MODERN MANAGEMENT REVIEW 2015 MMR, vol. XX, 22 (3/2015), pp. 87-100 July-September Marek KICZEK 1 OCENA ROZWOJU GMIN WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO (Z WYKORZYSTANIEM METODY HELLWIGA) W artykule poęto problematykę rozwou lokalego czyków rozwó te warukuących. Główym celem opracowaa est określee pozomu rozwou społeczo-gospoarczego gm woewóztwa pokarpackego. Metoą zastosowaą w pracy est sytetyczy merk rozwou Hellwga. Merk te uwzglęa róże wskaźk o charakterze ekoomczym, społeczym, techczym techologczym oraz ekologczym. Wśró ch wskazać ależy a: wskaźk przyrostu aturalego, osetek pracuących w lczbe luośc ogółem, salo mgrac w osobach a 1000 meszkańców, uzał bezrobotych w lczbe luośc w weku proukcyym, seć woocągową kaalzacyą w km w przelczeu a 100 km 2, ochoy włase gm w przelczeu a 1 meszkańca, wyatk maątkowe westycye gm w przelczeu a 1 meszkańca, pomoty gospoarcze prywate zareestrowae w REGON w przelczeu a 1000 meszkańców, osetek raych z wyższym wykształceem. Baaa maą charakter statyczoporówawczy, a zgromazoe ae emprycze przestawaą sta a 31 grua 2007 r. 31 grua 2012 r. W przeprowazoych baaach wykazao zacze zróżcowae w pozome rozwou aalzowaych gm. Za główe czyk rozwou uzao pełee przez masta ośroka cetralego, oraz skomukowae gm. Ne bez zaczea est róweż zróżcowae w potecale rozwoowym gm wykaące chocażby z ukształtowaa tereu. W śwetle przeprowazoych baań stwerzoo, że alepe rozwętym gmam woewóztwa pokarpackego są główe uże gmy meske (Rzeszów, Kroso, Przemyśl, Tarobrzeg, Melec, Stalowa Wola), atomast asłabe rozwęte są peryferye usytuowae gmy weske. Nawększa kocetraca gm słabo rozwętych występue w okolcy Dyowa. Słowa kluczowe: rozwó lokaly, metoa Hellwga, woewóztwo pokarpacke 1. WPROWADZENIE Problematyka rozwou społeczo-gospoarczego staow stoty aspekt aalz zarówo ekoom, ak róweż poltyk gospoarcze. W polu zateresowań zauą sę obektywe zagaea ekoomcze, take ak proukca, kosumpca, a także subektywe, zwązae męzy ym z wzorcam zachowań, pogląam, specyfką stosuków społeczych. Rozwó społeczo-gospoarczy est zawskem złożoym, w zwązku z tym truym o eozacze obektywe ocey. Szczególego zaczea problem rozwou abera w kotekśce małych obszarów społeczośc takch ak gma. Wyka to ze stosukowo ograczoego ostępu o szczegółowych eoroych aych. Poęce próby określea stopa rozwou społeczo-gospoarczego skłaa o aalzy poszczególych częśc skłaowych tego termu. 1 Marek Kczek, r ż., Wyzał Zarzązaa, Katera Ekoom, Poltechka Rzeszowska, Al. Powstańców Warszawy 8, 35 959 Rzeszów, bu. L-252A, e-mal: mkczek@prz.eu.pl, tel.: (17) 865 14 14.
88 M. Kczek Fracusk ekoomsta Perrou 2 rozwó gospoarczy traktue ako połączee zma psychologczych społeczych luośc, które czyą ą zolą o kumulowaa trwałego zwększaa swoego realego prouktu. Rozwó gospoarczy, zaem Nasłowskego, to hstoryczy (ługofalowy) proces take wewętrze, ekoomcze społecze trasformac krau, która oprowaza o powstaa społeczeństwa poszukuącego róg poprawy swoe sytuac gospoarcze zorgazowaego w sposób umożlwaący zachęcaący obywatel o westowaa w kaptał materaly, luzk telektualy, ezbęy o eprzerwae ego akumulac 3. Marcak atomast rozwó gospoarczy czy rozwó ekoomczy postrzega ako sferę załalośc luzke, która wąże sę z gospoarowaem, a węc proukcą pozałem óbr usług. Rozwó gospoarczy ozacza zatem zmay zolośc wytwórczych, stosuków ekoomczych, proukc, struktury mechazmu fukcoowaa gospoark, kosumpc oraz śroowska aturalego. Skutkem tak pomowaego rozwou gospoarczego est węc uoskoalae wszystkch ego czyków oraz wzrost lczby akośc óbr usług zaspokaaących określoe potrzeby. Naważeszym skłaowym rozwou gospoarczego są: maątek, struktura gospoark aroowe, mechazm e fukcoowaa, lczba, akość ystrybuca óbr usług oraz sta śroowska aturalego. Marcak wskazue także a szczególe zaczee w procese rozwou aego obszaru a rozwó społeczy. Wspomay autor ów rozwó społeczy efue ako zmaę ukłau stosuków społeczych, struktury społeczeństwa, ego preferec, społeczych kryterów zasa załalośc, wzorców zachowań, postaw śwaomośc służących oskoaleu współżyca współpracy luz opoweemu ch uzałow w efektach rozwou gospoarczego. Natomast ako aważesze elemety rozwou społeczego traktue: różoroość orobku aukowego kulturalego, ego akość tempo pomażaa, ostępość efektów rozwou gospoarczego, zmay we wzorcach, postawach oraz śwaomośc eostek grup społeczych. 