełioych podczas obsługiwaia Łatwość przeprowadzaia kotroli stau źródeł eergii i ilości płyów eksploatacyjych w pojeździe Łatwość przeprowadzaia badań diagostyczych, pomiarów, prób zespołów i podzespołów oraz pojazdu jako całości w celu określeia ich stau techiczego po obsługiwaiu. Pracochłoość obsługiwaia Wydajość pracy Jakość obsługiwaia Pracochłoość obsługiwaia Pracochłoość obsługiwaia Pracochłoość obsługiwaia Pracochłoość obsługiwaia Pracochłoość obsługiwaia

1 2 3 4 11. Dostosowaie do specyficzych wymagań procesu obsługiwaia (i wytwarzaia) 12. Właściwości pojazdu uzyskiwae w wyiku stosowaia mało rozpowszechioych w daym czasie procesów techologiczych wytwarzaia i materiałów 13. Sposób łączeia i rozłączaia składików pojazdu Występowaie baz pomiarowych i obróbkowych, iezbędych do przeprowadzeia obsługiwaia (pomiarów określających sta techiczy, obróbki regeerowaych powierzchi itp.) Zamieość części, podzespołów i zespołów Uzupełiaie lub wymiaa olejów, smarów, płyów eksploatacyjych w sposób częściowo lub całkowicie zautomatyzoway Techologię apraw zużytych bądź uszkodzoych elemetów pojazdu Utrudieie bądź uiemożliwieie regeeracji. Koieczość kupowaia elemetów u wytwórców, często moopolistów Dostęp do elemetów mocujących i łączących, możliwość ich szybkiego i ieiszczącego odkręcaia i usuwaia oraz możliwość zmechaizowaia tych prac; ie występowaie połączeń trwałych w aprawialych elemetach pojazdu Mała podatość a obluzowywaie się elemetów mocujących i łączących podczas użytkowaia pojazdu Pracochłoość obsługiwaia Jakość obsługiwaia Pracochłoość obsługiwaia Pracochłoość obsługiwaia Pracochłoość obsługiwaia Pracochłoość obsługiwaia T a b l i c a 1 cd. Pracochłoość obsługiwaia Możliwość poowego użycia elemtów złączych. Większa wydajość pracy Koszty eksploatacji Zmiejszeie prawdopodobieństwa uszkodzeia pojazdu lub jego elemetów składowych 85

86 1 2 3 4 T a b l i c a 1 cd. 14. Zabezpieczeie pojazdu przed szkodliwym oddziaływaiem otoczeia zewętrzego (czyiki zewętrze) i wewętrzego (czyiki robocze) 15. Możliwość maipulowaia pojazdem i jego elemetami składowymi w procesie obsługiwaia (i wytwarzaia), p. podoszeie, opuszczaie, obracaie, mocowaie, ustalaie położeia. Możliwość stosowaia podczas obsługiwaia (i wytwarzaia) maipulatorów i urządzeń mechaizujących pracę Częstość i zakres obsługiwaia, które są tym miejsze, im bardziej pojazd jest odpory a oddziaływaie otoczeia. Zużycie materiałów i części zamieych w aprawach, tym miejsze im bardziej pojazd jest odpory a oddziaływaie otoczeia Zdolość produkcyją zakładu obsługowego malejącą ze wzrostem odporości pojazdów a oddziaływaie otoczeia Liczbę apraw awaryjych, malejącą ze wzrostem odporości pojazdów a oddziaływaie otoczeia Rozległość i zakres awarii w obrębie jedego pojazdu i oddziaływaie awarii pojazdu a jego otoczeie, a w tym a ludzi Waruki pracy rzemieślików podczas obsługiwaia oraz waruki wykoywaia operacji techologiczych (p. pomiary, regulacje, spawaie w pozycji podolej) Dostęp do aprawiaych miejsc, zwłaszcza ciaso zabudowaych, podczas wykoywaia operacji obsługowych Możliwość przemieszczaia elemetów pojazdu i całości pojazdu ze staowiska a staowisko w sposób zmechaizoway i ie a własych kołach Możliwość wprowadzaia urządzeń mechaizujących pracę, do wętrza pojazdu Koszty skumulowae obsługiwaia Skumuloway czas trwaia obsługiwaia a skutek miejszego zatrudieia i miejszych odpisów amortyzacyjych od maszy, urządzeń, budyków i istalacji Koszty skumulowae obsługiwaia Skumuloway czas trwaia obsługiwaia Koszty odpowiedzialości cywilej właściciela pojazdu Wydajość pracy Jakość obsługiwaia Wielkość zatrudieia Wydajość pracy Jakość obsługiwaia Wydajość pracy Wydajość pracy

