Zeszyy naukowe Working papers Projekcja liczby pracujących w rolnicwie inywiulanym w Polsce w laach 2008-2035* Tyuł arykułu Paweł Srzelecki *Arykuł opary jes na posawie eksperyzy przygoowanej przez prof. Irenę.E Koowską oraz Pawła Srzeleckiego la Urzęu Komieu Inegracji Europejskiej p: Analiza zmian liczby osób pracujących w rolnicwie inywiualnym w Polsce w laach 1995-2008 oraz projekcja na laa 2009-2035. Zeszyy naukowe Insyu Saysyki i Demografii SGH Nr 6, rok 2010
Sreszczenie Celem opracowania jes opis zmian liczby i srukury wieku pracujących w rolnicwie w laach 1993-2008 oraz projekcja zmian ej populacji o roku 2035. Projekcja zosała przygoowana ynamiczną meoą kohorową, sosowaną o przewiywania poaŝy pracy w opracowaniach OECD oraz Komisji Europejskiej. Projekcja na laa 2009-2035 zosała okonana przy załoŝeniu konynuacji przemian generacyjnych obserwowanych w okresie 2003-2008 zn. urzymania się profilu zarunienia w rolnicwie weług wieku oraz wykorzysaniu projekcji luności Polski przygoowanej przez Eurosa (EUROPOP2008). Przewiuje ona, Ŝe o 2035 roku liczba pracujących w rolnicwie inywiualnym zmniejszy się o około 1 mln (o 50%), co pociąga spaek oseka pracujących w rolnicwie z 14% o około 7% ogółu pracujących w gospoarce. Wzros oseka osób młoych uŝykujących gospoarswa rolne, kóre są większe o przecięnej, przyczyni się o zmniejszenia oseka osób pracujących w najmniejszych gospoarswach z 72% obecnie o około 58%. Zmiany wiązać się bęą się akŝe z opływami z rolnicwa na rynek pracy około 20-30 ys. osób rocznie. Około 2015 roku Polska powinna osiągnąć oseek pracujących w rolnicwie zbliŝony o obserwowanego w 2008 roku w Grecji i Porugalii, krajach o najwyŝszym uziale rolnicwa wśró pracujących w grupie krajów byłej UE15. Summary This paper presens changes in he size of agriculural employmen in Polan an is age composiion observe in he perio 1993-2008 an preice unil 2035. Projecions have been prepare by he ynamic cohor meho, use for labour supply projecions in he OECD an EC suies. Projecions of agriculure employmen unil 2035 have been prepare uner he assumpion of he consan effecs of cohor changes i.e. he age profile of paricipaion raes remaine unchange. They have use Polan s populaion projecions prepare by Eurosa (EUROPOP2008). Accoring o he projecions employmen in agriculure will ecline nearly 1,000 housans. 2035 (i.e. by 50%). I will resul in he eclining share of agriculure employmen in he oal employmen from 14% in 2008 o 7% in 2035. The increasing number of younger farmers wih larger bigger farms on average, will conribue o changes of he size composiion of farms - he percenage of he smalles farms (below 5 ha) is preice o rop from 72% o 58%. The changes in agriculure employmen woul also generae he annual ouflow of abou 20-30 housans. ex-farmers o he labour marke. Aroun 2015 he percenage of employees in agriculure will ecline o 11%, he level close o observe in Greece an Porugal in 2008. These are counries wih he highes share of agriculure employmen among he former EU-15 counries.
Spis reści 1. Wprowazenie.... 4 2. Zmiany liczby pracujących w rolnicwie enencje... 8 2.1 Pracujący w rolnicwie ane i efinicje... 8 2.2 Polska na le enencji w innych krajach... 14 2.3 Zmiany wielkości i srukury populacji pracujących w rolnicwie inywiualnym w Polsce... 20 2.4 Napływy o i opływy z rolnicwa na posawie anych panelowych... 25 3. Meoa i załoŝenia projekcji.... 30 3.1 Meoa projekcji... 30 3.2 ZałoŜenia emograficzne i populacja osób pracujących w rolnicwie.... 34 3.3 ZałoŜenia oyczące napływów i opływów o pracy w rolnicwie... 36 4. Wyniki projekcji.... 41 4.1 Przesawienie wyników... 41 4.3 Porównania z innymi projekcjami... 44 5. Wnioski i posumowanie... 46 Bibliografia... 51
1. Wprowazenie. Polska naleŝy o krajów UE 27 o największym oseku osób pracujących w rolnicwie inywiualnym w sosunku o luności i o liczby pracujących ogółem. Osoby e wywarzają jenak proporcjonalnie niewielką cześć prouku krajowego bruo (PKB). Liczba pracujących w rolnicwie wg anych BAEL wynosiła w 2008 roku 2,1 mln, co sanowiło 13,0% liczby pracujących, a ymczasem rolnicwo w ym roku wyworzyło 3,6% PKB. Wyajność pracy w rolnicwie w zecyowanej większości krajów UE jes niŝsza o wyajności pracy w sekorach poza rolnicwem, jenak w Polsce jes ona niŝsza niŝ w większości krajów UE. Na obecną, szczególną syuację rolnicwa inywiualnego w Polsce wpłynęło wiele czynników. W pierwszym rzęzie moŝna wymienić czynniki hisoryczne akie jak srukura społeczna I RP, poliyka zaborców w czasie rozbiorów, opóźnienie urbanizacji spowoowane woma wojnami świaowymi, a zwłaszcza fak, Ŝe w czasach PRL jeynie rolnicwo pozosawało sekorem gospoarki o prywanej własności (Jezierski, Leszczyńska, 2003). Czynniki e spowoowały, Ŝe Polska po koniec la 1980-ych XX wieku była krajem, w kórym 4,4 mln osób pracowało w rolnicwie, co sanowiło ok. 26,3% ogółu pracujących (GUS, 1994). Dochoy z rolnicwa uzyskiwało 16,8% luności posiaającej własne źróło ochoów (GUS, 2003). DuŜy uział gospoarsw rolnych proukujących na własne porzeby, kórych członkowie uzyskiwali znaczącą część ochoów z pracy poza rolnicwem był charakerysyczny la inywiualnych gospoarsw rolnych w przeszłości, a z powou poliyki pańswa rozpowszechnił się w okresie PRL (Kalea, 2008). Po 1989 roku resrukuryzacja sekorów poza rolnicwem spowoowała masowe zwolnienia osób pracujących oakowo poza rolnicwem inywiualnym, a proukcja rolna o większej skali zosała wysawiona na ziałanie sił rynkowych. W okresie ransformacji gospoarczej liczba osób związanych z rolnicwem zmniejszała się sosunkowo wolno w porównaniu o enencji obserwowanych w innych krajach, ze wzglęu na częsy brak alernaywy la alszej pracy w proukcji rolniczej, zwłaszcza osób sarszych, oraz boźce związane ze wsparciem pańswa la ziałalności rolniczej (Ingram i Ingram, 2002). Gwałowny wzros - 4 -
