Metody w badaniach naukowych. Wybrane problemy i zastosowania

Transkrypt

1

2 Meody w badaniach naukowych. Wybrane problemy i zasosowania Redakcja naukowa Barbara Królikowska, Małgorzaa Łauszyńska

3 Auorzy Tomasz Parys ROZDZIAŁ 1 Agnieszka Szewczyk ROZDZIAŁ 2 Zygmun Mazur, Janusz Pec ROZDZIAŁ 3 Łukasz Piasny ROZDZIAŁ 4 Marek Kannchen ROZDZIAŁ 5 Marek Ramczyk ROZDZIAŁ 6 Mariusz Doszyń ROZDZIAŁ 7 Recenzenci Wiold Chmielarz, Jarosław Wąróbski, Anna Borawska Redakcja naukowa Barbara Królikowska, Małgorzaa Łauszyńska Copyrigh by Polskie Towarzyswo Informayczne, Warszawa 2016 ISBN Edycja: I. Nakład: 100 egz. Ark. wyd. 6,85. Ark. druku 8,56 Wydawca: Polskie Towarzyswo Informayczne Druk i oprawa: Wesgraph Łukasz Piwowarski, Przecław Poland

4 II edycja konferencji Informayka w Zarządzaniu IwZ2016 oraz II edycja konferencji Meody Kompuerowe w Ekonomii Eksperymenalnej (Compuaional Mehods in Experimenal Economics) CMEE 2016, zosały dofinansowane w ramach umowy 700/P-DUN/2016 ze środków Minisra Nauki i Szkolnicwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę. Dziękujemy! 3

5 POLSKIE TOWARZYSTWO INFORMATYCZNE Meody w badaniach naukowych. Wybrane problemy i zasosowania Redakcja naukowa Barbara Królikowska, Małgorzaa Łauszyńska Warszawa

6 Spis reści Wsęp... 9 Rozdział 1 Bariery zasosowania echnologii mobilnych oraz ich ważność w ocenie użykowników indywidualnych Wprowadzenie Charakerysyka rynku echnologii mobilnych Założenia badania oraz próba badawcza Wyniki badań, dyskusja i wnioski Podsumowanie Lieraura Rozdział 2 Agencje inerakywne. Analiza z punku widzenia przedsiębiorcy i indywidualnego użykownika Inerneu Wprowadzenie Funkcjonowanie agencji inerakywnych Badanie podaności użykowników Inerneu na działania e-markeingowe prowadzone przez agencje inerakywne Inerpreacja wyników Podsumowanie Lieraura Rozdział 3 Diagnoza informayki saysycznej w aspekcie zarządzania bezpieczeńswem informacji Wprowadzenie Model informacyjny saysyki publicznej Wsępny harmonogram prac diagnosycznych

7 3.4. Propozycja ankiey oceniającej san informayzacji saysyki publicznej Propozycja wskaźników pomiarowych Podsumowanie Lieraura Rozdział 4 Ekonomia obliczeniowa opara na agenach we współczesnych procesach decyzyjnych Wprowadzenie Problemayka procesów decyzyjnych Charakerysyka sysemów agenowych Modelowanie i symulacje Ekonomia obliczeniowa opara na agenach Podsumowanie Lieraura Rozdział 5 Zasosowanie meody Promehee GDSS w analizie warianów budżeu obywaelskiego Wprowadzenie Meodologia grupowego wspomagania decyzji wielokryerialnych Promehee GDSS Procedura badawcza Wyniki badań Podsumowanie Lieraura Rozdział 6 Modelowanie ekonomeryczne jako narzędzie zarządzania gospodarską rybacką

8 6.1. Wprowadzenie Meoda badawcza Wyniki i dyskusja Podsumowanie Lieraura Rozdział 7 Sudium losowości zmiennej Wprowadzenie Tesy losowości Tes liczby serii dla sekwencji sprzedaży Medianowy es serii Kwarylowy es serii Tes opary na liczbie serii czerech rodzajów elemenów Tes χ2 opary na zaobserwowanych i oczekiwanych długościach serii Tes opary na długości serii Tes opary na ogólnej liczbie serii znaków Podsumowanie Lieraura Afiliacje