Iy przykład. Jeżeli do cech pojazdu kształtujących jego podatość obsługową ie dostosujemy wyposażeia stosowaego w obsługiwaiu bądź orgaizacji pracy, to efektów które mogą być kosekwecją właściwości podatości obsługowej,,tkwiącej w pojeździe ie uzyskamy. Wszystko to ozacza, że rozpatrując i kształtując podatość obsługową pojazdów (i ie tylko) ależy sprawę rozwiązywać kompleksowo, kształtując we właściwy sposób cechy otoczeia, gdyż w przeciwym razie ie uzyskamy zamierzoych efektów bądź będą oe dużo miejsze od możliwych do osiągięcia. 4. KRYTERIA I MIARY OCENY PODATNOŚCI OBSŁUGOWEJ 4.1. Kryteria ocey podatości obsługowej Oceiaie podatości obsługowej pojazdu jest w istocie działaiem z zakresu oceiaia jakości. Z tego powodu ależy pamiętać o pewych regułach obowiązujących w tego typu działaiach. Według A. Kilińskiego [4] jakość jest właściwością (cechą lub zespołem cech) istotą ze względu a pewe stosuki, oddziaływaia, związki, prawidłowości wewętrze. Według R. Seilera [16] ocea jakości rozwiązaia powia opierać się a astępujących założeiach ogólych: 1) jakości rozwiązaia ie moża oceić, jeżeli ie ustali się celu, jakiemu ma służyć rozwiązaie; ajprostszym mierikiem jakości jest zysk fiasowy, jedak rzeczywistą miarą jest stopień, w jakim rozwiązaie umożliwia osiągięcie postawioego celu; 2) przyjęty mierik jakości powiie być zrozumiale zdefiioway dla podejmującego decyzję; 3) przy wykoywaiu ocey trzeba mieć a uwadze wieloletią perspektywę; 4) końcowym celem ocey rozwiązaia powio być uzyskaie daych, które będą służyć jako wytycze do dalszego postępowaia. Biorąc pod uwagę wymieioe wyżej czyiki oraz iformacje podae w rozdziałach 2 i 3 moża zagadieie oceiaia podatości obsługowej przedstawić astępująco. Istotą oceiaia podatości obsługowej jest uzyskaie iformacji ilościowo i jakościowo charakteryzujących tę właściwość pojazdu. Dla uzyskaia ocey stosuje się wskaźiki; dodatkowo podaje się iformacje charakteryzujące okoliczości, w jakich oceiao podatość oraz opis i iterpretację wskaźików. Poieważ oceę podatości wykouje się w określoych warukach otoczeia, procedura ocey powia umożliwiać sprawdzeie, czy wskaźiki uwzględiają w wystarczającym stopiu oddziaływaie czyików otoczeia. Nie istieją bezwzględe miary ocey podatości; podatość moża oceiać tylko przez porówaie z iymi rozwiązaiami i z warukami, jakie arzuca otoczeie. Aby prowadzić badaia i wykoywać oceę trzeba dyspoować kryteriami i miarami ocey. Kryterium jest rozumiae jako zasada wyzaczająca sposób osądzaia czegoś pod względem obecości, braku lub stopia posiadaia pewych cech [6]. Przyjęcie takiej defiicji ozacza, że dla wykoaia ocey podatości obsługowej jest iezbęde stworzeie reguł postępowaia, które będą staowić podstawę przeprowadzeia ocey. Propouje się przyjąć wstępie astępujące ogóle reguły oceiaia podatości obsługowej; byłyby oe skorygowae po przeprowadzeiu wielu praktyczych badań podatości w realych warukach eksploatacji. 87

1. Dla uzyskaia miarodajych wyików badań ależy przyjąć liczbę badaych obiektów ie miejszą iż 30 [15], dla każdej badaej grupy obiektów z określoego przedziału czasu eksploatacji. Wielkości tych przedziałów stopiować co 10 lat. 2. Podczas badaia pojazdów prototypowych ie jest możliwe spełieie wymagań puktu 1. Badaie podatości musi być bowiem prowadzoe a obiekcie zużytym, a procesy zużywaia się przebiegają powoli. Dlatego ajbardziej miarodaje są badaia produkowaych seryjie i aturalie eksploatowaych pojazdów. Wyiki takich badań mogą być wykorzystywae do wprowadzaia a bieżąco zmia w produkowaych pojazdach i pracach projektowych ad owymi pojazdami. 3. Badaia podatości wykoywae a prototypach umożliwiają wykrycie i usuięcie przed rozpoczęciem produkcji seryjej,,grubych i wyraźych błędów w zakresie podatości obsługowej i dlatego także powiy być przeprowadzae. 4. Dostosowaie pojazdu do obsługiwaia przejawia się występowaiem w im określoych cech. Gdyby istiały ormatywy określające miary i zalecay stopień występowaia takich cech, ich określeie ilościowe w badaym rozwiązaiu pojazdu byłoby proste. Poieważ takich ormatywów ie ma, więc określaie osiągiętego stopia podatości ależy przeprowadzać drogą porówaia badaego rozwiązaia z już istiejącym, o takim samym przezaczeiu i warukach eksploatowaia, z użyciem określoych wskaźików ilościowych. 4.2. Miary ocey podatości obsługowej Miary ocey to według opracowaia [8] specjale charakterystyki do ocey słuszości i efektów zamierzoych i zrealizowaych decyzji, mające charakter wielkości fizyczych i ekoomiczych. Przyjmują oe postać wskaźików, które moża podzielić a podstawowe i dodatkowe. Do podstawowych zalicza się: pracochłoość obsługiwaia P ro, czas trwaia obsługiwaia T o, koszt obsługiwaia K o, fukcję podatości obsługowej M ( ), prawdopodobieństwo przywróceia pojazdowi stau zdatości w zadaym czasie F ( ). Wskaźiki dodatkowe umożliwiają scharakteryzowaie szczególych czyików i okoliczości wpływających a podatość obsługową oraz umożliwiają pełiejszą oceę uzyskaej podatości obsługowej. Podao je opierając się a pracach [1, 2, 3, 5, 14, 15, 17]. 1. Wskaźiki o charakterze ogólym: wskaźik obsługiwaia k o, wskaźik łatwości usuwaia iesprawości k u, wskaźik przystosowaia pojazdu do obsługiwaia W Ao, średi czas przygotowaia pojazdu do obsługiwaia T po oraz wskaźik przygotowaia pojazdu do obsługiwaia k po, względy wskaźik pracochłoości obsługiwaia P To. 2. Wskaźiki z zakresu diagostyki: wskaźik oczujikowaia pojazdu K WC, wskaźik dostępości miejsc do diagozowaia K Md,, wskaźik czasowy podatości diagostyczej K t, wskaźik bezmotażowego diagozowaia K bd, 88