bezrobocia w laach 1990-ych związany z resrukuryzacją gospoarki zaowocował problemem zw. bezrobocia srukuralnego (Socha, Szanerska, 2000) oraz zwiększonymi opływami z rynku pracy o nieakywności zawoowej osób w wieku przeemeryalnym. W ej syuacji posiaanie gospoarswa rolnego, nawe nieefekywnego ekonomicznie, sanowiło częso zabezpieczenie prze skukami braku pracy i. Czynnikami hamującymi migrację o mias w laach 1990-ych były nie ylko róŝnice kapiału luzkiego mieszkańców mias i wsi, ale akŝe nierozwinięy rynek mieszkaniowy oraz słaba infrasrukura (Koowska, Kuszewski, 1999; Funck, Pizzai, 2002; Bukowski /re./, 2006). Na począku XXI wieku bariery e zaczęły się zmniejszać: rozwój rynku mieszkaniowego był wspomagany poprzez większa osępność kreyów hipoecznych, wraz z wejściem Polski o UE nasąpił napływ funuszy na rozwój infrasrukury, a polskie rolnicwo zosało objęe Wspólną Poliyką Rolną oraz poliykami wspierającymi rozwój obszarów wiejskich. RóŜnice w poziomie wyposaŝenia w kapiał luzki mieszkańców mias i wsi urzymują się, co urunia opływ zasobów pracy z rolnicwa o sekora pozarolniczego (Węziak-Białowolska, 2009). Poliyki UE oyczące rolnicwa miały w ubiegłych laach na celu - z jenej srony - wzros proukywności rolnicwa oraz zapewnienie opymalnego wykorzysania pracy, co moŝe przyczyniać się o przyśpieszenia spaku zarunienia w rolnicwie. Z rugiej srony zapewnienie opowieniego poziomu Ŝycia luności rolniczej (Czapla, Guba, 2002), co w konsekwencji moŝe spowalniać reukcje zarunienia w rolnicwie wymuszane przez róŝnice w wyajności pracy w rolnicwie i poza rolnicwem. Doakowo czynnikiem hamującym resrukuryzację rolnicwa i powiększanie gospoarsw rolnych w osanich laach był wzros cen ziemi po wejściu Polski o EU, na kóry wpływ miała reakcja rynku na wspomniane powyŝej poliyki oraz konwergencja o poziomów krajów UE (UKIE, 2008) Wyniki osaniego Spisu Powszechnego (GUS, 2003) oraz baań GUS Srukura obszarów wiejskich (GUS, 2008a) wskazują, Ŝe pomimo rwającej resrukuryzacji polskie rolnicwo w alszym ciągu w uŝej części skłaa się głownie z niewielkich obszarowo inywiualnych rozinnych gospoarsw. Ponao zróŝnicowanie ziałalności ekonomicznej - 5 -
gospoarsw rolnych sanowi akŝe problem saysyczny oyczący oceny zasobu pracy zaangaŝowanego w rolnicwie (Ingham i Ingam, 2004), gyŝ la znacznej części gospoarsw praca w rolnicwie sanowi jeynie oakowe źróło ochou. Zmiany liczby i srukury wieku pracujących w rolnicwie po 1989 roku pozosawały po wpływem ogólnych przemian emograficznych, jenak wyraźnie zaznaczały się róŝnice w zaangaŝowaniu w pracę w rolnicwie kolejnych generacji. Po pierwsze wyraźnie i rwale obniŝał się oseek osób młoych (15-24 laa) zaangaŝowanych w pracę w rolnicwie, naomias na emeryurę przechoziły roczniki, wśró kórych uział pracujących w rolnicwie był wysoki. W przyszłości zaem moŝna oczekiwać zmniejszenia się liczby pracujących w sekorze w miarę jak kolejne mniej zaangaŝowane w rolnicwie roczniki bęą sanowić coraz większą cześć wszyskich pracujących. Po rugie spaek oseka pracujących w rolnicwie wśró osób młoych współwysępował ze wzrosem liczebności młoego pokolenia związanego z wyŝem emograficznym począku la 1970-ych i pierwszej połowy la 1980- ych. Liczba osób młoych pracujących w rolnicwie jes więc jeszcze ość wysoka, ale w kolejnych laach sarzenie się roczników wyŝu emograficznego wraz z coraz mniej licznymi rocznikami osób urozonych po 1989 roku bęą sopniowo ograniczać zasoby pracy wykorzysywane w rolnicwie. W ym miejscu naleŝy jenak oać, Ŝe zmniejszająca się liczba osób pracujących w rolnicwie nie musi oznaczać zmniejszania się liczby osób mieszkających na erenach wiejskich, czy eŝ gwałownego spaku liczby osób związanych z rolnicwem np. poprzez bycie członkiem gospoarswa omowego uŝykującego gospoarswo rolne. Zgonie z prognozą GUS z 2009 roku (GUS, 2009a) i (GUS, 2008b) o 2022 roku onoowywany bęzie wzros liczby osób zamieszkujących obszary wiejskie oraz spaek liczby mieszkańców mias jako mięzy innymi - nasępswo przemieszczania się luności z cenrów mias o obszarów pomiejskich oraz róŝnic w liczbie zieci rozonych przez mieszkanki mias i wsi. Obserwacje z przeszłości wskazują, Ŝe ograniczanie pracy w rolnicwie nie musi oznaczać szybkiego zmniejszania się liczby gospoarsw, kórych posiaanie moŝe być opłacalne ze - 6 -
wzglęów niezwiązanych z proukcją rolną. Wynika o z omiennego rakowania pracy w rolnicwie w poliyce pańswa (KRUS, opoakowanie ochoów), rakowania ziemi jako lokay kapiału ( w związku ze wzrosem jej cen), oakowego srumienia ochoów wiąŝącego się z opłaami bezpośrenimi oraz moŝliwościami korzysania z innych form pomocy la rolnicwa. Celem niniejszego opracowania jes prezenacja załoŝeń wraz z uzasanieniem oraz wyników projekcji liczby osób pracujących w rolnicwie inywiualnym przygoowanej przy uwzglęnieniu zmiany liczby i srukury luności Polski oraz efeków zmian preferencji, co o pracy w sekorze rolniczym pomięzy róŝnymi generacjami. Jak pokazują analizy przesawione w kolejnych rozziałach, uwzglęnienie srukury wieku oraz wzglęnie niewielkiej mobilności zawoowej osób pracujących w rolnicwie ma uŝe znacznie la lepszego zrozumienia prognozowanych procesów, a przez o poencjalnie większej wiarygoności prognoz. Z rugiej srony opowieź na wiele pyań oyczących przyszłości sekora rolniczego (akich jak np.: przyszłe zmiany liczby ubezpieczonych i świaczeniobiorców KRUS, sanu zrowia osób pracujących w rolnicwie, czy procesu worzenia gospoarsw omowych uŝykujących gospoarswa rolne) moŝe wymagać informacji oyczących srukury wieku i płci osób pracujących w rolnicwie. Ograniczeniem przyjęej w ej pracy meoy jes naomias eksrapolowanie przeszłych enencji oraz brak uwzglęnienia boźców ekonomicznych. Auor wyszeł jenak z załoŝenia, Ŝe w łuŝszym horyzoncie czasowym przewiywanie opłacalności proukcji rolnej samo w sobie moŝe okazać się ambinym wyzwaniem, a ponao prognozy uwzglęniające procesy ekonomiczne zachozące w gospoarswach rolnych w Polsce są juŝ baane przez wyspecjalizowaną insyucję (Insyu Ekonomiki Rolnicwa i Gospoarki śywnościowej). Wyniki przesawione w niniejszym opracowaniu poejmują ema przyszłych ługookresowych zmian w polskim rolnicwie z innego niŝ ekonomiczny punku wizenia. Długookresowa projekcja liczby osób pracujących w rolnicwie przygoowywana była akŝe w przeszłości przez r Annę Maysiak na porzeby projekcji wyaków emeryalnych w - 7 -