9

10 Wsęp Nauka jes nieodzowną częścią hisorii, życia i rozwoju człowieka, służącą poznawaniu świaa. Za pomocą różnych meod można naukę rozbudowywać, poszerzać jej zasięg, wprowadzać coraz o nowsze rozwiązania a akże sawiać kolejne pyania. Każda dyscyplina naukowa posiada właściwe jej meody, echniki i narzędzia badawcze, kórych zadaniem jes opracowywanie problemów naukowych poprzez usalanie i wyjaśnianie nowych faków, zjawisk, procesów, związków i zależności zachodzących między nimi. Dzięki ciągłemu posępowi, w ym przede wszyskim w zakresie echnologii informacyjnych, radycyjne meody badawcze, jak np. meody ankieowe, saysyczne czy eksperymenalne, zyskują nowe oblicze. Pojawiają się eż nowe echniki, jak również narzędzia wspomagające badania naukowe w różnym zakresie. W konsekwencji warsza współczesnego naukowca znacznie różni się od ego, jakim dysponowali badacze kilkanaście, czy kilkadziesią la emu. Odmienne są również formułowane współcześnie problemy naukowe, bo wynikają z nowych zjawisk gospodarczych oraz społeczno-kulurowych zachodzących na skuek obserwowanego posępu echnologicznego, w ym przede wszyskim niezwykle szybkiego rozwoju Inerneu i informayzacji różnych dziedzin życia człowieka. Właśnie e zagadnienia i obszary problemowe składają się na reść niniejszej monografii. W pierwszej jej części (rozdziały 1-3) skoncenrowano się na badaniach naukowych związanych z procesami i zjawiskami wynikającymi z rozwoju echnologii informacyjnych, zaś kolejne rozdziały poświęcono na omówienie zasosowań wybranych meod naukowych w różnych obszarach. W skład monografii wchodzi siedem rozdziałów. Zasadniczym celem pierwszego rozdziału jes prezenacja wyników badań w zakresie wykorzysania echnologii mobilnych pod kąem barier oraz ich ważności w ocenie użykowników indywidualnych. Zaprezenowano w nim króką charakerysykę rynku echnologii mobilnych oraz uczesników badania. Zasadniczą część rozdziału poświęcono barierom, na jakie napoyka zasosowanie ychże echnologii w konekście ich ważności dla użykowników indywidualnych. W drugim rozdziale zawaro rozważania doyczące agencji inerakywnych, rozparywanych z punku widzenia przedsiębiorcy i indywidualnego 9

11 użykownika Inerneu, w aspekcie ich podaności na działania markeingowe. Celem omówionych w rozdziale badań naukowych jes uzyskanie obrazu inernauy i jego sosunku do działań inerakywnych oraz obrazu przedsiębiorcy. W rzecim rozdziale poruszono problem diagnozy informayki saysyki publicznej pod kąem zarządzania bezpieczeńswem informacji. Zaproponowano w nim wsępny plan prac badawczych oraz przedsawiono propozycję badania ankieowego, kórego wyniki uławią ocenę sanu informayzacji saysyki publicznej, ze szczególnym uwzględnieniem kwesii bezpieczeńswa informacji. Rozdział czwary przybliża możliwość zasosowania w badaniu złożonego i dynamicznego środowiska ekonomicznego narzędzia łączącego cechy sysemów ineligennych, podejścia behawioralnego oraz meod eksperymenalnych. Dokonano w nim próby charakerysyki współczesnych uwarunkowań procesu podejmowania decyzji oraz omówiono isoę ekonomii obliczeniowej oparej na agenach. Rozdział piąy opisuje przypadek wykorzysania meody Promehee GDSS w rozwiązywaniu problemów decyzyjnych, w kórych wyboru spośród wielu warianów decyzyjnych dokonuje grupa osób kierując się kilkoma kryeriami wyboru. Sudium doyczy projeków zgłoszonych w ramach budżeu obywaelskiego pewnego miasa. W rozdziale szósym odniesiono się do problemu analizy wpływu degradacji środowiska przyrodniczego na efeky gospodarowania. Przedsawiono w nim rezulay badań wpływu zanieczyszczeń wód jeziornych na efeky gospodarki rybackiej. W badaniach wykorzysano uogólnione modele ekonomicznoekologiczne wyjaśniające zmiany efeków ekonomicznych rybołówswa jeziornego w warunkach posępującego zanieczyszczenia wody na przykładzie wybranego sudium przypadku. W rozdziale siódmym zajęo się rudnym problemem weryfikacji hipoezy swierdzającej losowość zmiennych przed próbą skonsruowania modeli ekonomerycznych lub dokonania prognozy. Opisane są w nim esy losowości funkcjonujące przede wszyskim w ramach eorii serii. W zaprezenowanym przykładzie empirycznym weryfikowano hipoezę o losowości ygodniowej sprzedaży pewnego produku. Omówione w monografii kwesie wskazują na wysępowanie wielu różnorodnych problemów związanych z przedsawioną emayką. Monografia nie- 10