wskaźik uifikacji podłączeń środków diagozowaia K up, średi czas t pśr i średia pracochłoość T p przygotowaia pojazdu do diagozowaia, wskaźik pracochłoości przygotowaia pojazdu do diagozowaia K pd. 3. Wskaźiki określające wpływ składików pojazdu a podatość obsługową pojazdu jako całości: wskaźik czasu trwaia obsługiwaia, ze względu a i-ty zespół pojazdu T oi, wskaźik uszkadzalości pojazdu jako systemu, ze względu a i-ty zespół pojazdu K ai. 4. Wskaźiki z zakresu wyposażeia techiczego stosowaego w obsługiwaiu: wskaźik wyposażeia techiczego w obsługiwaiu k w, wskaźik wartości wyposażeia przypadającego a jedego pracowika wykoującego obsługiwaie k w1. 5. Wskaźiki z zakresu kosztów wskaźik relacji kosztów obsługiwaia do kosztów zakupu pojazdu W k. 6. Wskaźik z zakresu ergoomii wskaźik wygody pozycji przy obsługiwaiu k wp. 4.3. Sposoby obliczaia wskaźików oraz ich iterpretacja 4.3.1. Wskaźiki podstawowe 1. Pracochłoość obsługiwaia P ro i czas trwaia obsługiwaia T o. Pracochłoość obsługiwaia jest to łącza liczba roboczogodzi i maszyogodzi zużywaych w określoych warukach a wykoaie prac obsługowych. Pracochłoość określa się sumując czasy pracy wszystkich pracowików zatrudioych przy obsługiwaiu w okresie jego trwaia T o. Prace obsługowe składają się z operacji. Pracochłoość t jedej operacji określa się jak wyżej. Czas trwaia operacji jest to czas, jaki upływa od mometu jej rozpoczęcia do zakończeia. Pracochłoość P ro całego procesu obsługiwaia jest sumą pracochłoości zbioru operacji obsługowych: m P = (1) ro t i i=1 gdzie m jest liczbą operacji składających się a proces obsługiwaia. Jeżeli wszystkie operacje są wykoywae szeregowo, to: m T = (2) o i i=1 gdzie i czas trwaia i-tej operacji. Gdy wszystkie operacje wykoywae są rówolegle, wówczas: 89

T o = max { } (3) W praktyce wymieioe sposoby wykoywaia operacji obsługowych jako jedye ie występują; operacje wykoywae są w sposób mieszay. Wówczas [8]: gdzie i m 1 i= 1 T 1 o = + ki a M (4) m 1 czas trwaia ostatiej, m-tej operacji, a m M m a m wydajość jedego pracowika zatrudioego przy wykoywaiu m-tej operacji, M liczba pracowików zatrudioych przy wykoywaiu m-tej operacji, k i m m opóźieie rozpoczyaia operacji astępującej w stosuku do poprzedzającej (i = 1, 2,..., m-1). Najprościej moża określić czas trwaia obsługiwaia budując harmoogram oparty a techologii obsługiwaia. Przy określaiu wskaźików P ro i T o operuje się ich wartościami średimi, uzyskaymi w wyiku badaia zbioru obiektów i zbioru obsług. Oblicza się tzw. skumulowae pracochłoości obsługiwaia daego rodzaju (p. przeglądów czy apraw), będące sumami liczoych odrębie pracochłoości wszystkich przeglądów czy wszystkich apraw plaowych i apraw awaryjych, jakie mogą wystąpić w rozpatrywaym przedziale czasu. Średią pracochłoość jedego przeglądu (w roboczogodziach a 1 przegląd) określamy wówczas według wzoru: ( ) ( Prop 1 ) śr ( 1) ( P ) 1 rop = śr N ( 0) j=1 p N ( 0) j p j=1 i=1 j p p ij (5) p pracochłoość i-tego przeglądu ( p ) p ij p j p a j-tym pojeździe, liczba przeglądów (p) wykoaych a j-tym pojeździe, N ( 0) liczba badaych pojazdów tego samego typu, pracujących i obsługiwaych w tych samych warukach, przyjęta a początku badań (t = 0). Aalogiczie oblicza się średią pracochłoość jedej aprawy, przy czym ozaczeia będą astępujące: ( ) ( ro ) śr P 1, p ij, j 90

Moża powiązać wskaźik określający średią pracochłoość z liczbą przejechaych kilometrów L lub czasem eksploatowaia pojazdu. Uwzględia się wówczas liczbę przeglądów i apraw plaowych, jakie w okresie L czy wystąpią i jakie wyikają z przyjętego systemu obsługiwaia; uwzględia się też liczbę apraw awaryjych, które powstaą w rozpatrywaym okresie. Określimy wówczas astępujące wskaźiki: 1) łącza pracochłoość przeglądów w okresie : gdzie ( ) A p ( ) ( 1) rop Prop śr P = (roboczogodzi) (6) A p liczba przeglądów w okresie, wyikająca z przyjętego systemu obsługiwaia; 2) łącza pracochłoość apraw plaowych w okresie : ( ) A p ( ) ( 1) rop Prop śr P = (roboczogodzi) (7) gdzie p aprawy, jakie występują w liczbie A p, w okresie ; 3) łącza pracochłoość apraw awaryjych w okresie ; H a 1 roa Proa śr P (roboczogodzi) (8) gdzie a aprawy awaryje, jakie wystąpią w liczbie H ( ), w okresie, H a fukcja odowy, określająca liczbę awarii, jakie wystąpią w okresie ; moża ją obliczyć z zależości: a H ( ) = F ( t) a = 1 gdzie F t jest dystrybuatą zmieej losowej (czasu pracy do wystąpieia uszkodzeia), ozaczającą prawdopodobieństwo zdarzeia, że obiekt do czasu uszkodzi się razy. H dla jedego obiektu możemy też wyliczyć ze wzoru: a H a ( ) = F ( ) + H a ( x) df( x) (9) Ses ozaczeń stosowaych we wzorze (9) wyika z rysuku 5. 0 91