Polsce, w ramach prac Grupy Roboczej s. Sarzenia się Społeczeńswa. W sosunku o wymienionych źróeł projekcja zaprezenowana w ej pracy, z jenej uwzglęnia wpływ czynników emograficznych na zmiany w zaangaŝowaniu zasobów pracy w rolnicwie, a z rugiej srony, zięki zasosowanej meozie, pozwala wykorzysać obserwowane w przeszłości róŝnice pomięzy kohorami po o by w mniej arbiralny sposób formułować ługookresowe załoŝenia. Prezenacja wyników prognozy zosała akŝe uzupełniona o prose przykłay zasosowań oraz wniosków moŝliwych o wyciągnięcia na ich posawie. Arykuł pozielony jes na pięć części. W części rugiej przesawione zosały kwesie efinicyjne, źróła anych oraz zaprezenowano przeszłe enencje zmian liczby pracujących w polskim rolnicwie na le innych krajów. Ponao przesawiona zosała analiza zmian srukury wieku rolników. W rozziale rzecim przesawiona zosała meoa oraz załoŝenia projekcji. Czwary rozział zawiera prezenację wyników oraz ich zesawienie z innymi prognozami. Szósy rozział zawiera posumowanie wyników i wnioski. 2. Zmiany liczby pracujących w rolnicwie enencje Określenie liczby pracujących w rolnicwie nie jes w analizach i lieraurze jenoznaczne. Prze przysąpieniem o analiz oraz prognoz waro zaem na począku przyjrzeć się najczęściej wykorzysywanym efinicjom oraz źrółom anych. W kolejnych porozziałach ej części róŝnorone źróła anych są uŝye la zilusrowania enencji zmian zasobów pracy wykorzysywanych w rolnicwie. 2.1 Pracujący w rolnicwie ane i efinicje Pełna informacja o liczbie osób pracujących w rolnicwie inywiualnym oraz wielu innych cechach charakeryzujących gospoarswa rolne uzyskiwana jes poczas spisów powszechnych, kóre są przeprowazane w przybliŝeniu co 10 la. Do oceny zmian zasobów pracy w rolnicwie o począku okresu ransformacji moŝna wykorzysać informację ze - 8 -
spisów z roku 1998 oraz 2002 zawarą w publikacjach GUS. Informacje z zw. mikrospisu w 1996 roku w oniesieniu o liczby pracujących w rolnicwie nie są moŝliwe o porównań ze wzglęu na uŝe róŝnice efinicyjne w sosunku o innych źróeł anych. Dane uzyskiwane ze spisów powszechnych zawierają okłaną informację o zasobach luności, w ym luności w gospoarswach rolnych i cechach ych gospoarsw, la usalonego momenu w czasie (ane przekrojowe) i pozwalają na charakerysykę rolników na le całej populacji. Jenak ane e nie pozwalają na analizy zmian w czasie w osępach krószych niŝ okresy wyznaczone przez laa spisów. Innym źrółem informacji są baania specjalne akie jak Baanie Srukury Gospoarsw Rolnych (BSGR). Jes o reprezenacyjne baanie przeprowazane na próbie 200 ys. gospoarsw. Do ej pory przeprowazone zosały wa ego ypu baania w 2005 (GUS, 2006) i w 2007 roku (GUS, 2008a). Baania e pozwalają na ość szczegółowe analizy srukury emograficznej luności i gospoarsw omowych w rolnicwie jenak ze wzglęu na niezby ługa hisorię ich przeprowazania mają one ograniczone zasosowanie w analizach zmian w przeszłości. Ponao źróło o zapewnia jeynie informację o osobach akualnie pracujących w rolnicwie, co moŝe powoować problem zapewnienia spójności anych z innymi oyczącymi pozosałej części populacji. Na przykła, liczba osób kóre pracowały w rolnicwie choć raz w ciągu roku (BSGR) moŝe zawiera osoby, kóre przez większość roku były bezrobone, nieakywne lub pracowały poza rolnicwem. WaŜnym źrółem anych jes Baanie Akywności Ekonomicznej Luności (BAEL), kóre zawiera ograniczoną ilość pyań oyczących pracy w rolnicwie w porównaniu z BSGR, ale niewąpliwymi zaleami ych anych są: zasięg baania (oyczący osób pracujących, bezrobonych i biernych zawoowo, co rozwiązuje problem spójności anych), kwaralna częsoliwość baania (zapewniająca uchwycenie zmian w ciągu roku), relaywnie ługa hisoria baania (o połowy 1992 roku), osępność wyników za 2008 i częściowo 2009 rok (akualność anych) oraz porównywalność z innymi ego ypu baaniami realizowanymi w krajach Unii Europejskiej. Cechy e sprawiają, Ŝe BAEL jes posawowych - 9 -
źrółem anych o analizy zmian okonujących się w polskim rolnicwie. Dane e były wykorzysywane w wielu publikacjach (np.: Bukowski /re/, 2006; Frenkel I., 2003). Baanie BAEL jes reprezenaywnym kwaralnym baaniem ankieowym prowazonym o maja 1992 roku, kórego wyniki osarczają informacji o rynku pracy w Polsce. Baanie o ma charaker quasi-panelu: kaŝe z gospoarsw omowych wylosowanych o próby jes ankieowane 4 razy weług planu: 2 kwarały baania 2 kwarały bez baania i nasępnie znów 2 kwarały baania. Dane oyczące pracujących w rolnicwie inywiualnym mogą być orzymane na posawie pyania o pracę główną ( zgonego z efinicją Mięzynaroowej Organizacji Pracy) oraz pyania oyczącego sekora gospoarki, w kórym a praca jes świaczona. Ponao część baania oycząca gospoarswa omowego zawiera informację o wielkości gospoarswa rolnego oraz celu proukcji w okresie osanich 12 miesięcy. Posawą analiz w alszej części niniejszego opracowania są ane BAEL, co umoŝliwia oprócz skorzysania ze zbioru anych unikalnego co o ługości, porównywalności w czasie oraz spójnej klasyfikacji osób pracujących w rolnicwie, poza rolnicwem i niepracujących akŝe ocenę bieŝącej syuacji (ane są uosępniane co kwarał). Definicja osoby pracującej w rolnicwie moŝe być formułowana na posawie róŝnych kryeriów i sanowi posawowy problem w ocenie zaangaŝowania zasobów pracy w ym sekorze. Specjalisyczne efinicje słuŝące o usalenia nakłaów pracy w rolnicwie w ciągu roku sosowane są w BSGR. W baaniu ym obowiązują nasępujące efinicje nakłaów pracy zaangaŝowanych w rolnicwie inywiualnym (GUS, 2008a): 1) Osoba, kóra wniosła jakikolwiek wkła pracy o gospoarswa rolnego w ciągu osanich 12 miesięcy, nawe jeśli była o ylko praca oakowa 2) Nakła pracy w rolnicwie wyraŝonych w umownych jenoskach pracy AWU (Annual Work Uni) oznaczający roczny ekwiwalen pracy na pełny ea jenej osoby (2120 gozin pracy w roku). - 10 -
Weług przesawionych efinicji liczba osób zaangaŝowanych w pracę w gospoarswach rolniczych w 2007 roku (Tabela 1) wynosiła 4,96 mln osób i 2,14 mln AWU. Porównanie ych wóch wskaźników wskazuje jenak, Ŝe samo zaangaŝowanie niekoniecznie przekłaało się na goziny pracy. W pełnym wymiarze czasu pracy pracowało jeynie 0,77 mln osób. Z rugiej srony baanie nie osarczało informacji jakie inne poza praca w rolnicwie zajęcia wykonywały e osoby. Tabela 1. Kaegorie pracujących w gospoarswach rolnych weług baania Srukura gospoarsw rolnych w 2007 roku Źróło: GUS(2007) Przesawione efinicje absrahują o moŝliwości zarunienia poza rolnicwem i mogą nie być spójne z anymi o pracujących w innych sekorach uzyskanymi z innych baań. Rozwiązaniem moŝe być zasosowanie o wszyskich osób pracujących w gospoarce jenoliej efinicji zgonej z zasaami Mięzynaroowej Organizacji Pracy uŝywanej w baaniach BAEL, oraz sosowanej akŝe w spisach powszechnych. Weług ej efinicji osoba pracująca o aka, kóra wykonywała przez przynajmniej gozinę w ygoniu poprzezającym baanie jakąkolwiek pracę przynoszącą ochó lub pomogła nieopłanie innym członkom roziny w prowazeniu rozinnego gospoarswa rolnego lub rozinnej ziałalności gospoarczej (GUS, 2009b). Nasępnie wśró osób pracujących moŝna wyorębnić osoby, - 11 -