4 Rozwó społeczy rozumeć moża także ako proces zwelokrotaa możlwośc wyborów, prze akm stae każy człowek. Proces te może sę realzować poprzez umożlwae luzom skuteczego załaa oraz efektywego wypełaa obowązków. Jako kluczowe elemety rozwou społeczego ależy traktować: zapewee waruków umożlwaących ługe zrowe życe, peły ostęp o formac oraz ostęp o śroków pozwalaących a zapewee przyzwotego staaru życa. Bańsk Czapewsk za postawowy cel załań społeczych gospoarczych poemowaych a pozome lokalym uważaą przee wszystkm wzrost obrobytu oraz poprawę pozomu akośc życa meszkańców. Realzacę tego celu osąga sę zaś przez poprawę wyposażea w elemety frastruktury techcze społecze, rozwó buowctwa meszkaowego, przycągae owych westyc gospoarczych, aktywzowae społecze ekoomcze meszkańców, bałość o śroowsko przyrocze. Właścwe kosekwete realzowae zaań zmerzaących o osągaa wymeoych celów est gwaratem awasu gospoarczego ae eostk terytorale 5. 2 F. Perrou, L ecoome u XXe sćcle, reprt PUG, Pars 1961. 3 M. Nasłowsk, System Rykowy. Postawy mkro- makroekoom, Key Tet, Warszawa 2004, s. 377, 378. 4 Makro- mkroekooma. Postawowe problemy, re. S. Marcak, Wyawctwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 359, 360. 5 J. Bańsk, K.Ł. Czapewsk, Ekspertyza. Ietyfkaca ocea czyków sukcesu społeczo-gospoarczego a obszarach weskch, Istytut Geograf Przestrzeego Zagospoarowaa PAN, Warszawa 2008.
Ocea rozwou gm 89 W aalzowau procesu rozwou lokalego czy regoalego ebagatele zaczee ma zetyfkowae mechazmu tego rozwou, który est określay maem kocepc rozwou lokalego. Kocepcę rozwou regoalego zefować moża ako sposób ozaływaa czyków rozwou a zmay w poszczególych obszarach rozwoowych, a także kreowae możlwych o zaobserwowaa efektów społeczych, gospoarczych, ekologczych przestrzeych 6. Aalza lteratury przemotu ae postawy o usystematyzowaa teoretyczych poeść o problemu rozwou regoalego, ze wzglęu a wa zasacze krytera. Perwszym z ch est stosuek o zaczea terwecozmu la rozwou regoalego, rugm atomast stopeń orygalośc. Perwsze z wymeoych kryterów pozwala a wyróżee trzech typów kocepc rozwou regoalego: 1. kocepce bazuące a rykowych mechazmach rozwou; 2. kocepce, w myśl których postawą zastea procesów rozwoowych w regoach est wykorzystywae terwecyych arzęz poltyk regoale; 3. kocepce wskazuące a to, że rozwó est efektem wykorzystywaa obu wspomaych wyże mechazmów. Ze wzglęu a stopeń orygalośc kocepc rozwou regoalego, moża mówć o: 1. kocepcach perwotych; 2. kocepcach wtórych; 3. kocepcach łączących teore cząstkowe 7. Kocepce perwote ależy traktować ako orygale teore rozwou regoalego. W te grupe moża wymeć teorę lokalzac Alfrea Webera, teorę ośroków cetralych Waltera Chrstallera, teorę bazy ekoomcze Werera Sombarta, teorę beguów rozwou Fraços a Perrou a Jacques a R. Bouevlle a, teorę yfuz owac Torstea Hägerstraa czy teorę rozwou eogeczego Joha Fremaa, Clye a Weavera Waltera B. Stöhra. Kocepce wtóre powstawały zwykle ako pewego rozau rozwęce czy uoskoalee teor perwotych. Doskoałym przykłaem tego typu teor są: kocepca prouktu postawowego Harola Ies, powstała a postawe teor bazy ekoomcze; kocepca geografczych cetrów wzrostu Alberta Hrschmaa, kocepca błęego koła Guara Myrala czy wreszce kocepca rzea peryfer Joha Fremaa, la których to kocepc postawę staowła teora beguów wzrostu. Ze wzglęu a to, że wszelke procesy ekoomcze społecze maą zsa barzo złożoy przebeg zależą o welu czyków, latego coraz true wyaśać te zawska z wykorzystaem prostych kocepc. Szczególego zaczea aberaą zatem kocepce złożoe, łączące teore cząstkowe. Kocepce te awązuą męzy ym o procesów globalzac, tegrac męzyaroowe, stale zwększaącego sę zaczea ekologczych aspektów rozwou regoalego, rosące rol trasferu owac oraz stotego wzrostu zaczea ztegrowaych ukłaów pomotowych 8. Spośró kocepc łączących teore cząstkowe warto wskazać a kocepce: prouktu postawowego, cyklu proukcyego, uczącego sę regou, elastycze proukc czy welkego pchęca 9. 6 T. Markowsk, O kokurec zasobów o kokurec regoów, Samorzą terytoraly 1996/12. 7 Ibem. 8 J. Hauser, Postforowsk paraygmat przemysłowy, Gospoarka aroowa 1994/4. 9 Szerze w T.G. Grosse, Przeglą kocepc teoretyczych rozwou regoalego, Stua Regoale Lokale 8/1(2002), s. 26 48.