Rys. 5. Jeżeli dyspoujemy daymi statystyczymi, określającymi średi czas t śr między uszkodzeiami awaryjymi, to liczbę apraw awaryjych H a ( ) możemy określić z zależości: H a ( ) = (10) t Zależością tą moża się posługiwać w przypadku dużych (rzędu 10 lat) wartości. Jeżeli zamy matematyczą postać fukcji iezawodości R(t) obiektu, to t śr obliczymy z zależości: śr t śr = R ( t) dt (11) 0 Jeżeli pracochłoość odiesiemy do liczby L przejechaych w czasie kilometrów, to otrzymamy przykładowo dla przeglądów: rop L P Prop (roboczogodzi/km) (12) L Aalogiczie dla apraw plaowych i awaryjych. Aby uzyskać wskaźik skumulowaej pracochłoości obsługiwaia pojazdu w okresie, ależy zsumować poszczególe rodzaje pracochłoości: ( ) ( ) ( ) ( ) ro Prop + Prop Proa P = + (godzi) (13) a astępie podzielić wyik przez. Otrzymay wskaźik określa pracochłoość obsługiwaia przypadającą a jede rok eksploatowaia pojazdu. Aalogiczie dla 92

przypadku rozpatrywaia liczby L przejechaych przez pojazd kilometrów w czasie (L ). Moża wówczas określić wskaźik przez odiesieie pracochłoości do p. 10 000 km przebiegu pojazdu. Przy określaiu wskaźików czasu trwaia obsługiwaia T o operuje się średim czasem trwaia jedego obsługiwaia, określaym odrębie dla przeglądów, apraw plaowych i awaryjych oraz skumulowaym czasem trwaia obsługiwaia w założoym okresie lub dla założoego przebiegu L pojazdu. Sposób postępowaia jest podoby jak w przypadku określaia wskaźików z zakresu pracochłoości obsługiwaia. Przykładowo, średi czas trwaia jedego przeglądu obliczymy z zależości: ( 1) ( ) 1 rop = śr N ( 0) j=1 p N ( 0) j p j=1 i=1 j T (godzi/przegląd) p ij (14) p ij p j zarejestroway podczas badań czas trwaia i-tego przeglądu a j-tym pojeździe, liczba przeglądów (p) wykoaych a j-tym pojeździe, N(0) liczba badaych pojazdów tego samego typu, pracujących i obsługiwaych w tych samych warukach, przyjęta a początku badań (t = 0). 2. Koszt obsługiwaia K o. W skład kosztów obsługiwaia wchodzą: koszty materiałów bezpośredich K m, koszty paliw i eergii K pe, koszty robocizy K r, koszty wydziałowe K w i koszty ogólozakładowe K ogz. Koszt jedostkowy, tj. koszt jedej obsługi jedego pojazdu oblicza się jako sumę kosztów: k km k pe kr kw kogz (15) Badając koszty obsługiwaia pojazdu (przeglądu, aprawy plaowej, awaryjej) operuje się kosztem średim, określaym p. dla jedego przeglądu z zależości: ( 1) ( ) 1 op = śr N ( 0) j=1 p N ( 0) j p j=1 i=1 j p ij K k (zł/przegląd) (16) p k ij p j koszt i-tego przeglądu j-tego pojazdu liczoy według wzoru (15), liczba przeglądów wykoaych a j-tym pojeździe, N(0) liczba badaych pojazdów tego samego typu, pracujących i obsługiwaych w tych samych warukach, przyjęta a początku badań (t = 0). 93

Aalogiczie oblicza się wskaźiki kosztowe ( ) ( Kop 1 ) śr i ( ) ( Koa 1 ) śr dla apraw plaowych i awaryjych. Moża też obliczyć skumulowae koszty odiesioe do okresu i do liczby kilometrów L przejechaych w okresie, według wzorów podaych przykładowo dla przypadku przeglądów: ( ( ) K θ op = K 1 op ) A śr θp (zł) (17) L K op K 1 L op A śr L θp (zł) (18) θ 3. Fukcja podatości obsługowej ( ). F przywróceia pojazdowi stau zdatości w zadaym czasie. Przywróceie pojazdowi stau zdatości astępuje w rezultacie zabiegów obsługowych. Literatura [2, 3, 14, 15] operuje pojęciem prawdopodobieństwa przywróceia obiektowi zdatości w określoym czasie. Moża mówić o prawdopodobieństwie F M Prawdopodobieństwo zdarzeia, że czas To trwaia obsługiwaia, który jest zmieą losową, ie będzie większy od założoego czasu, tz. że F ( ) = P( T ). W pracy [15] operuje się pojęciem teoretyczej fukcji podatości obsługowej M ( ), charakteryzującej przystosowaie obiektu do wykoywaia prac obsługowych. Fukcja ta obrazuje przebieg arastaia (w czasie ) wykoawstwa prac (operacji, zabiegów) obsługowych i wskazuje a,,graicze możliwości obiektu w daych warukach obsługiwaia. Przebieg wykoywaia operacji obsługowych jest plaoway i ma postać harmoogramu. Operujemy pojęciem czasu trwaia obsługiwaia, który jest zwykle miejszy od czasochłoości, a skutek mieszaego wykoywaia operacji obsługowych. Podczas wykoywaia obsługiwaia czasochłoość, pracochłoość oraz koszty stopiowo arastają, charakteryzując zaawasowaie realizacji prac. Prędkość arastaia zależy od stopia rówoczesości wykoywaia operacji i zabiegów obsługowych, a który wpływa, poza techiką i orgaizacją obsługiwaia, także podatość obsługowa pojazdu. Moża zatem, w daych warukach obsługiwaia, oceiać podatość obsługową za pomocą fukcji M, której ses wyjaśia się astępująco. Wielkość ozacza czas trwaia procesu obsługiwaia. Poieważ operacje obsługiwaia wykouje się w sposób mieszay, więc w tym samym przedziale czasu mogą być wykoywae róże operacje. Z tego powodu w przedziale (0, ) wystąpi czasochłoość obsługiwaia, będąca sumą czasów trwaia wszystkich operacji wykoywaych w tym przedziale i większa od czasu trwaia całego procesu obsługiwaia przypadającego a te przedział. Fukcja M obrazuje przyrosty czasochłoości obsługiwaia w czasie lub iaczej ilustruje stopień zaawasowaia prac obsługowych w czasie. Fukcja M jest określaa [15] jako krzywa graicza dla dopuszczalych wartości fukcji empiryczej M. Tę ostatią określa się a podstawie harmoogramu realizacji prac i arastaia według tego harmoogramu czasochłoości obsługiwaia. Należy zaza- o 94