la kórych praca w sekorze rolniczym sanowi główne źróło ochoów. Tego ypu efinicja zosała zasosowana w niniejszej pracy i była akŝe sosowana we wcześniejszych pracach oceniających zmiany liczby pracujących w polskim rolnicwie (Frenkel, 2003). Ze wzglęu na uŝą sezonowość wyników przyjęo, Ŝe ane la całego roku są reprezenowane przez śrenią z ych obserwacji, ak, aby ująć wpływ zarówno kwarałów, w kórych prace polowe angaŝują większą liczbę pracujących jak i kwarału zimowego, w kórym spaa zarówno liczba pracujących jak i liczba przepracowanych gozin. Zasosowanie ej proceury o anych z 2007 roku pozwala na porównanie wóch posawowych źróeł BSGR oraz BAEL (Tabela 2) Tabela 2. Kaegorie pracujących w gospoarswach rolnych weług Baania Akywności Ekonomicznej Luności w 2007 roku (śrenia z kwarałów) Pracujący na własny rachunek Pomagający członkowie rozin Ogółem w Polsce Zarunieni najemnie Razem Pracujący 2932 643 11630 15205 Rolnicwo inywiualnym - praca główna Pracujący 1444 555 72 2071 Przecięna liczba gozin w ygoniu 40.1 29.5 38.9 AWU - obliczone 1446 409 70 1926 Rolnicwo inywiualnym - praca oakowa Pracujący 410 186 3 600 Przecięna liczba gozin w ygoniu 14.3 12.9 16.2 AWU - obliczone 147 60 1 208 Źróło: Obliczenia własne na posawie bazy anych BAEL z 2007 roku Porównanie anych BAEL (Tabela 2) z anymi z BSGR (Tabela 1) wskazuje, Ŝe ocena akywności bieŝącej (efinicja BAEL) nieco róŝni się w porównaniu z wynikami ankiey, w kórej responenci opowiaali na pyania oyczące całego roku (efinicja BSGR). Wyniki - 12 -
BAEL wskazują na mniejszą ilość zaangaŝowanej pracy zarówno w ujęciu weług liczby osób pracujących jak i w mniejszym sopniu ekwiwalenów rocznej pracy na eacie AWU obliczonego w sposób poobny jak w baaniu BSGR. RóŜnice w efinicjach pracy (okres objęy pyaniem) sprawiają, Ŝe liczba członków gospoarsw, kórzy w jakikolwiek sposób pracowali w rolnicwie wykazywana w BSGR (4964 ys.) jes wyŝsza o przecięnej rocznej liczby pracujących w rolnicwie (w pracy głównej i oakowej) wg BAEL (2671 ys.). Barziej zbliŝone rezulay orzymuje się z porównania zaangaŝowanej pracy w jenoskach AWU. Członkowie roziny uŝykowników gospoarsw rolnych świaczyli w 2007 roku pracę opowiaająca 2140 ys. eaów wg anych BSGR oraz 2062 ys. eaów weług anych BAEL. RóŜnica moŝe wynikać głownie ze sposobu zbierania informacji o czasie pracy pomięzy BGSR i BAEL. Osoby pracujące najemnie sanowią niewielką część całego zarunienia w rolnicwie i są zaruniane prawie wyłącznie w gospoarswach powyŝej 100 ha (GUS, 2009c). Dane o ych osobach pracujących przez cały rok są zbliŝone w anych BSGR i BAEL i wskazują na przecięne sałe zarunienie ok. 60-70 ys. osób. Dane BAEL pozwalają ponao porównać liczbę pracujących w rolnicwie z liczbą pracujących w gospoarce ogółem. Z porównania wynika na przykła, Ŝe osoby pracujące w rolnicwie na własny rachunek i rakujące o jako główne zajęcie (1444 ys.) sanowiły w 2007 roku 49% wszyskich przesiębiorców w Polsce (2932 ys.). Ogółem pracujący w rolnicwie jako pracy głównej (2071 ys.) sanowili 14% wszyskich pracujących w gospoarce (15205 ys.). Dane BAEL są na yle elasyczne, Ŝe pozwalają akŝe na zefiniowanie zaangaŝowania w rolnicwie w inny sposób. MoŜna na ich posawie wyorębnić osoby pracujące w rolnicwie, la kórych nie było ono głównym źrółem ochou oraz osoby bezrobone, kóre prze uraą pracy pracowały w rolnicwie. Suma wszyskich osób pracujących w rolnicwie oraz osób, kóre prze uraą pracy miały pracę w ym sekorze jes wykorzysywana słuŝy o zefiniowania osoby akywne w rolnicwie. Kaegoria a jes uŝywana w anych ageny Organizacji Naroów Zjenoczonych zajmującej się rolnicwem (FAO) o usalania liczby osób związanych z proukcją rolną. - 13 -
Posumowując, spośró róŝnych źróeł anych o osobach pracujących w rolnicwie oraz róŝnych efinicji najopowieniejszą z punku wizenia przygoowywania projekcji jes uŝycie anych BAEL oraz zefiniowanie osoby pracującej na posawie efinicji ILO oraz uŝycie oakowych anych z ankiey o wyorębnienia osób, kóre pracowały w rolnicwie. Tego rozaju efinicja zosała przyjęa w projekcji, choć w przypaku anych mięzynaroowych la pokazania enencji uŝya zosała efinicja sosowana przez FAO. 2.2 Polska na le enencji w innych krajach Na le innych krajów UE Polska wyróŝnia się wysokim uziałem osób pracujących w rolnicwie zarówno w sosunku o populacji osób wieku proukcyjnym jak i o pracujących ogółem. Spójna ługookresowa ocena Polski na le innych krajów UE po wzglęem liczby osób zaangaŝowanych w pracę w rolnicwie moŝe być okonana na posawie wóch źróeł anych ii : ONZ (FAO) oraz Eurosau. RóŜnice pomięzy oboma źrółami wynikają z nieco innych efinicji zaangaŝowania w rolnicwie. Dane ONZ oyczą zw. akywnych zawoowo w rolnicwie (Economicaly Acive Populaion in Agriculure), czyli pracujących i bezrobonych i pochozą ze spisów powszechnych oraz anych LFS, naomias Eurosa poaje ane oyczące ylko pracujących, la kórych rolnicwo jes pierwszym miejscem pracy, kóre pochozą bezpośrenio z LFS iii, kórych częścią jes BAEL. Poza przesawieniem porównania mięzynaroowego o 1980 roku (w przypaku Polski) ane ONZ zawierają eŝ projekcję liczby osób zaangaŝowanych w pracy w rolnicwie o 2020 roku w Polsce i innych krajach Europy. Dane Eurosau pozwalają naomias na porównania mięzynaroowe spójne z efinicją pracujących w rolnicwie uŝywaną w projekcji opisywanej w ej pracy. Saysyki ONZ zosały opracowane we współpracy z Mięzynaroowa Organizacją Pracy (FAO, 2009). ZaangaŜowanie w pracę w rolnicwie jes w nich efiniowane szeroko jako liczba pracujących w rolnicwie niezaleŝnie o wielkości włoŝonego wkłau pracy oraz liczba osób bezrobonych, kórych osanią praca była praca w rolnicwie. Źrółem anych są saysyki populacji ONZ oraz liczbie saysykach ILO, kóre z kolei bazują na spisach powszechnych oraz anych LFS. - 14 -