90 M. Kczek 2. CHARAKTERYSTYKA OBIEKTU BADAŃ Woewóztwo pokarpacke to rego położoy w połuowo-wschoe Polsce. O połua graczy ze Słowacą, a o wschou z Ukraą. Natomast o półocy zachou bezpośreo graczy z woewóztwem małopolskm, lubelskm śwętokrzyskm. Po wzglęem amstracyym woewóztwo zel sę a 25 powatów, w tym 21 zemskch 4 grozke (są to masta: Rzeszów, Kroso, Przemyśl Tarobrzeg) oraz 160 gm. Stolcą woewóztwa pokarpackego est Rzeszów, który est cetralym ośrokem akaemckm, gospoarczym kulturalym. Pokarpace zamue 5,7% powerzch krau, a cały obszar woewóztwa zamue 17 846 km 2 powerzch, który zameszkue 2 129,9 tys. meszkańców staow to 5,5% meszkańców Polsk. Rego obemue swom zasęgem trzy orębe kray fzografcze, które są zróżcowae po wzglęem ukształtowaa tereu śroowska przyroczego oraz buowy geologcze. W częśc półoce obemuące prawe połowę woewóztwa zaue sę Kotla Saomerska, a połuu Besky, które zelą sę a Beszczay Besk Nsk, a pośroku zaue sę Pogórze Karpacke. Postawową seć rzeczą tworzy Wsła, która ma wa uże opływy karpacke: Wsłoka Sa, a o półoco-wschoe częśc zauą sę wa ewelke fragmety Raty Sołok, opływów Bugu. W woewóztwe fukcouą zbork retecye, awększym z ch est zbork Sola a Sae. Woewóztwo ależy o aczystszych ekologcze regoów Polsk. Prawe 45% powerzch zamuą obszary prawe chrooe. Są wśró ch: 2 park aroowe Beszczazk Magursk, 94 rezerwaty przyroy, 10 parków kraobrazowych, 13 obszarów chrooego kraobrazu, 28 staowsk okumetacyych, 361 użytków ekologczych, 9 zespołów przyroczokraobrazowych oraz 1411 pomków przyroy. Woewóztwo est obszarem o uże lesstośc, który staow 37,8% całego tereu. Nawększe terey leśe zauą sę w Kotle Saomerske, Beskze Nskm, Beszczaach, a także a Roztoczu. Woewóztwo est regoem rolczo-przemysłowym. W strukturze przemysłu przeważa przemysł lotczy, elektromaszyowy, chemczy spożywczy. Barzo ważą rolę ogrywaą róweż przemysł szklarsk, materałów buowlaych, rzewy oraz lekk. W woewóztwe wykorzystue sę różoroe zasoby surowcowe regou take ak: gaz zemy, ropa aftowa, wapeń kruszywa aturale. Bogate są róweż zasoby wó leczczych, które są wykorzystywae w takch mescach ak: Iwocz Zró, Rymaów Zró, Polańczyk Zró Horyń Zró. Atutem woewóztwa pokarpackego est umescowee a ego obszarze cetrum polskego przemysłu lotczego, który fukcoue po azwą Dola Lotcza. Dużym problemem woewóztwa pokarpackego est bezroboce. Stopa bezroboca w 2012 roku wyosła 16,3%. Nawększe bezroboce ootowao w powece żańskm 24,7% oraz brzozowskm 24,2%, atomast aższą w Krośe 8,3%, a także Rzeszowe 8,2% 10. Główym atutam woewóztwa są: rozwaący sę przemysł lotczy; sle rozwęty przemysł formatyczy, spożywczy farmaceutyczy; powstae Pokarpackego Parku Naukowo-Techologczego w Rzeszowe; obre połączea komukacye męzy ym męzyaroowy port lotczy oraz autostraa A4; 10 J. Cuba, Raport o stae śroowska w woewóztwe pokarpackm w 2012 r., WIOŚ, Rzeszów 2012, s. 7.