czyć, że stopień zaawasowaia obsługiwaia moża mierzyć ie tylko przyrostami czasochłoości, ale też przyrostami pracochłoości lub kosztów obsługiwaia. Rysuek 6 przedstawia róże przebiegi fukcji M. Rys. 6. Przebieg teoretyczych fukcji podatości obsługowej M (t) Na rysuku tym h ozacza czas trwaia obsługiwaia pojazdu, określoy a podstawie harmoogramu; jest to czas średi dla daego rodzaju obsługiwaia. Krzywa 1 ozacza, że iekorzystie ukształtowaa podatość obsługowa daje się odczuć w końcowej fazie obsługiwaia, w której przyrosty M są wyraźie miejsze. Krzywa 2 sygalizuje sytuację odwrotą. Krzywa 3 ozacza miej więcej,,jedakowe ukształtowaie podatości obsługowej elemetów pojazdu odczuwae we wszystkich fazach obsługiwaia. Należy zauważyć, że różice między krzywymi 1 i 2 mogą wyikać iekoieczie ze złej podatości obsługowej, ale ze specyfiki procesu techologiczego obsługiwaia (p. z koieczości studzeia przed obróbką skrawaiem zregeerowaego przez apawaie elemetu), złej orgaizacji albo iewłaściwego wyposażeia stosowaego w procesie obsługiwaia. Jedakowe pojazdy, o takiej samej podatości obsługowej, ale o różych stopiach zużycia, mogą wykazywać róże czasy trwaia obsługiwaia h. Zwykle, zwłaszcza dla obsług o dużym zakresie prac, różice ie są zbyt wielkie i dlatego, dla daej klasy obiektów, dla określoego rodzaju obsługiwaia i dla przeciętych zużyć i uszkodzeń moża operować przeciętym przebiegiem fukcji M ( ). Zając postać fukcji F ( ), określającej prawdopodobieństwo przywróceia pojazdowi stau zdatości w zadaym czasie, w warukach ustaloej techologii, orgaizacji i wyposażeia obsługowego moża określić średi czas trwaia obsługiwaia ( T o ) śr. Odpowiada o polu ad krzywą F i może być wyzaczoy z zależości: 0 ( To ) = df( ) (19) śr 95

) śr o Mała wartość ( T ozacza, że dla rozpatrywaego zakresu obsługiwaia przecięte zużycia i uszkodzeia pojazdów ie są duże i że podatość obsługowa jest wysoka. Na wykoaie obsługiwaia w możliwie małym czasie wpływają astępujące, ważiejsze czyiki z zakresu podatości obsługowej pojazdów (ale ie tylko): 1) tworzeie kostrukcji modułowych, które ułatwiają wymiaę iesprawych zespołów i podzespołów a dobre; 2) stwarzaie, przez odpowiedie kostruowaie pojazdów, możliwości mieszaego wykoywaia operacji obsługowych, z możliwie małymi czasami opóźieia rozpoczyaia operacji astępujących w stosuku do poprzedzających; 3) skracaie czasów trwaia operacji obsługowych przez kostruowaie pojazdów w sposób umożliwiający mechaizowaie prac obsługowych, stosowaie przyrządów ułatwiających pracę, tworzeie baz pomiarowych i obróbkowych, dostosowywaie pojazdów do prowadzeia badań diagostyczych; 4) kostruowaie pojazdów w sposób umożliwiający prowadzeie obsługiwaia przy małej liczbie operacji; 5) wytwarzaie pojazdów przy zaostrzoych przedziałach toleracji dla właściwości stereometryczych i fizykochemiczych pojazdu oraz parametrów procesu wytwarzaia, dzięki czemu rozrzut,,wrodzoych właściwości zbioru pojazdów będzie miejszy; 6) prowadzeie użytkowaia zgodie z ustaloymi wcześiej warukami techiczymi i wytyczymi. 4.3.2. Wskaźiki dodatkowe Niżej zostaą podae zależości do określaia wskaźików dodatkowych oraz iezbęde wyjaśieia, które wraz ze wskaźikami podstawowymi umożliwią pełą i bardziej wszechstroą oceę podatości obsługowej pojazdów. W s k a ź i k i o c h a r a k t e r z e o g ó l y m 1. Wskaźik obsługiwaia k o : k o To =, ko 1 kg, T + T u o k g Tu (20) T T u o k o prawdopodobieństwo zdarzeia, że w dowolej chwili czasu pojazd zajduje się w obsługiwaiu i ie może być użytkoway, k wskaźik gotowości pojazdu, g T o skumuloway, dla daego przedziału czasowego, czas przezaczoy a obsługiwaie pojazdu, T u czas, w którym pojazd może być użytkoway. 2. Wskaźik łatwości usuwaia iesprawości k u: 96