Oseek osób zaangaŝowanych w prace w rolnicwie w populacji ogółem zmniejszał się w łuŝszym okresie we wszyskich krajach Europy. Wykres 1 pokazuje zróŝnicowanie empa przemian w krajach Europy, w kórych rolnicwo ogrywa relaywnie uŝą rolę w gospoarce oraz w krajach Europy Śrokowej. Przemiany okonujące się w rolnicwie były na ogół ym szybsze im większy był począkowy oseek osób pracujących w rolnicwie. Polska róŝniła się jenak po ym wzglęem o większości krajów europejskich, bowiem empo spaku uziału w populacji liczby osób akywnych zawoowo w rolnicwie był sosunkowo powolne pomimo wysokiej warości począkowej ego uziału. Weług anych FAO na począku la 1980-ych uział osób związanych z praca w rolnicwie w populacji Polski wynosił ok. 15% (w okresie gospoarki cenralnie planowanej nie było oficjalnie osób bezrobonych). Z krajów obecnej EU 27 wyŝszym osekiem charakeryzowała się jeynie Rumunia. Do począku la 1990-ych liczba szeroko rozumianych pracujących w polskim rolnicwie zmniejszyła się jeynie nieznacznie ( o 19% w ciągu 10 la). Przyśpieszenie spaku liczby pracujących w rolnicwie było obserwowane opiero o począku la 1990-ych, jenak juŝ wey weług saysyk FAO Polska była krajem o relaywnie najliczniejszej wśró krajów obecnej UE 27 liczbie osób akywnych w rolnicwie inywiualnym. W kolejnych laach przemiany w rolnicwie nie obiegały empem o krajów o relaywnie powolnym spaku luności zaangaŝowanej w rolnicwie akich jak Porugalia, Grecja i Słowacja. W 2008 roku Polska w alszym ciągu była na czele krajów zesawionych weług oseka osób akywnych zawoowo w rolnicwie wśró UE 27 z uziałem 8% w populacji oraz 18% ogółu akywnych zawoowo (poaŝy pracy). Prognozy FAO wskazują, Ŝe o 2020 roku empo zmian liczby akywnych zawoowo w polskim rolnicwie bęzie w alszym ciągu wolniejsze niŝ w większości krajów UE i w okresie 2008-2020 spaek en bęzie wynosił ok. 30% (Tabela 6) Polska bęzie w alszym ciągu krajem UE o największym oseku osób związanych z rolnicwem w populacji oraz zecyowanie wyróŝniającym się po wzglęem liczby osób akywnych zawoowo w ym sekorze (3,1 mln w 2008 roku i 2,2 mln w 2020). - 15 -
Wykres 1. Uział luności akywnej zawoowo w rolnicwie w populacji ogółem w wybranych krajach Europy 18% Rumunia 16% Polska 14% Grecja Porugalia 12% Bułgaria 10% Węgry 8% Hiszpania 6% Liwa Francja Niemcy 4% 2% Słowacja Czechy 0% 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 Źróło: (FAO, 2009), obliczenia własne Tabela 3. Zmniejszanie się liczby osób akywnych zawoowo w rolnicwie w wybranych krajach UE ZMIANY W LATACH: 1995/1980 2008/1995 2008/2020 Bułgaria -62% -61% -58% Czechy Brak anych -31% -31% Francja -45% -42% -45% Niemcy -49% -43% -44% Grecja -28% -25% -35% Węgry -42% -36% -37% Liwa Brak anych -50% -41% Polska -19% -27% -30% Porugalia -36% -25% -19% Rumunia -37% -59% -50% Słowacja Brak anych -22% -27% Hiszpania -41% -31% -41% Źróło: (FAO, 2009), obliczenia własne - 16 -
Drugim źrółem anych wykorzysanym o porównań mięzynaroowych jes baza anych Eurosau (Eurosa, 2009), w kórej ane o liczbie pracujących w rolnicwie pochozą bezpośrenio z baań akywności ekonomicznej luności LFS realizowanych we wszyskich krajach UE. Spośró wielu zale ych anych w określaniu fakycznego zaangaŝowania osób w pracę w rolnicwie przesawionych w rozziale 2, na pokreślenie zasługuje ich porównywalność pomięzy krajami. Zapewniają ja jenolie efinicje oraz poobny sposób realizacji baania. W porównaniu z efinicją przyjęą przez FAO sosowana w LFS efinicja liczby pracujących w rolnicwie obejmuje ylko osoby pracujące (bez bezrobonych, kórych osanim miejscem pracy było rolnicwo) oraz bez osób, kórych głównym źrółem ochou była praca w rolnicwie (pominięe osoby pracujące w innych sekorach i orabiające w rolnicwie). Oznacza o, Ŝe ane e lepiej ozwiercielają ekonomiczne zaangaŝowanie w proukcję rolną poczas, gy ane FAO pokazują zaangaŝowanie populacji w rolnicwie w szerszym konekście. Weług anych EUROSTAT (Eurosa, 2009) w 2008 roku liczba pracujących w rolnicwie w Polsce sanowiła 17,2% ogółu pracujących w rolnicwie w krajach UE 27 i 14% ogółu pracujących w polskiej gospoarce (Tabela 4). ZauwaŜyć jenak naleŝy, Ŝe o ile w Rumunii uział rolnicwa w worzeniu PKB był sosunkowo wysoki, o yle w Polsce był on niŝszy niŝ 5% juŝ w 1995 roku i sopniowo się obniŝał, a w 2008 roku wynosił 3,6%. Obliczenia własne oyczące wyajności pracy wskazują na relacje mięzy wyajnością w rolnicwie w poszczególnych krajach w sosunku o wyajności w całej gospoarce iv. Wyniki e świaczą, Ŝe pomimo wzrosu wyajności pracy w rolnicwie szybszego niŝ w gospoarce ogółem, Polska znajuje się wśró krajów o relaywnie niskiej proukywności pracy w rolnicwie w porównaniu o innych sekorów gospoarki. Poprawa ochoów rolników w osanich laach wiąŝe się nie yle ze wzrosem wyajności pracy, co ze wzrosem cen arykułów rolnych na świecie oraz uzyskiwaniem opła bezpośrenich po wejściu Polski o UE v (Floriańczyk, 2009). - 17 -
Tabela 4. Uział rolnicwa w PKB i sosunek wyajności pracy w rolnicwie o wyajności pracy w gospoarce ogółem w 2000 i w 2008 roku LICZBA PRACUJĄCYCH W ROLNICTWIE * UDZIAŁ ROLNICTWA W TWORZENIU PKB STOSUNEK WYDAJNOŚCI PRACY W ROLNICTWIE DO WYDAJNOŚCI W CAŁEJ GOSPODARCE** 2008 ( w ys.) 2008 (w %)*** 2000 2008 2000 2008 UE 27 12873 5.7% 2.4% 1.8% 32.6% 31.4% Belgia 80 1.8% 1.4% 0.7% 64.0% 38.7% Bułgaria 739 19.3% 13.3% 8.1% 54.7% 42.1% Czechy 189 3.6% 3.7% 2.3% 76.9% 65.6% Dania 84 2.9% 2.5% 1.1% 72.9% 38.4% Niemcy 860 2.1% 1.3% 0.7% 55.5% 34.3% Esonia 25 3.9% 5.0% 2.8% 69.8% 72.1% Irlania 122 5.8% 3.3% 1.4% 42.1% 23.4% Grecja 542 11.5% 6.3% 3.7% 36.8% 32.3% Hiszpania 880 4.3% 4.2% 2.8% 66.9% 64.1% Francja 900 3.5% 2.8% 1.8% 71.3% 52.6% Włochy 852 3.4% 2.7% 2.1% 55.6% 62.8% Łowa 89 7.9% 3.1% 3.3% 21.7% 41.0% Liwa 120 7.9% 6.5% 4.7% 34.6% 59.0% Węgry 311 7.5% 4.7% 4.4% 70.2% 59.0% Holania 255 2.9% 2.6% 1.9% 74.0% 63.8% Ausria 215 5.2% 2.1% 1.6% Brak anych 31.3% Polska 2208 14.0% 4.7% 3.6% 15.6% 25.8% Porugalia 599 11.6% 3.8% 2.2% 30.5% 19.1% Rumunia 2840 30.2% 12.5% 6.9% 27.0% 22.8% Słowenia 85 8.6% 3.2% 2.5% 27.0% 28.9% Słowacja 80 3.6% 5.6% 2.8% 97.0% 77.0% Źróło: Baza anych Eurosa (Eurosa, 2009), Obliczenia własne * Warości przybliŝone wyznaczone na posawie osępnych anych łącznie o rolnicwie, leśnicwie i rybołówswie; z ego wzglęu z analiz usunięe zosały kraje o znaczącym uziale leśnicwa lub rybołówswa w PKB. ** Wyajność pracy w gospoarce ogółem oraz w rolnicwie obliczona na posawie pozielenia warości oanej przez liczbę pracujących *** - Uział wśró osób pracujących w całej gospoarce - 18 -