Ocea rozwou gm 91 przebegaące przez woewóztwo główe korytarze trasportowe sec TINA; surowce kopalae, take ak surowce merale, gaz zemy, sarka, ropa aftowa, paskowce, wapee, gpsy, glk ceramcze, pask, żwry, a także torf, woy merale geotermale; uże obszary lasów, które czyą woewóztwo stotym ostawcą rewa; ostępość wysoko wyszkoloych kar techczych zarzązaących zwłaszcza w przemyśle lotczym, chemczym oraz elektromaszyowym, przykłaem est Poltechka Rzeszowska, która est awększą uczelą techczą w połuowo-wschoe częśc Polsk, z ośrokem kształcea plotów lotctwa cywlego; ość wysoka ocea atrakcyośc westycye la halu 11. 3. METODA BADAŃ Główym celem pracy est próba określea pozomu rozwou gm woewóztwa pokarpackego, utworzee rakgu gm, którego kryterum staow taksoomczy merk rozwou Hellwga oraz okoae klasyfkac baaych gm o trzech klas rozwou. Baaa otyczą roku 2007 2012, co umożlwa etyfkacę zma w pozome rozwou pokarpackch gm, a także pozwala a obserwacę mgrac gm pomęzy poszczególym klasam rozwou. Baaem obęto wszystke gmy woewóztwa pokarpackego. Dae o kostrukc wskaźka rozwou społeczo-gospoarczego pobrao główe z Baku Daych Regoalych Główego Urzęu Statystyczego (BDR GUS) otyczyły roku 2007 2012. Wstępy etap prac a oborem zmeych la wskaźka rozwou gm polegał a stuach lteratury otyczące problematyk pomaru pozomu rozwou eostek samorząu terytoralego 12. Jako że wybrae zmee otyczą kokretych mometów w czase (31 grua 2007 2012 r.), latego ależy zazaczyć, że przeprowazoe baaa maą charakter statyczo-porówawczy. Neme okoae aalzy umożlwaą szeregowae (tworzee rakgu) baaych eostek terytoralych w aym okrese w zakrese pozomu ch rozwou. Do buowy wskaźka rozwou gm przyęto zmee agostycze o charakterze merzalym, ostępe komplete. Na pokreślee zasługue fakt, że w trakce gromazea materału empryczego wystąpła koeczość orzucea potecale stotych merytorycze zmeych z powou braku ch gromazea w BDL w ukłaze gmym (a pozome NTS 5). Początkowym etapem aalzy była elmaca zmeych quas-stałych. Elmac te okoao, wykorzystuąc współczyk zmeośc cech. Dla każe -te zmee oblczoo współczyk zmeośc, który est wzglęą marą rozproszea, e wartość wyzaczaa est ako stosuek ochylea staarowego o wartośc śree arytmetycze, zgoe ze wzorem 13 : 11 H. Golewska-Makowska, P. Zarębsk, Atrakcyość westycya regoów 2010 Woewóztwo pokarpacke, SGH, Warszawa 2010. 12 Taksoomcza aalza przestrzeego zróżcowaa pozomu życa w Polsce w uęcu yamczym, re. A. Zelaś, Wyawctwo Akaem Ekoomcze w Krakowe, Kraków 2000. 13 B. Borkowsk, H. Duek, W. Szczęsy, Ekoometra, wybrae zagaea, Wyawctwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.
92 M. Kczek S V = (1) gze: V współczyk zmeośc la -te zmee; S() ochylee staarowe la -te zmee, wyzaczae weług wzoru: S = 1 = 1 2 ( ) (2) śrea arytmetycza -te zmee, wyzaczaa weług wzoru: 1 = = 1 ( = 1, 2,, ) (3) Ze zboru zmeych elmue sę cechy spełaące erówość V < V*, gze V* ozacza wartość krytyczą współczyka zmeośc. Jako wartość krytyczą przyęto V* = 0,10. Dla określea sły zwązku męzy pozostałym zmeym wykorzystao współczyk korelac lowe Pearsoa. Współczyk te służy o baaa sły zwązku męzy zmeym wyrażoym w wartoścach omalych przymue astępuący wzór 14 : r y = = 1 ( )( y 2 ( ) = 1 = 1 gze: r y współczyk korelac lowe Pearsoa, X, Y merzale cechy statystycze, X = (1, 2,, ), Y = (1, 2,, ),, y śrea arytmetycza opoweo cechy X Y. Współczyk korelac lowe Pearsoa przymue wartośc < 1; 1 >, przy czym: r y = 0 ozacza brak lowe zależośc pomęzy cecham, r y = 1 ozacza okłaą oatą lową zależość męzy cecham, a r y = 1 ozacza okłaą uemą lową zależość męzy cecham. Cechy, które wykazuą slą współzależość e są uwzglęae w alszych baaach. Dla wszystkch zmeych skostruowao macerz korelac. Jako wartość krytyczą współczyka korelac przyęto r* = 0,75. Ze wzglęu a wysok stopeń korelac z pozostałym zmeym wyelmowao zmee: uzał ochoów własych w ochoach ogółem oraz uzał wyatków maątkowych westycyych w wyatkach ogółem. W rezultace aalz otrzymao zbór 17 zmeych (tab. 1). Otrzymae zmee umożlwły pozał gm a trzy klasy różące sę po wzglęem pozomu rozwou społeczo-gospoarczego, przy zastosowau taksoomczego merka rozwou Zzsława Hellwga 15. Jest to ea z powszeche stosowaych meto taksoomczych, w które marę agregatową oblcza sę ako sytetyczy wskaźk taksoomcze oległośc aego obektu o teoretyczego wzorca rozwou. Metoa wzorca rozwou Hellwga pozwala uporząkować zbór obektów (gm) P (gze: = 1, 2,, ), z których każy est opsay zborem m cech agostyczych, maących charakter stymulat lub estymulat. ( y y ) y ) 2 (4) 14 W. Starzyńska, Statystyka praktycza, Wyawctwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. 15 E. Nowak, Metoy taksoomcze w klasyfkac obektów społeczo-gospoarczych, PAN, Warszawa 1990, s. 143.