k u tzwi i1 (21) tzwi tzti i1 t zwi czas trwaia zabiegów właściwych zw, wykoywaych podczas i-tego obsługiwaia jedego pojazdu, t zti czas trwaia zabiegów towarzyszących zt, wykoywaych podczas i-tego obsługiwaia jedego pojazdu, liczba określoego rodzaju obsług, którym jest poddaway pojazd, w założoym czasie. (zabiegi zt ie wiążą się bezpośredio z usuwaiem iesprawości, w przeciwieństwie do zw). 3. Średi czas trwaia przygotowaia pojazdu do obsługiwaia Tpo oraz wskaźik przygotowaia pojazdu do obsługiwaia k po : T po t pi i1 (22) t pi średi czas trwaia jedej operacji wchodzącej w skład procesu przygotowaia pojazdu do obsługiwaia, liczba operacji wchodzących w skład procesu przygotowaia pojazdu do obsługiwaia (aktuale są też kometarze podae do wzorów (2), (3) i (4)). Aby możliwe było porówywaie różych rozwiązań pojazdów, dogodie jest operować udziałem czasu trwaia (pracochłoości, kosztu) przygotowaia w łączym czasie trwaia (pracochłoości, koszcie) obsługiwaia pojazdu T o, z założeiem, że czas te zawiera w sobie czas trwaia przygotowaia do obsługiwaia. Wskaźik taki k po dla przypadku czasu trwaia obsługiwaia możemy obliczyć z zależości (23): k po Tpo 1 (23) T gdzie T o jest łączym czasem trwaia obsługiwaia pojazdu. 4. Względy wskaźik pracochłoości obsługiwaia P T o. Jest to wskaźik, w którym pracochłoość odoszoa jest do czasu pracy pojazdu lub do ilości wykoaej przez pojazd pracy. i1 o P 1 T o Proij (24) L j 1 97

L liczba przejechaych przez pojazd kilometrów w okresie, w którym rozpatrujemy wykoae obsługiwaia lub czas pracy pojazdu, P pracochłoość i-tego obsługiwaia j-tego rodzaju obsługi, roij k liczba obsług j-tego rodzaju, liczba rodzajów obsług (p. przeglądów, apraw). W s k a ź i k i z z a k r e s u d i a g o s t y k i 1. Wskaźik oczujikowaia pojazdu K wc : K wc m i 1 i 1 wci oj (25) m i 1 i 1 m wci oj liczba parametrów diagostyczych mierzoych za pomocą czujików wbudowaych w pojazd, ogóla liczba mierzoych parametrów diagostyczych, liczba oczujikowaych miejsc w pojeździe, liczba miejsc, w których są mierzoe parametry diagostycze. 2. Wskaźik dostępości do miejsc diagozowaia K Md : K Md Pd (26) P P d pd P d pracochłoość podstawowych czyości diagostyczych, P pd pracochłoość pomociczych czyości diagostyczych uwarukowaa dostępem do miejsc pomiarów, podłączaiem urządzeń diagostyczych, przygotowaiem waruków do badań itp. Przy obliczaiu wskaźika, zamiast pracochłoością moża posługiwać się czasem trwaia omawiaych czyości. 98

3. Wskaźik bezdemotażowego diagozowaia K bd : K bd m i1 j 1 bi oj (27) m i 1 liczba parametrów diagostyczych mierzoych bez potrzeby demotażu, bi oj j 1 ogóla liczba mierzoych parametrów diagostyczych, m liczba miejsc, w których diagozowaie moża przeprowadzić bez demotażu, liczba miejsc, w których mierzoe są parametry diagostycze. 4. Wskaźik czasowy podatości diagostyczej K t. Moża im charakteryzować podatość diagostyczą pojazdu jako całości, a także i jego zespołów diagozowaych po wymotowaiu z pojazdu. K t tdsi t psi i1 i tdsi 1 (28) liczba realizowaych operacji diagostyczych, t ds i średi czas trwaia i-tej operacji diagozowaia, średi czas trwaia przygotowaia do diagozowaia dla i-tej operacji. t ps i 5. Wskaźik uifikacji podłączeia urządzeń diagostyczych K up. Różorodość podłączeń utrudia realizację diagozowaia i wpływa a czas jego trwaia oraz koszty. N u Kup (29) No N u liczba zuifikowaych złączy diagostyczych, N ogóla liczba puktów przyłączaia urządzeń diagostyczych. o 99

6. Średi czas trwaia przygotowaia pojazdu do diagozowaia t p śr : k t p t pz śr i m j i 1 j 1 t (30) t pz i czas przygotowawczo-zakończeiowy do przeprowadzeia pomiaru i-tego parametru, t m j czas iezbędy do uzyskaia dostępu do j-tego puktu diagozowaia i doprowadzeia po diagozowaiu do stau początkowego, k liczba parametrów diagozowaych, liczba puktów diagozowaia. 7. Średia pracochłoość przygotowaia pojazdu do diagozowaia P p : P p Ppc Ppm (31) P pc średia pracochłoość prac przygotowawczo-zakończeiowych do przeprowadzeia diagozowaia, P pm średia pracochłoość czyości demotażowo-motażowych a pojeździe wykoywaych w celu umożliwieia dostępu do puktów kotrolych i astępego doprowadzeia pojazdu do stau przed diagozowaiem. 8. Wskaźik pracochłoości przygotowaia pojazdu do diagozowaia K pd : K pd Pp 1 (32) P d P p średia pracochłoość przygotowaia pojazdu do diagozowaia, P średia pracochłoość procesu diagozowaia zawierająca w sobie czas P. d p W s k a ź i k i o k r e ś l a j ą c e w p ł y w z e s p o ł ó w p o j a z d u a p o d a t o ś ć o b s ł u g o w ą p o j a z d u j a k o c a ł o ś c i 1. Wskaźik czasu trwaia obsługiwaia ze względu a i-ty zespół pojazdu T oi : T o i N 0 j 1 j z1 z j N 0 j j 1 z1 1 i z j (33) 100