W oku yskusji na moŝliwym kszałem, ku kóremu powinna zmierzać srukura polskiego rolnicwa częso przewija się hasło wykorzysania szansy związanej z proukcją ekologiczną, kóra pozwoliłaby na renowną proukcję w niskoobszarowych gospoarswach rolnych. Jak zauwaŝa Nachman, 2009 zw. rolnicwo ekologiczne ma jenak barzo wyraźnie mniejsza efekywność, a w związku z ym jego rozwój zaleŝy o moŝliwości finansowych konsumenów i są moŝna wnioskować, Ŝe prawopoobnie nigy nie sanie się isoną alernaywą la barziej wyajnych meo proukcji rolnej. Inne osępne analizy (np.: Bukowski /re./, 2007) okumenują, Ŝe uŝa liczba pracujących w sekorze mającym sosunkowo niewielki uział w PKB sanowi źróło niepełnego wykorzysania przez polską gospoarkę czynnika praca oraz niskiej proukywności pracy w porównaniu z krajami Europy Zachoniej. Urzymywanie się liczby pracujących w rolnicwie na ak wysokim poziomie w przyszłości bęzie mieć poobne konsekwencje i bęzie szczególnie oczuwalne w warunkach spaku liczby osób w wieku proukcyjnym oraz poaŝy pracy po 2015 roku vi. Naomias sopniowe zmniejszanie się liczby pracujących w rolnicwie w przyszłości moŝe przyczyniać się o łagozenia problemów związanych z coraz mniejszą poaŝą pracy w przyszłości. Posumowując, po wzglęem liczby pracujących w rolnicwie Polska wyróŝnia się na le innych krajów UE, nawe ych o sosunkowo uŝym uziale sekora rolniczego. Zmiany w Polsce okonują się w innym empie niŝ w pozosałych krajach, co powouje, Ŝe scenariusze alszych zmian opare o konwergencję lub poobieńswa w sosunku o innych krajów są urunione. MoŜna naomias zauwaŝyć, Ŝe reny zmiany w osanich laach są sabilne, a opara na ich eksrapolacji prognoza FAO wskazuje na prawopoobny spaek liczby osób związanych z praca w rolnicwie ( akywnych zawoowo) o ok. 30% w laach 2008-2020. - 19 -
2.3 Zmiany wielkości i srukury populacji pracujących w rolnicwie inywiualnym w Polsce Ze wzglęu na spójność efinicyjną, kórej więcej miejsca poświęcone zosało w rozziale 2.1 o analizy przeszłych zmian zosały wykorzysane ane BAEL. Weług ego źróła w okresie o 1993-2008 liczba osób pracujących w rolnicwie inywiualnym zmniejszyła się z ok. 3,9 mln o 1,9 mln (śrenie roczne). Uział pracujących w rolnicwie zmniejszył się naomias z 23% o 13% ogółu osób pracujących (Wykres 2). Z wyjąkiem roku la 2000-2001 liczba pracujących w rolnicwie spaała w całym okresie. Cechą charakerysyczną anych o pracy w rolnicwie zbieranych w róŝnych kwarałach roku jes uŝa sezonowość, wynikająca z naęŝenia prac polowych. Najwięcej osób pracuje w III kwarale kaŝego roku, a najmniej w I kwarale. Wraz ze zmniejszaniem się liczby osób pracujących w rolnicwie oraz coraz mniejszym uziałem wśró pracujących osób zajmujących się pracami rolniczymi jeynie sezonowo, o 1996 roku zmniejszały się roczne wahania spowoowane sezonowością. W 1996 roku róŝnica pomięzy III i I kwarałem wynosiła ok. 520 ys. osób, w laach 1997-2005 wahania e mieściły się w przeziale 180 ys. 300 ys. osób a w okresie 2006-2008 roku spały o ok. 90-180 ys. Zmiany oseka pracujących w rolnicwie w sosunku o pracujących ogółem były uwarunkowane uŝymi wahaniami zarunienia poza rolnicwem. W okresie szybkiego wzrosu gospoarczego w laach 1996-1998 oraz 2004-2008 nowe miejsca pracy worzone poza rolnicwem wpłynęły na ynamiczny spaek ego oseka. W okresie 2000-2003 spaek zarunienia związany z ekoniunkurą był znacznie głębszy poza rolnicwem inywiualnym i w rezulacie liczba i uział pracujących w rolnicwie wśró pracujących ogółem wzrósł nieco w ym okresie. - 20 -
Wykres 2. Zmiany liczby pracujących w rolnicwie inywiualnym ogółem oraz oseka pracujących w rolnicwie inywiualnym wśró wszyskich pracujących na posawie kwaralnych anych BAEL 4000 28% 3500 26% 3000 24% 2500 22% 2000 20% 18% 1500 16% 1000 Liczba pracujących w rolnicwie w ys. (lewa skala) 14% 500 Oseek wśró pracujących ogółem w % (prawa skala) 12% 0 10% 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Źróło: Dane BAEL, obliczenia własne W okresie 1995-2008 nasąpiły znaczące zmiany srukury wieku i płci osób zarunionych w rolnicwie. Na począku ego okresu wśró pracujących w rolnicwie ominowały, w liczbach bezwzglęnych, osoby w wieku 35-39 la (Wykres 3), jenak wyŝsze uziały osób pracujących w rolnicwie w luności w anym wieku wysępowały w grupach wieku powyŝej 50 la, w ym szczególnie w wieku 55-59 la. Zmiany w czasie srukury wieku osób pracujących w rolnicwie wynikały w uŝym sopniu z przechozenia osób w ym wieku na emeryury oraz po 2004 roku wycofywania się z rolnicwa osób w wieku przeemeryalnym na reny srukuralne. W rezulacie w 2008 roku grupą ominującą w rolnicwie zarówno po wzglęem liczby pracujących jak i oseka pracujących byli męŝczyźni w wieku 45-49 la i kobiey w wieku 40-44 laa. W porównaniu ze srukurą całej populacji nasąpił naomias wyraźny ubyek zarówno osób sarszych, związany ze wspomnianymi juŝ boźcami o zaprzesawania pracy w gospoarswach (Wykres 4), jak - 21 -
równieŝ ubyek osób młoych, związany głownie z coraz mniejszym zaineresowaniem pracą w rolnicwie wśró kolejnych generacji. Wykres 3. Piramia wieku w 1994 roku populacja ogółem (kolor szary) i pracujący w rolnicwie (kolor zielony) Wykres 4. Piramia wieku w 2008 roku populacja ogółem (kolor szary) i pracujący w rolnicwie (kolor zielony) Wiek Wiek MęŜczyźn Kobiey MęŜczyźn Kobiey Źróło: Obliczenia własne na posawie anych BAEL ObniŜający się uział osób młoych (15-24 laa) w zarunieniu w rolnicwie nasilał się w wóch eapach. Pierwsza fala spaku nasąpiła w rugiej połowie la 1990-ych wraz z kreowaniem nowych miejsc pracy poza rolnicwem w sekorze prywanym. W laach 2000-2002 nasąpiło wyhamowanie ej enencji, kóre było związane ze skokowym wzrosem bezrobocia poza rolnicwem. Wzros bezrobocia oknął szczególnie osoby młoe, co zarzymało ich opływ o pracy poza rolnicwem. O 2004 roku obserwować moŝna alszy wyraźny spaek oseka osób w wieku 15-19 oraz 20-24 pracujących w rolnicwie. - 22 -