Ocea rozwou gm 93 Tabela 1. Zmee agostycze przyęte w baaach Symbol Zmea agostycza X 1 Wskaźk przyrostu aturalego X 2 Osetek pracuących w lczbe luośc ogółem X 3 Salo mgrac w osobach a 1000 meszkańców X 4 Uzał bezrobotych w lczbe luośc w weku proukcyym X 5 Seć woocągowa w km w przelczeu a 100 km 2 X 6 Seć kaalzacya w km w przelczeu a 100 km 2 X 7 Uzał procetowy luośc korzystaące z sec woocągowe X 8 Uzał procetowy luośc korzystaące z oczyszczal śceków w luośc ogółem X 9 Lczba luośc w przelczeu a 1 placówkę bbloteczą X 10 Lczba korzystaących z oclegów w obektach zborowego zakwaterowaa X 11 Lczba uzeloych oclegów X 12 Dochoy włase gm w przelczeu a 1 meszkańca X 13 Wyatk ogółem w przelczeu a 1 meszkańca X 14 Wyatk maątkowe westycye gm w przelczeu a 1 meszkańca X 15 Uzał procetowy obszarów chrooych w powerzch gmy X 16 Pomoty gospoarcze prywate zareestrowae w REGON w przelczeu a 1000 meszkańców Osetek raych z wyższym wykształceem X 17 Źróło: opracowae włase. Ops lczbowy zboru obektów może zostać przestawoy w forme macerzy obserwac X o postac: 11 21 X = 1 12 22 2 1 m 2m m gze ozacza wartośc -te cechy la -tego obektu ( = 1, 2,, ; = 1, 2,, m). W celu ueolcea zmeych okoao ormalzac cech przez ch staaryzacę zgoe ze wzorem: z S = ( = 1, 2,, m) (6) W efekce przekształcea otrzymao macerz staaryzowaych wartośc cech Z: z11 z21 Z = z1 z z z 12 22 2 z1 m z 2m zm gze: z est zestaaryzowaą wartoścą. Powyższa macerz staowła postawę o wyzaczea tzw. wzorca rozwou, t. abstrakcyego obektu (gmy) P0 o współrzęych staaryzowaych z 01, z 02,, z 0, gze: z 0 = ma{z }, gy Z est stymulatą, oraz z 0 = m{z }, gy Z est estymulatą. (5) (7)
94 M. Kczek Wyka z tego, że wzorzec staow hpotetycza gma o alepszych zaobserwowaych wartoścach zmeych. Następe la każego obektu P (gmy) wyzaczoo oległość o wzorca zgoe z formułą: gze: D 0 = 1 ( = 1, 2,, ) (8) D0 D m 2 0 = z z0 ) = 1 ( (9) (oległość -tego obektu o obektu P 0) D = D + (10) S D 0 0 2S0 = 1 D 0 = 1 0 (11) 1 2 0 = D 0 D0 ) = 1 ( (12) W te sposób wyzaczoo wskaźk sytetycze la każe gmy. Merk taksoomczy przymue wartośc z przezału [0, 1]. Im barze wartośc cech ae gmy są zblżoe o wzorca, tym pozom e rozwou est wyższy, a m barze oaloe tym ższy. Do klasyfkac gm weług pozomu rozwou wykorzystao wa parametry merka taksoomczego: śreą arytmetyczą ochylee staarowe. Wyoręboo astępuące przezały klasowe (grupy): klasa A (wyższy pozom rozwou) wartość merka sytetyczego est wększa o śree arytmetycze cechy powększoe o ochylee staarowe (o te klasy ależą gmy, la których oległość o wzorca przekracza wartość + s ); s < klasa B (śre pozom rozwou) + s (o te klasy zalczoo gmy, la których oległość o wzorca zawera sę w przezale ( s, ] + s ); klasa C (ższy pozom rozwou) s s (o te klasy ależą gmy, la których oległość o wzorca e przekracza wartośc ), gze: wartość merka sytetyczego oblczoego metoą wzorca rozwou Hellwga, śrea arytmetycza cechy (wskaźka sytetyczego), s ochylee staarowe cechy. Oblczeń aalz okoao w programe Mcrosoft Offce Ecel.