12 wąpliwie sanowi ylko pewien ich zarys, ale może być bazą do dalszych rozważań i dyskusji naukowych w zaprezenowanym zakresie. Barbara Królikowska Małgorzaa Łauszyńska 11

13

14 Rozdział 1 Bariery zasosowania echnologii mobilnych oraz ich ważność w ocenie użykowników indywidualnych 1.1. Wprowadzenie Zasadniczym celem prezenowanych w niniejszym opracowaniu badań jes wykrycie barier na jakie napoykają echnologie mobilne w codziennym zasosowaniu oraz poznanie ważności każdej z nich w ocenie użykowników indywidualnych. Mobilność i oferowane przez nią możliwości jes zjawiskiem zupełnie odmiennym od radycyjnej pracy na kompuerze sacjonarnym. W wielu przypadkach mobilność umożliwia lepsze spędzenie czasu, czy eż zabicie nudy np. w czasie podróży komunikacją miejską czy eż w czasie oczekiwania w kolejce. Pozwala akże na doświadczenie relaksu poprzez np. obejrzenie ulubionego filmu, czy eż przeglądanie zdjęć od znajomych czy poczyanie ulubionego bloga, dodakowo prakycznie o dowolnej porze w dowolnym miejscu będącym w zasięgu sieci komórkowej. Taką możliwość zapewniają z jednej srony urządzenia mobilne z drugiej zaś specjalisyczne aplikacje - wysępuje znany od począku informayki due: sprzę i oprogramowanie. Rynek urządzeń mobilnych jak i aplikacji dla nich przeznaczonych od la dynamicznie się rozwija i na podsawie licznych raporów oraz analiz można swierdzić, że w najbliższym czasie niewiele się zmieni. Jak każda echnologia ak i urządzenia mobilne oraz ich oprogramowanie napoykają na bariery, kóre ograniczają rozwój ich zasosowań. Tym właśnie barierom, a w szczególności ich ważności dla użykowników poświęcone zosało niniejsze opracowanie. W chwili obecnej nie isnieje znane auorowi kompleksowe opracowanie doyczące barier zasosowań echnologii mobilnych, dlaego eż podjęcie ej emayki jes jak najbardziej uzasadnione. 13