i czas trwaia obsługiwaia j-tego pojazdu, ze względu a z-tą iesprawość z j i-tego zespołu, z czas trwaia obsługiwaia j-tego pojazdu, ze względu a z-tą iesprawość, j spowodowaą przez dowoly zespół składowy pojazdu, liczba obsług j-tego pojazdu, j N 0 rozpatrywaa liczba pojazdów. Użyte we wzorze ideksy ależy iterpretować astępująco: 1) j-ty pojazd jest to pojazd określoego typu i o określoym umerze; 2) z-tą iesprawość ależy rozumieć jako rodzaj czy też grupę rodzajową iesprawości; p. iesprawość układu hamulcowego, która może być wywołaa przez iesprawość każdego zespołu wchodzącego w skład układu hamulcowego; przykładem w tym przypadku może być iesprawość układu hamulcowego wywołaa iesprawością sprężarki, zaworów, zbiorików powietrzych, układu dźwigiowego lub iych składików układu; określeie i-ty zespół odosi się zatem do któregoś z zespołów układu, w rozpatrywaym przykładzie układu hamulcowego. 2. Wskaźik uszkadzalości pojazdu jako systemu ze względu a i-ty zespół pojazdu k ai. Umożliwia zorietowaie się, które zespoły pojazdu są ajczęściej aprawiae. Przy iskiej podatości obsługowej tych zespołów jej poprawieie może polepszyć sytuację w zakresie kosztów aprawy i czasu jej trwaia. ka i 1 N 0 j 1 j N 0 ij j 1 (34) ij j liczba iesprawości j-tego pojazdu ze względu a i-ty zespół, liczba iesprawości j-tego pojazdu w ogóle, N 0 rozpatrywaa liczba pojazdów. I e w s k a ź i k i 1. Wskaźik wyposażeia techiczego stosowaego w obsługiwaiu k w : K wt kw (35) K z K wt koszt wyposażeia techiczego stosowaego w obsługiwaiu, przypadający a jede obsługiway pojazd (liczbę obsługiwaych pojazdów ależy określić dla wybraego okresu), K koszt zakupu jedego pojazdu. z 101

W zakładach aprawczych, w których wykouje się aprawy różych typów pojazdów i w których występuje zacza ilość uzbrojeia uiwersalego, stosowaego do różych typów pojazdów, koszt K wt takiego wyposażeia ależy odosić do przeciętej liczby wszystkich typów pojazdów obsługiwaych w zakładzie w roku. Koszt specjalistyczego uzbrojeia ależy odosić do liczby pojazdów aprawiaych w roku, ale tylko tych, do których specjalistycze uzbrojeie ma zastosowaie. Tak obliczoe koszty uiwersalego i specjalistyczego uzbrojeia, przypadające a jede pojazd, ależy zsumować. Aalogiczie w przypadku wagoowi i lokomotywowi. 2. Wskaźik wartości wyposażeia techiczego, przypadającego a jedego pracowika k w1 : Kwto kw1 (36) N K wto łącze akłady a wyposażeie iezbęde do obsłużeia zbioru pojazdów w określoym czasie, N śr r r śr średia rocza liczba persoelu obsługującego zbiór pojazdów. 3. Wskaźik relacji kosztów obsługiwaia do kosztów zakupu pojazdu W k : Kor W k = (37) K K or przecięte rocze koszty obsługiwaia pojazdu określoe dla dłuższego okresu eksploatacji, ajlepiej dla przeciętego okresu życia daego typu pojazdu, K koszt zakupu owego pojazdu. z Oceę wskaźika W k wykouje się przez jego porówaie z aalogiczymi wskaźikami uzyskiwaymi dla iych typów pojazdów o takim samym przezaczeiu, w kraju i za graicą. Przykładowo, dla wagoów pasażerskich za graicą wskaźik W k osiągał w latach dziewięćdziesiątych wielkość 1/50 do 1/70, podczas gdy a PKP 1/20 [9]. 4. Wskaźik wygody pozycji pracowika przy obsługiwaiu k wp : z N wp kwp (38) N N wp liczba wygodych pozycji przy wykoywaiu daego rodzaju obsługiwaia, N p łącza liczba pozycji, jakie przyjmują pracowicy podczas daego rodzaju obsługiwaia. p 102