NaleŜy przy ym zauwaŝyć, Ŝe o wielu la wśró osób w wieku 15-24 laa pracujących w rolnicwie przewaŝają męŝczyźni, gyŝ kobiey częściej w ym wieku emigrują i konynuują kszałcenie. Uział kobie pracujących w rolnicwie w poszczególnych grupach wieku osiąga warości zbliŝone o uziału męŝczyzn opiero w grupie wieku 40-44 laa (Wykres 5 i Wykres 6), co moŝe wynikać z wóch czynników. Po pierwsze z niskiego współczynnika feminizacji na erenach wiejskich (Srzelecki (re.), 2006) oraz nawyŝki kawalerów, kóra wyraźnie zosała uwioczniona w anych ze spisu powszechnego 2002 (GUS, 2003). Niski współczynnik feminizacji, zwłaszcza w młoszych grupach wieku, jes związany z większa emigracją młoych kobie o mias w poszukiwaniu wykszałcenia i arakcyjniejszej pracy (Holzer, 2003) oraz częsszym przejmowaniem po rozicach gospoarsw rolnych przez męŝczyzn. Drugim czynnikiem moŝe by fak, iŝ kobiey mieszkające na wsi mogą częściej poejmować pracę poza rolnicwem akŝe ze wzglęu na urzymujące się korzysne la kobie róŝnice wykszałcenia (Czapiński, Panek /re./, 2009). Wykres 5. Profil wieku kobie pracujących w rolnicwie w laach 1993-2008 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 1995 1998 2001 2004 2008 1993 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80+ Wykres 6. Profil wieku męŝczyzn pracujących w rolnicwie w laach 1993-2008 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 1995 1998 2001 2004 2008 1993 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80+ Źróło: Obliczenia własne na posawie anych BAEL - 23 -
Grunowne zmianami oyczące ścieŝek kszałcenia jakie okonały się w osanich 10 laach wpływały na liczbę pracujących w rolnicwie osób młoych ogółem. Gwałowny wzros współczynników skolaryzacji na poziomie śrenim i wyŝszym był szczelnie wioczny w przypaku kobie, jenak akŝe w przypaku męŝczyzn oseek osób zobywających śrenie i wyŝsze wykszałcenie wyraźnie wzrósł, urzymuje się na wysokim poziomie i przyczynił się o szybkiego wzrosu wśró osób w wieku proukcyjnym oseka z wyŝszym wykszałceniem (Srzelecki, 2009). Przemiany e wiąŝące się w uŝym sopniu z emigracja o ośroków akaemickich mogły przyczynić się o coraz mniejszego zaangaŝowania osób młoych w pracy w rolnicwie. Wśró kierunków suiów wybieranych przez osoby kszałcące się na poziomie wyŝszym, kierunki związane z rolnicwem są wybierane przez ok. 3,2% męŝczyzn i 1,3% kobie w wieku 25-34 laa (Czapiński, Panek (re.), 2009), przy czym oseek wśró męŝczyzn urzymuje się na ość sabilnym poziomie a wśró kobie zmniejsza się. Oznacza o, Ŝe poprawa kapiału luzkiego rolników poprzez kszałcenie wyŝsze jes sosunkowo ograniczona. ZauwaŜyć przy ym naleŝy, Ŝe zasanicza cześć śroków UE przeznaczonych na wzmocnienie kapiału luzkiego w polskim rolnicwie przeznaczona zosała na program ren srukuralnych, mających na celu wspomaganie przekazywania gospoarsw młoszym właścicielom, co w prakyce sanowiło zachęę la osób młoych o pozosawania w rolnicwie, ale jenocześnie brakowało zachę o ponoszenia kwalifikacji ych osób, gyŝ relaywnie mniejsze znaczenie miały śroki zaangaŝowane bezpośrenio w zwiększanie kapiału luzkiego rolników poprzez szkolenia, orazwo, czy poprawę eukacji rolniczej (Duek e al., 2009). Zmiany liczby osób pracujących w rolnicwie w roŝnych okresach wiązały się z omiennym nasileniem zmian weług wieku. Niemal w całym baanym okresie nasępował spaek liczby luności w wieku emeryalnym (65+) oraz osanich grupach wieku proukcyjnego (55-64 laa). Okresy lepszej koniunkury i większej skali generowania miejsc pracy poza rolnicwem 1997-1999 oraz 2003-2008 sprzyjały ograniczaniu pracy w rolnicwie przez osoby wchozące opiero na rynek pracy (pierwsze oświaczenia zawoowe) oraz częściowo akŝe osoby w wieku proukcyjnym ( zmiana głównego źróła urzymania z pracy - 24 -
w rolnicwie na pracę w innym sekorze). Waro jenak zauwaŝyć, Ŝe w laach 2000-2001 rolnicwo sanowiło bufor la osób w wieku proukcyjnym i młoych roczników wchozących na rynek pracy, gyŝ o głownie wzrosy w ych grupach wieku przyczyniły się o okresowego wzrosu liczby pracujących w rolnicwie. W 2008 roku ubyek pracujących w rolnicwie był głownie związany z coraz mniejszym osekiem młoych osób zaineresowanych pracą w rolnicwie, jenak spaek en był mniejszy w porównaniu o la poprzenich. 2.4 Napływy o i opływy z rolnicwa na posawie anych panelowych Z punku wizenia resrukuryzacji rolnicwa waŝnym elemenem jes przechozenie o pracy rolniczej jako głównego źróła ochoów o pracy poza rolnicwem. W laach 1993-2000 liczba osób pracujących w rolnicwie inywiualnym zmniejszyła się o pona milion osób. Jenak isone jes określenie kierunku opływu z rolnicwa, czyli usalenie, co zieje się z osobami, kóre przesają pracować w rolnicwie. Analiza sausu akywności na rynku pracy poszczególnych osób w wóch momenach czasu oległych o jeen rok pozwala na obserwację, w jakich sekorach znajują prace osoby, kóre przesały pracować w rolnicwie oraz z jakich sekorów napływają osoby o rolnicwa (Tabela 5). W abeli przesawiono porównanie baań la wóch okresów charakeryzujących się róŝną syuacją na rynku pracy: okresu spowolnienia w laach 2001-2002, kiey sopa bezrobocia przekroczyła 20% oraz okresu oŝywienia 2007-2008, kiey sopa bezrobocia spała poniŝej 10%. Głównym źrółem rocznych napływów o pracy w rolnicwie jak i opływów z pracy w rolnicwie jes bierność zawoowa, co ozwiercielają napływy o pracy w rolnicwie przez osób młoych, oychczas nigzie niepracujących oraz opływy osób sarszych pracujących w rolnicwie poza rynek pracy (na emeryurę). Przepływy e urzymywały się niezaleŝnie o koniunkury na rynku pracy na sabilnym poziomie. Tabela 5. - 25 -