15 1.2. Charakerysyka rynku echnologii mobilnych Cały rynek smarfonów 2015roku o 1432,9 mln. sprzedanych szuk urządzeń rocznie - o 10,1 %. więcej niż w całym 2014 roku. Osani kwarał odpowiada za 399,5 mln. ineligennych elefonów na rynku, czyli o 5,7 %. więcej, niż rok emu [12]. Firma Garner podała, że w I kw r. producenci na świecie sprzedali 349 mln smarfonów. Oznacza o wzros o 3.9% w porównaniu do I kw r. Smarfony sanowiły 78% całości sprzedaży elefonów komórkowych [8]. Świaowy rynek smarfonów wciąż rośnie w sałym empie, ze względu na coraz większe zaporzebowanie w krajach rozwijających się. Szacuje się, że globalny rynek osiągnie około 2,1 mld sprzedanych urządzeń w 2021 r. [10]. W pierwszym kwarale ego roku, w Polsce sprzedano 1,88 mln smarfonów, co oznacza wzros o 7 % rok do roku. W całym ubiegłym roku nabyo 7,5 mln ego ypu urządzeń, co sanowiło 73 % wszyskich sprzedanych elefonów komórkowych. Nadal sporo brakuje nam do pańsw Europy Zachodniej, gdzie aż 88 % komórek o smarfony [11]. Globalne rendy pozwalają przewidywać akże sały wzros liczby użykowników urządzeń mobilnych. W 2015 roku globalna liczba użykowników smarfonów miała sięgnąć nieco ponad 1,91 miliarda, a w roku 2016 ma jeszcze wzrosnąć o 12,6%. i po raz pierwszy przekroczyć próg 2 miliardów. W roku 2018 ma o być już ponad 2,56 miliarda osób, czyli więcej niż 1/3 globalnej populacji. Wówczas odseek użykowników elefonów komórkowych posiadających smarfony ma, również po raz pierwszy, przekroczyć barierę 50%. (dokładnie 51,7 %) [13]. Do 2019 roku ich liczba ma przekroczyć 5,2 mld (w ej chwili jes ich około 2 mld). Jednocześnie będą oni korzysać z coraz większej liczby urządzeń podłączonych do Inerneu [6]. Urządzenia mobilne są obecnie dla wielu ludzi na całym świecie najważniejszym urządzeniem, zapewniającymi dosęp do wielu informacji i rozrywki, nie ylko kiedykolwiek ale akże, a przede wszyskim gdziekolwiek znajduje się użykownik. Wykorzysanie Inerneu mobilnego sale rośnie na całym świecie. W roku 2013 udział ruchu mobilnego w świaowym ruchu inerneowym wyniósł jedynie 17%. W roku 2014 było o już 28,9%. W roku 2015 udział en wzrósł o 33,4% by na począku roku 2016 osiągnąć poziom 38,6% [7]. W 2016 roku liczba ściągnięć aplikacji mobilnych w skali świaa ma przekroczyć 200 mld. Większość pobieranych aplikacji będzie darmowa. 14

16 W bieżącym roku płane aplikacje mają sanowić zaledwie 9% wszyskich pobrań [9]. Pamięać należy akże, że rynek aplikacji mobilnych (wraz z rynkiem ich dysrybucji) jes nadal rynkiem nowym, bardzo dynamicznie się rozwijającym, kórego osaeczny rozmiar i zakres wykorzysania jes wielką niewiadomą [2] Założenia badania oraz próba badawcza Ze względu na nieliczne i wyrywkowe badania doyczące sfery rynku mobilnego zarówno w lieraurze krajowej, jak i zagranicznej [1], oraz brak opracowań doyczących barier zasosowania echnologii mobilnych badania oparo o podejście składające się z poniższych eapów : analiza wybranej grupy użykowników urządzeń mobilnych smarfonów na podsawie ankiey ilościowo-jakościowej: precyzującej rodzaj i markę urządzenia oraz usługi z jakich za jego pośrednicwem korzysa, forma płaności za usługi, operaor sieci komórkowej, częsoliwość korzysania z Inerneu oraz bariery zasosowania oraz ich ważność dla użykowników, weryfikacja na podsawie wypowiedzi ankieowych barier rozwoju echnologii mobilnych, idenyfikacja ważności konkrenych barier dla użykownika indywidualnego. Procedura badawcza była nasępująca: wybór i uzasadnienie próby badawczej, skonsruowanie ankiey na ema użykowania urządzeń mobilnych oraz barier oraz jej przeprowadzenie (badanie piloażowe), opracowanie i dyskusja wyników - weryfikacja przygoowanej lisy barier, sporządzenie oraz przeprowadzenie ankiey badającej poza samymi barierami akże ważność poszczególnych przejawów dla użykowników, analiza i dyskusja uzyskanych wyników podsumowanie eapu badań. Niniejsze opracowanie przedsawia wyniki osaniego eapu. Prezenowane badanie własne auora przeprowadzone zosało w semesrze lenim (przełom 15