Ocea rozwou gm 95 4. ANALIZA POZIOMU ROZWOJU GMIN WOJEWÓDZTWA PODKARPAC- KIEGO W wyku przeprowazoych baań gmy woewóztwa pokarpackego zakwalfkowao wzglęem ch pozomu rozwou społeczo-gospoarczego o ee z trzech klas A, B lub C. Klasyfkac okoao la lat 2007 2012. Dae zawarto w tabelach 2 3. Tabela 2. Gmy woewóztwa pokarpackego w pozale a klasy rozwou typ gmy (2007 r.) Klasy pozomu rozwou Gmy A B C Razem (pozom wyższy) (pozom śre) (pozom ższy) Meske 13 3 0 16 Woewóztwo 1 28 1 30 Meskoweske Pokarpacke Weske 2 102 10 114 Razem 16 133 11 160 Źróło: Opracowae włase. W roku 2007 w klase rozwou A omowały gmy meske. Uzał tych właśe gm w kategor gm o wyższym pozome rozwou staowł 81%. Gmy meskoweske staowły 13%, gmy weske zaś 6% gm z kategor rozwou A. W kategor gm o śrem pozome rozwou (klasa B) w roku 2007 zecyowae omowały gmy weske, których uzał staowł 77%, gm mesko-weskch stwerzoo 21%, atomast gmy meske staowły zalewe 2%. W kategor gm o ższym pozome rozwou (klasa C), poobe ak w przypaku klasy B, omowały gmy weske. Ich uzał staowł 91%. Gmy mesko-weske staowły 9% wśró gm klasy C, gm meskch zaś w te kategor w roku 2007 e stwerzoo. Iteresuąco przestawa sę róweż pozał poszczególych typów gm a klasy pozomu rozwou. I tak, w 2007 r. 81% gm meskch osągęło wyższy pozom rozwou (klasa A), 19% śre pozom rozwou ak wyże wspomao, gm meskch w klase C e stwerzoo. W gmach mesko-weskch rozkła a klasy wygląał zecyowae omee ż w gmach meskch. Otóż gmy mesko-weske w roku 2007 w 93% charakteryzowały sę śrem pozomem rozwou (klasa B), w klasach A C zaś sklasyfkowao po 3,5% gm. Gmy klasy B, poobe ak w wypaku gm mesko-weskch, przeważały także wśró gm weskch. Ich uzał był co prawa eco meszy, gyż wyosł 89%, eak zecyowae wzrósł uzał gm o ższym pozome rozwou 9%. Pozostałe 2% gm weskch to gmy o klase rozwou A. Aalzuąc te ae, moża zauważyć zależość pomęzy typem gmy a klasą e rozwou. Geerale moża stwerzć, że m barze mesk charakter gmy, tym wyższy pozom e rozwou.
96 M. Kczek Tabela 3. Gmy woewóztwa pokarpackego w pozale a klasy rozwou typ gmy (rok 2012) Klasy pozomu rozwou Gmy A B C Razem (pozom wyższy) (pozom śre) (pozom ższy) Meske 12 4 0 16 Woewóztwo 2 28 0 30 Meskoweske Pokarpacke Weske 5 97 12 30 Razem 16 129 12 160 Źróło: opracowae włase. W roku 2012, w porówau z rokem 2007, zaszły ewelke zmay w strukturze klas rozwou ze wzglęu a typ gm. Zmay te są eak stosukowo ewelke byame e poważaą stwerzoe uprzeo zależośc, weług które pozom rozwou gmy ma sly zwązek z e typem. W tabel 4 zestawoo po zesęć gm woewóztwa pokarpackego, które w latach 2007 2012 osągęły awyższy pozom rozwou. Tabela 4. Rakg alepe rozwętych gm woewóztwa pokarpackego Rok 2007 Rok 2012 Gma Wartość merka rozwou Gma 1 Rzeszów 0,6951 Rzeszów 0,6929 2 Przemyśl 0,4540 Przemyśl 0,4247 3 Kroso 0,4293 Kroso 0,4022 4 Łańcut 0,3870 Melec 0,3228 5 Sola 0,3810 Łańcut 0,2816 6 Melec 0,3560 Stalowa Wola 0,2774 7 Stalowa Wola 0,3439 Trzebowsko 0,2720 8 Trzebowsko 0,3320 Saok 0,2687 9 Saok 0,3223 Tarobrzeg 0,2678 10 Leżask 0,3023 Przeworsk 0,2575 Mesce w rakgu Źróło: opracowae włase. Wartość merka rozwou Zarówo w roku 2007, ak w 2012 awyższym pozomem rozwou w woewóztwe pokarpackm charakteryzowała sę stolca woewóztw masto-gma Rzeszów. Wartość sytetyczego merka rozwou Hellwga w obu baaych latach była zacząco wyższa o mary opsuące rozwó masta-gmy Przemyśl, który plasue sę a ruge pozyc w rakgu. Na uwagę zasługue fakt, że zarówo w roku 2007 2012 w perwsze zesątce gm zalazły sę trzy z czterech mast a prawach powatu (Rzeszów, Przemyśl, Kroso). W roku 2012 w zestaweu poawł sę róweż Tarobrzeg, czwarte z pokarpackch mast powatów grozkch. Zawsko to wyka z stotego zaczea wymeoych mast w szeroko rozumae strukturze woewóztwa pokarpackego. Doać ależy, że ośrok te pełły fukce mast woewózkch prze reformą amstracyą z 1999 roku. Pełą oe fukce ośroków cetralych po wzglęem amstracyym, kulturalym, aukowym, gospoarczym, eukacyym etc.