Uwaga: dla zorietowaia się w systematyce rodzajowej dogodości póz przy pracy oraz dla ocey, jaką pozę przy obsługiwaiu pojazdów moża uzać za wygodą ależy korzystać z opracowań Istytutu Higiey Pracy. 5. OGÓLNE WYTYCZNE DLA BADANIA I OCENIANIA PODATNOŚCI OBSŁUGOWEJ. ALGORYTM POSTĘPOWANIA 5.1. Badaie podatości obsługowej Propouje się przyjęcie astępujących, ogólych zasad postępowaia w badaiach podatości istiejących pojazdów. 1. Przed rozpoczęciem badań ależy ustalić rodzaje przeglądów i apraw, jakim pojazdy będą poddawae, częstości ich występowaia, zakresy prac obsługowych i miejsca wykoywaia tych prac. Pomoce tu mogą być wyiki badań prototypu i serii iformacyjej oraz uwagi i spostrzeżeia użytkowików badaych pojazdów oraz pojazdów do ich zbliżoych pod względem kostrukcji, przezaczeia i waruków eksploatowaia. 2. Wyiki badań podatości obsługowej powiy dostarczać iformacji o tym czy, w jaki sposób, w jakim stopiu i dlaczego właściwości kostrukcyje i techologicze pojazdu oraz specyfika jego zużyć i uszkodzeń wpływają a pracochłoość, czas trwaia obsługiwaia, koszty obsługiwaia i prawdopodobieństwo wykoaia obsługiwaia w zadaym czasie, w warukach przyjętego systemu obsługiwaia, ustaloej orgaizacji, istiejącego wyposażeia oraz istiejących kwalifikacji pracowików. Badaia podatości powiy też dostarczyć sugestii, w jaki sposób poprawić istiejące rozwiązaie pojazdu i jakie efekty będzie moża dzięki temu uzyskać. 3. Wyiki badań powiy być przedstawioe za pomocą wskaźików omówioych w rozdziale 4; wskaźiki powiy być skometowae, co pozwoli lepiej zrozumieć przyczyy, które doprowadziły do uzyskaia określoej podatości obsługowej w badaych pojazdach. Wyiki badań powiy też umożliwić wprowadzeie poprawek i zmia do przyjętych zasad obsługiwaia, techologii, orgaizacji i wyposażeia techiczego stosowaego w obsługiwaiu. 5.2. Oceiaie podatości obsługowej Jak już wspomiao, ocea podatości obsługowej powia umożliwić: wyciągięcie wiosków z uzyskaych wyików, określeie przyczy stwierdzoego stau rzeczy oraz opracowaie przedsięwzięć usprawiających. Do wykoaia końcowej ocey koiecze jest dyspoowaie astępującymi daymi i iformacjami: wartościami wskaźików omówioych w puktach 3 i 4, wartościami wskaźików określoych dla już istiejących eksploatowaych pojazdów, porówywalych z badaymi, teoretyczymi, graiczymi wartościami wskaźików tam, gdzie to jest możliwe do określeia lub gdzie takie wartości zostały arbitralie przyjęte, porówywalymi daymi osiągaymi za graicą, opisem relacji występujących między wskaźikami, 103

104 Rys. 7. Zestawieie możliwych relacji między wskaźikami ocey podatości obsługowej (przykład)

Rys. 8. Algorytm postępowaia przy wykoywaiu ocey podatości obsługowej 105

opisem iterpretacji wskaźików i relacji między imi oraz iformacjami umożliwiającymi ustaleie, jak, poprzez jakie oddziaływaia i dlaczego określoe właściwości pojazdu wpływają a podatość obsługową, opisem okoliczości towarzyszących kształtowaiu się uzyskaych wskaźików i opisem wpływu tych okoliczości a wartość wskaźików. Pewego omówieia wymagają relacje między wskaźikami. Poszczególe wskaźiki są powiązae ze sobą. Relacje, jakie między imi występują biorą się stąd, że często tego samego typu czyiki wpływają a kształtowaie się różych wskaźików. Poadto kosekwecje określoych właściwości kostrukcyjych i techologiczych pojazdu oddziałują bardzo szeroko, choć w różym stopiu. Jedak ie wszystkie relacje są oczywiste i ie wszystkie są relacjami wzajemymi. Z tego powodu, dla umożliwieia prawidłowego wioskowaia i formułowaia propozycji dotyczących poprawy podatości, ależy wcześiej określić możliwe relacje między wskaźikami podatości obsługowej. Relacje takie podao przykładowo, według pracy [10], a rysuku 7. Wyciągaie wiosków z badań podatości obsługowej ułatwiają astępujące, ogóle zaleceia dla prowadzących badaia: 1) ustalić, które wskaźiki ocey podatości są iezadowalające; 2) ustalić, jakie czyiki związae ze wskaźikami mogą a to wpływać, w jaki sposób i dlaczego; 3) ustalić, jakie ie czyiki zaobserwowae podczas badań mogą wyjaśić przyczyy iezadowalającego ukształtowaia się wskaźików ocey podatości, ustalić które z ich mają swoje źródło we właściwościach pojazdu, a które we właściwościach techiczo-orgaizacyjych systemu obsługiwaia, ustalić które z przyczy domiują; 4) ustalić, czy jest możliwe poprawieie iekorzystego wskaźika bez zmia kostrukcyjo-techologiczych w pojeździe i jak to zrobić; 5) jeżeli postępowaie podae w pukcie 4) ie jest możliwe, ustalić co ależy zmieić w kostrukcji i techologii rozwiązaia pojazdu, aby poprawić podatość obsługową; 6) ustalić opłacalość ekoomiczą zapropoowaych zmia i przystąpić do ich realizacji, jeżeli okażą się oe efektywe ekoomiczie. Przedstawioy tryb postępowaia podao według pracy [10] oraz w postaci algorytmu a rysuku 8. 6. PODSUMOWANIE I WNIOSKI Pojazdy szyowe, tak jak i ie obiekty techicze eksploatowae przez ludzi, wymagają systematyczego obsługiwaia. Koszty obsługiwaia, często zacze, zależą w dużej mierze od podatości obsługowej właściwości obiektu adawaej mu w procesie projektowaia. Poieważ pojazdy szyowe są eksploatowae dość długo (czas eksploatacji dochodzi obecie do około 40 lat) wszystkie potkięcia w zakresie podatości obsługowej "procetują" iekorzystie dla ich właściciela przez cały okres długiego "życia" obiektu. Ze względu a istoty jej wpływ a koszty eksploatacji może też wpływać a wielkość ekoomiczego okresu eksploatacji pojazdu. Ekoomicze skutki iskiej podatości obsługowej mogą przy tym być odczuwae a róże sposoby: bezpo- 106