17 kwienia i maja) roku akademickiego 2015/2016. Było ono przeprowadzone w oparciu o badanie piloażowe (zrealizowane w semesrze lenim (począek czerwca) roku akademickiego 2014/2015). Wyniki badania piloażowego z roku 2015 zosały zaprezenowane w poprzednich pracach auora [3] oraz [4]. Badanie niniejsze ak jak poprzednie przeprowadzone zosało w sposób radycyjny w posaci papierowych formularzy z pyaniami zamknięymi. Respondenci w części doyczącej barier mieli również możliwość dopisania dodakowych, nie uwzględnionych w reści, przejawów barier. Wybór grupy badawczej był przypadkowo - celowy, należy do klasy wygodnych. Ankieowani byli sudenami wybranych uczelni warszawskich (Uniwersyeu Warszawskiego oraz Akademii Finansów i Biznesu Visula) podzieleni na grupy zajęciowe. W ym przypadku byli o sudenci sudiów sacjonarnych sudiujący na I i II sopniu. Na sopniu I - licencjackim w badaniu wzięli udział sudenci I i III roku, zaś na II sopniu - magiserskim sudenci I roku. Ankieę wypełniło 279 osób, w ym w posaci pełnej oraz prawidłowej 261 osób, co sanowi 94% orzymanych ankie. Wśród badanych większość sanowiły kobiey 74% naomias mężczyźni 26%. Srukura wiekowa badanych nie była zróżnicowana. Wszyscy ankieowani zmieścili się w przedziale wiekowym laa. Według raporu POLSKA.JEST.MOBI w grupie wiekowej la odseek osób posiadających smarfony wynosi 88 % [6]. Respondenci przedsawionego w niniejszym opracowaniu badania auorskiego należeli zaem o ej właśnie grupy wiekowej, co powierdza prawidłowość doboru próby. W badaniu respondenci zosali poproszeni o wskazanie urządzenia mobilnego z jakiego korzysają. Do wyboru mieli rzy opcje: elefon komórkowy, smarfon oraz able. W ym przypadku mogli wskazać więcej niż jedno urządzenie. Telefon komórkowy należało wybrać w przypadku korzysania z urządzenia klasycznego, j. dowolnego aparau wyposażonego w sandardowe klawisze bez ekranu doykowego. Używanie samego smarfona zadeklarowało 60%, smarfona razem z ableem 32%, smarfona z elefonem 2% (w ej grupie, jako jedynej, były ylko kobiey), naomias smarfona razem z elefonem i ableem 1%. Pozosałe 6% badanych zadeklarowało, że korzysa jedynie z elefonu komórkowego z ableem. A zaem smarfona wykorzysuje 94% respondenów. Nik nie wskazał, że używa ylko elefonu komórkowego lub ylko ableu. 16

18 W zakresie ofery z jakiej korzysają badani użykownicy większość sanowią osoby korzysające z abonamenu (72%). Syuacja aka miała miejsce we wszyskich powyżej opisanych grupach, poza użykownikami deklarującymi używanie elefonu, smarfonu i ableu, w kórej o grupie więcej osób korzysało z ofery na karę niż abonamenu. Uczesnicy badania poproszeni zosali akże o określenie częsoliwości łączenia się z Inerneem. Zdecydowana większość 98% wskazała częsoliwość korzysania jako codziennie. Pozosali wskazali, że korzysają kilka razy w ygodniu, wśród kórych 80% sanowili posiadacze ylko smarfona. Ankiea zawierała akże pyanie o operaora sieci komórkowej, z usług kórego jej uczesnicy korzysają oraz formy płaności za usługi. W przypadku korzysania z usług operaorów wirualnych (np. Heyah, NJU Mobile) użykownicy proszeni byli o wskazanie operaora zarządzającego siecią (np. T-Mobile dla Heyah). Respondenci mogli wskazać jednego operaora, zaś w przypadku korzysania z usług więcej niż jednego proszeni byli o wskazanie ego, u kórego mają karę SIM z głównym numerem. Najwięcej klienów wśród badanych miał Orange (32%), najmniej Virgin (3%). 1.4.Wyniki badań, dyskusja i wnioski W zakresie barier ankiea składała się z dwóch części. W pierwszej respondenci proszeni byli o określenie, kóry z przejawów barier wysępuje ich zdaniem jako ograniczenie dla zasosowania echnologii mobilnych. Wyniki pierwszej części ankiey zosały zaprezenowane w innym opracowaniu auora [5]. Druga część doyczyła oceny ważności ychże barier. Niniejszy rozdział prezenuje szczegółowo wyniki uzyskane właśnie w części drugiej. Bariery zosały podzielone na pięć zasadniczych grup, w ramach kórych wskazano konkrene ich przejawy. Badani mogli wskazać kilka przejawów, jak również wybrać możliwość, że nie widzą żadnej bariery. W ym samym układzie respondenci dokonywali oceny ważności poszczególnych barier. Dodakowo formularz ankiey dopuszczał uzupełnienie lisy barier o dodakowe, wysępujące zdaniem użykownika bariery. Podkreślić należy, że żadna z badanych osób, podobnie jak w badaniu piloażowym, nie skorzysała z żadnej z ych możliwości. 17