Ocea rozwou gm 97 W obu aalzowaych latach wśró zesęcu alepe rozwętych gm Pokarpaca zalazły sę Melec Stalowa Wola. Trzeba wyraźe wskazać, że oba ośrok staową a mape woewóztwa pokarpackego moce ośrok przee wszystkm przemysłowe. Poato w groe gm alepe rozwętych zalazły sę ośrok meske Rzeszowa, take ak Łańcut, Leżask czy Przeworsk. Trzeba zwrócć uwagę, że eyą gmą weską, która w obu baaych latach zalazła sę w groe gm alepe rozwętych, est Trzebowsko. Wspomaa gma położoa est w bezpośrem sąseztwe Rzeszowa, przy autostraze A4, roze kraowe 19 w bezpośrem sąseztwe rog kraowe 9 relac Rzeszów Raom. Poato a teree gmy zaue sę męzyaroowy port lotczy Rzeszów-Jasoka. To zęk oskoałe lokalzac a teree gmy Trzebowsko powstał Pokarpack Park Naukowo-Techologczy Aeropols. O lat gma Trzebowsko barzo obrze wykorzystue usytuowae, co skutkue realzacą użych westyc, które w wększośc przypaków realzowae są ze śroków ych ż pochozące z bużetu gmy. W tabel 5 zestawoo 10 gm woewóztwa pokarpackego, które w latach 2007 2012 osągęły aższy pozom rozwou. Tabela 5. Rakg agorze rozwętych gm woewóztwa pokarpackego Mesce w rakgu Gma 151 Lubaczów 0,0871 Rok 2007 Rok 2012 Wartość merka rozwou ka rozwou Wartość mer- Gma Welopole 0,0715 Skrzyńske 152 Wśowa 0,0845 Gawłuszowce 0,0691 153 Nozrzec 0,0808 Nowy Żmgró 0,0682 154 Jołowa 0,0796 Dya 0,0676 155 Dyów 0,0767 Jawork Polsk 0,0658 156 Dukla 0,0757 Nozrzec 0,0657 157 Brzyska 0,0734 Brzyska 0,0602 158 Jawork Polsk 0,0703 Dyów 0,0528 159 Welke Oczy 0,0591 Jołowa 0,0494 160 Domaraz 0,0490 Harasuk 0,0468 Źróło: opracowae włase. Nasłabe rozwętym gmam woewóztwa pokarpackego zarówo w roku 2007, ak róweż w 2012 były gmy weske o charakterze rolczym, położoe z ala o główych szlaków komukacyych, ekey zauące sę a obszarach o ekorzystych warukach rolczych. Stwerzć węc moża, że peryferye usytuowae est główą przyczyą powouącą, że słabo zaluoe gmy weske maą uże problemy z uruchomeem trwałych procesów rozwoowych.
98 M. Kczek Rys. 1. Pozom rozwou gm woewóztwa pokarpackego w pozale a klasy 2007 r. 2012 r. Źróło: opracowae włase. Kolor zeloy klasa A Kolor żółty klasa B Kolor czerwoy klasa C Aalzuąc rysuek 1, moża zauważyć, że w latach 2007 2012 astąpł wzrost pozomu rozwou gmy położoych w bezpośrem sąseztwe stolcy woewóztwa Rzeszowa. Ie zaczące masta regou (Kroso, Przemyśl, Tarobrzeg, Stalowa Wola, Melec, Jasło) w baaym okrese utrzymały stosukowo wysok pozom rozwou. Obserwaca ta potwerza założea teor ośroków cetralych. Ośrok te wypełaą wele fukc cetralych także la obszarów zauących sę blsko ch, zęk czemu przycągaą czyk prorozwoowe. Warto zwrócć uwagę a to, że w pomęzy rokem 2007 a 2012 astąpł rozwó gm położoych w połuowo-wschoe częśc woewóztwa pokarpackego. Choz o sąsauące ze sobą gmy Csa (powat lesk) Lutowska (powat beszczazk). Obe gmy maą zakomte waruk o uprawaa turystyk, a zęk temu, że to właśe turystyka est eym z prorytetów rozwoowych woewóztwa pokarpackego, gmy te mogły korzystać z uych strumetów wsparca rozwou, co przyosło wymere skutk. W aalzowaym okrese awększe skupsko gm o aższym pozome rozwou (klasa C) zaowało sę w otoczeu Dyowa. Obszar te zaue sę a styku trzech powatów: rzeszowskego zemskego, brzozowskego przeworskego obemue gmy: Dyów gma weska (powat rzeszowsk), Domaraz, Nozrzec, Dya (powat brzozowsk) Jawork Polsk (powat przeworsk). Nsk pozom rozwou wyka główe z ograczoe ostępośc komukacye. Na omawaym teree brak róg kraowych, e wspomaąc uż o rogach szybkego ruchu czy autostraze występuą eye rog woewózke. Poato gmy te, ze wzglęu a pagórkowate ukształtowae tereu, maą true waruk o uprawaa rolctwa. Stwerzć moża, że wspomae gmy staową peryfera zarówo w ukłaze powatowym, woewózkm, kraowym oraz wspólotowym. 5. PODSUMOWANIE Baaa owozą, że zróżcowae w pozome rozwou gm woewóztwa pokarpackego est zaczące. Zarówo w roku 2007, ak róweż w 2012 alepe rozwętą