Srukura rocznych opływów z pracy w rolnicwie inywiualnym i napływów o pracy w rolnicwie inywiualnym weług sausu na rynku pracy i wybranych sekcji w laach 2001-2002 oraz 2007-2008 (w % liczby pracujących w rolnicwie w roku począkowym). STATUS NA RYNKU PRACY ROK WCZEŚNIEJ DLA NAPLYWAJĄCYCH, ROK PÓŹNIEJ - DLA ODPŁYWAJĄCYCH ODPŁYWY Z ROLNICTWA NAPŁYWY DO ROLNICTWA 2001-2002 2007-2008 2001-2002 2007-2008 Ogółem napływ/ opływ 5,6 7,2 8,2 6,9 Bezrobocie 0,5 0,3 1,9 0,7 Nieakywność 3,6 3,6 3,9 3,6 Praca poza rolnicwem 1,6 3,3 2,3 2,5 w ym: Leśnicwo, rybołówswo 0,1 0,3 0,2 0,7 Przewórswo przemysłowe 0,5 1,1 0,8 0,7 Buownicwo 0,3 0,5 0,4 0,2 Hanel hurowy i ealiczny 0,3 0,5 0,4 0,3 Transpor 0,1 0,2 0,1 0,0 Zakwaerowanie i gasronomia 0,1 0,2 0,1 0,1 Pozosałe usługi 0,3 0,5 0,2 0,5 Źróło: Obliczenia własne na posawie anych jenoskowych BAEL Wielkość opływu z pracy w rolnicwie bezpośrenio o pracy poza rolnicwem była w uŝym sopniu uzaleŝniony o koniunkury gospoarczej. W okresie recesji opływ z pracy w rolnicwie wynosił 1.6% pracujących w rolnicwie, naomias w laach 2007-2008 aŝ 3,3%. Srukura sekcji, w kórych poejmowano najczęściej pracę poza rolnicwem była zbliŝona w obu fazach cyklu koniunkuralnego. Największą cześć pracujących sanowiły osoby, kóre znalazły pracę w przewórswie przemysłowym, buownicwie oraz hanlu hurowym i ealicznym. Napływy o pracy w rolnicwie były mniej związane z koniunkurą gospoarczą, naomias ich srukura zmieniła się pomięzy baanymi okresami i była poobna o srukury oakowych zajęć osób z gospoarsw omowych posiaających gospoarswa rolne (GUS, 2003). W laach 2000-2001 napływy i opływy o pracy w rolnicwie miały zbliŝoną sekorową srukurę. W okresie 2007-2008 zwiększyły się napływy o rolnicwa inywiualnego osób pracujących wcześniej w leśnicwie i rybołówswie ( co mogło się - 26 -
wiązać z poliyką ograniczania połowów). Zecyowanie zmniejszył się napływ z buownicwa ze wzglęu na uŝy popy na pracę i wzros płac w ej sekcji. Z punku wizenia zmian srukur emograficznych isona jes srukura wieku osób napływających i opływających z pracy w rolnicwie. Analiza napływu o pracy w rolnicwie inywiualnym weług wieku wskazuje (Tabela 6), Ŝe największy oseek osób poejmujących pracę w rolnicwie inywiualnym w laach 2007-2008 sanowiły osoby bierne w wieku 15-24 laa lub osoby pracujące przejściowo poza rolnicwem w wieku 25-34 laa. Co ciekawe, rugą co o liczności grupą poejmującą prace w rolnicwie były osoby nieakywne lub pracujące poza rolnicwem w wieku 45-55 la, co moŝe się wiązać z chęcią uzyskania reny srukuralnej po późniejszym przekazaniu posiaanego gospoarswa rolnego. W okresie 2001-2002 oprócz osób młoych poejmujących pracę w rolnicwie jako pierwsza pracę lub po przejściowej pracy poza rolnicwem prawie 20% napływu sanowiły osoby bezrobone w wieku 15-44 laa. Tabela 6. Napływy* o pracy w rolnicwie osób rok wcześniej niepracujących w rolnicwie weług ich sausu na rynku pracy i wieku la okresu 2001-2002 oraz 2007-2008( jako oseek całkowiego napływu) OBSERWACJE Z LAT 2001-2002 OBSERWACJE Z LAT 2007-2008 Pracujący poza Pracujący poza WIEK rolnicwem Bezroboni Nieakywni rolnicwem Bezroboni Nieakywni 15-24 4.7 4.8 17.5 3.2 1.4 19.5 25-34 8.6 8.9 5.1 10.1 3.4 6.7 35-44 7.4 6.6 4.4 8.5 2.5 4.1 45-54 5.7 2.9 6.3 9.9 2.5 11.2 55-64 2.0 0.1 9.6 5.0 0.5 7.3 65+ 0.1 0.0 5.2 0.0 0.0 4.1 *Oseki w poszczególnych okresach sumują się o 100% Opływy z pracy w rolnicwie inywiualnym (Tabela 7) oyczyły w obu okresach przee wszyskim osób w wieku 45 i więcej la ochozących z pracy w rolnicwie o nieakywności ( na emeryurę, renę inwalizką, renę srukuralną ip.). W okresie 2001-2002 opływy o nieakywności były relaywnie uŝe akŝe w młoszych - 27 -
grupach wieku, zaś w okresie 2007-2008 większy popy na prace poza rolnicwem przełoŝył się na zecyowanie większe opływy osób w wieku największej akywności zawoowej ( 25-54 laa) o pracy poza rolnicwem Tabela 7. Opływy* z pracy w rolnicwie osób rok wcześniej pracujących w rolnicwie weług ich sausu na rynku pracy i wieku la okresu 2001-2002 oraz 2007-2008 (jako oseek całkowiego opływu) OBSERWACJE Z LAT 2001-2002 OBSERWACJE Z LAT 2007-2008 Pracujący poza Pracujący poza WIEK rolnicwem Bezroboni Nieakywni rolnicwem Bezroboni Nieakywni 15-24 7.9 2.2 6.8 8.5 1.1 5.7 25-34 7.0 3.5 2.8 12.4 0.4 0.2 35-44 6.8 1.3 6.3 12.4 1.1 3.1 45-54 5.5 1.5 8.1 9.8 0.7 5.0 55-64 0.2 0.2 14.8 2.4 0.2 20.5 65+ 0.4 0.0 24.7 0.0 0.0 15.9 *Oseki w poszczególnych okresach sumują się o 100% Migracji ze wsi o uŝych mias są selekywne weług wieku zn. uczesniczą w nich głownie osoby młoe (o 35 la) i mają one ograniczony charaker. Większość osób wycofujących się z pracy w rolnicwie inywiualnym pozosaje na erenach wiejskich ( Wykres 7), co powouje, Ŝe z biegiem czasu w coraz mniejszym sopniu zamieszkanie na wsi i praca w sekorze rolniczym są ze sobą powiązane. Dywersyfikacja ochoów osób mieszkających na wsi jes akŝe wspierana przez poliyki regionalne w krajach UE, kóre mają na celu worzenie miejsc pracy poza rolnicwem na erenach wiejskich. Dane BAEL wskazują, Ŝe w laach 1993-2008 nasępował na erenach wiejskich ciągły proces zmniejszania się liczby osób, kórych głównym źrółem ochou były własne gospoarswa rolne oraz wzros liczby osób pracujących poza rolnicwem, zarówno jako pracownicy najemni jak i na własny rachunek. W 1993 roku praca w rolnicwie była głównym źrółem ochou la 49% osób mieszkających na wsi, a w ym 37% osób było uŝykownikami własnych gospoarsw - 28 -
rolnych, a pozosałe 12% sanowili prawie wyłącznie pomagający członkowie rozin. W 2008 roku juŝ ylko około 34% pracowało w rolnicwie, w ym 24% uŝykowników gospoarsw rolnych, 9% pomagających członków rozin i ok. 1% sanowiły osoby zarunione, głownie w uŝych gospoarswach rolnych. W ym czasie zarunienie poza rolnicwem mieszkańców wsi wzrosło z 45% o 63% ogółu pracujących na wsi, a oseek osób prowazących własną ziałalność poza rolnicwem wzrósł z 4% o 7%. Wykres 7. Srukura osób pracujących na wsi weług rozaju pracy głównej 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Źróło: Obliczenia własne na posawie anych jenoskowych BAEL Pomagający czlonowie rozin w rolnicwie Pomagający członkowie rozin poza rolnicwem Zarunieni w rolnicwie Zarunieni poza rolnicwem Pracujący na własny rachunek w rolnicwie (uŝykownicy gospoarsw rolnych) Pracujący na własny rachunek poza rolnicwem Charakerysycznymi cechami rozwoju pozarolniczej przesiębiorczości na wsi jes niewielka skala ziałalności oraz korzysanie z mająku gospoarswa omowego i rolnego (Chmielewski, 2009). Realizacja programów współfinansowanych przez UE ma pozyywny wpływ na rozwój małych i śrenich przesiębiorsw na wsi jenak w alszym ciągu śroki na rozpoczęcie własnej ziałalności pochoziły głownie z własnych oszczęności i wsparcia roziny, a nie z funuszy UE, czy kreyów. Weług szacunków, w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich w laach 2007-2013 powsanie na wsi ok. 50 ys. miejsc pracy poza rolnicwem, co jes zbliŝone o obserwowanego w 2007 roku ubyku liczby pracujących w rolnicwie. - 29 -