Ocea rozwou gm 99 gmą pokarpaca był Rzeszów, gze sytetycza mara rozwou osągęła wartość blską 0,7. Nasłabe rozwętym gmam woewóztwa pokarpackego były w 2007 roku Domaraz, a w roku 2012 Harasuk. W obu wypakach sytetycza mara rozwou przyęła wartość poże 0,05. Mmo że w ostatch latach astępuą szeroko rozumae procesy rozwoowe, barzo często zazaczaą sę róweż zawska polaryzacye w przestrze. Mmo wysłków stawaa przez Uę Europeską kowergec ako prorytetu, często ochoz o sytuac, w których różce w rozwou pomęzy obszaram bogatym beym pogłębaą sę zamast maleć. Gmy lepe rozwęte yspouą zecyowae wększym potecałem rozwoowym, co przycąga westorów, w gmach beych astępue kumulowae sę problemów zastó w rozwou. Ne ależy eak twerzć, że poltyka spóośc U Europeske est zupełe eskutecza, otwarte est bowem pytae, ak przestawałoby sę zróżcowae w pozome rozwou bez możlwośc wykorzystaa strumetów te poltyk. LITERATURA [1] Bańsk J., Czapewsk K.Ł., Ekspertyza. Ietyfkaca ocea czyków sukcesu społeczogospoarczego a obszarach weskch, Istytut Geograf Przestrzeego Zagospoarowaa PAN, Warszawa 2008. [2] Borkowsk B., Duek H., Szczęsy W., Ekoometra, wybrae zagaea, Wyawctwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. [3] Cuba J., Raport o stae śroowska w woewóztwe pokarpackm w 2012 r., WIOŚ, Rzeszów 2012. [4] Golewska-Makowska H., Zarębsk P., Atrakcyość westycya regoów 2010 Woewóztwo pokarpacke, SGH, Warszawa 2010. [5] Grosse T.G., Przeglą kocepc teoretyczych rozwou regoalego, Stua Regoale Lokale 8/1(2002). [6] Hauser J., Postforowsk paraygmat przemysłowy, Gospoarka aroowa 1994/4. [7] Makro- mkroekooma. Postawowe problemy, re. S. Marcak, Wyawctwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. [8] Markowsk T., O kokurec zasobów o kokurec regoów. Samorzą terytoraly 1996/12. [9] Nasłowsk M., System Rykowy. Postawy mkro- makroekoom. Key Tet, Warszawa 2004. [10] Nowak E., Metoy taksoomcze w klasyfkac obektów społeczo-gospoarczych, PAN, Warszawa 1990. [11] Perrou F., L ecoome u XXe sécle, reprt PUG, Pars 1961. [12] Starzyńska W., Statystyka praktycza. Wyawctwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. [13] Taksoomcza aalza przestrzeego zróżcowaa pozomu życa w Polsce w uęcu yamczym, re. A. Zelaś, Wyawctwo Akaem Ekoomcze w Krakowe, Kraków 2000. DEVELOPMENT LEVEL RATING OF PODKARPACKIE PROVINCE COMMUNES (WITH HELLWIG METOD) The stuy aresses the ssue of local evelopmet a factors etermg ths evelopmet. The ma purpose of the paper s to eterme the soco-ecoomc evelopmet level of Pokarpacke Provce commues. The metho use ths paper s Hellwg sythetc evelopmet measuremet. Ths metho takes to accout a umber of ecoomc, socal, techcal a techologcal a ecologcal cators. Amog those cators the followg shoul be cate o:
100 M. Kczek brth-rate, the percetage of employe the total populato, mgrato balace persos per 1,000 populato, the share of uemploye the umber of workg-age populato, water supply system a sewerage etwork km per 100 km 2, ow reveues per capta, vestmet captal epeture of mucpaltes per 1 habtat, prvate operators regstere the REGON per 1000 habtats, the proporto of coucllors wth hgher eucato. The stues have statccomparatve character a collecte emprcal ata represet the state o the ay December 31, 2007 a December 31, 2012. Coucte research has show a sgfcat evelopmet versty of the surveye commues. As the maor cators of evelopmet there were cosere: the fact that the cty s a cetral ste a the avalablty of trasport. A mportat problem s also versfcato at commues evelopmet potetal (resultg eve wth the terra). The stuy showe that the most evelope mucpaltes are maly large urba commues (Rzeszów, Kroso, Przemyśl, Tarobrzeg, Melec, Stalowa Wola), whle the least evelope are perpherally locate rural commues. The largest cocetrato of uerevelope mucpaltes occurs the Dyów area. Keywors: regoal evelopmet, Hellwg metho, Pokarpacke Provce DOI: 10.7862/rz.2015.mmr.37 Tekst złożoo w reakc: lpec 2015 Przyęto o ruku: wrzeseń 2015