19 Lisa barier zamieszczona i zweryfikowana w badaniu piloażowym, zosała uzupełniona o jedną barierę j. brak dedykowanych aplikacji mobilnych, kóra zaliczona zosała do grupy barier związanych z oprogramowaniem urządzeń oraz serwisów inerneowych. Pierwszą grupą barier były e, kóre doyczą bezpieczeńswa i prywaności. Wyniki orzymane w ym zakresie zosały przedsawione w abeli nr 1.1. Tabela 1.1.Wyniki ankiey w zakresie ważności przejawów barier związanych z bezpieczeńswem i prywanością. przejawy barier obawa przed uraą danych możliwość śledzenia / szpiegowania użykownika Źródło: Opracowanie własne. nieważna ważność przejawu bariery mało bardzo ważna ważna ważna osoby najważniejsza Rozkład procenowy odpowiedzi przedsawionych w abeli 1.1 zosał zilusrowany na poniższym wykresie. Warości wyrażone w procenach przedsawione na wykresach w niniejszym opracowaniu zosały zaokrąglone do warości całkowiych. Rysunek 1.1. Procenowy rozkład odpowiedzi w zakresie ważności przejawów barier związanych z bezpieczeńswem i prywanością. Źródło: Opracowanie własne. 18

20 Jak wynika z powyżej zaprezenowanych wyników użykownicy dużą wagę przywiązują do kwesii związanych z bezpieczeńswem danych oraz prywanością. W przypadku obu barier ponad połowa respondenów określiła ważność barier w ej grupie jako bardzo ważna oraz najważniejsza. Analizując zaś bariery w obrębie grupy wskazać można, że większe obawy użykownicy wiążą z uraą danych niż z możliwością ich szpiegowania, choć różnica a nie jes duża. Wynosi ona 4 % w zakresie wskazań bardzo ważna i najważniejsza. Drugą grupą barier uwzględnioną w badaniu były bariery związane z funkcjonowaniem i jakością infrasrukury komunikacyjnej. Uzyskane w ym zakresie wyniki zosały przesawione poniżej. Tabela 1.2. Wyniki ankiey w zakresie ważności przejawów barier związanych z infrasrukurą elekomunikacyjną. przejawy barier zby mała dosępność sieci WiFi brak zasięgu sieci komórkowej zby wolna ransmisja danych Źródło: Opracowanie własne. nieważna ważność przejawu bariery mało bardzo ważna ważna ważna osoby najważniejsza Rozkład procenowy odpowiedzi w abeli 1.2. obrazuje poniższy wykres. Rysunek 1.2. Procenowy rozkład odpowiedzi w zakresie ważności przejawów barier związanych z infrasrukurą elekomunikacyjną. Źródło: Opracowanie własne. 19

21 Omawiając uzyskane w powyższym zakresie wyniki swierdzić można, iż użykownicy dosrzegają problemaykę związaną z infrasrukurą komunikacyjną i jej sanem. Najwięcej zwraca uwagę na zby wolną ransmisję danych (59 % wskazań bardzo ważna i najważniejsza ). Zauważyć należy, iż sumaryczne wskazania w ym zakresie dla wszyskich barier przekroczyły 50%, przy sosunkowo niedużej sumie wskazań w zakresie nieważna oraz mało ważna (sumaryczne wskazania nie przekroczyły 20%). Kolejną grupą barier uwzględnioną w badaniu były e związane z aspekami echnicznymi urządzeń mobilnych. Tabela 1.3. Wyniki ankiey w zakresie ważności przejawów barier związanych z aspekami echnicznymi urządzeń mobilnych ważność przejawu bariery przejawy barier nieważna mało bardzo ważna ważna ważna najważniejsza osoby zby mały ekran (smarfon) niefunkcjonalny ekran doykowy słaba baeria Źródło: Opracowanie własne. Dane z abeli nr 3 zosały w przedsawione na wykresie nr 1.3. Rysunek 1.3. Procenowy rozkład odpowiedzi w zakresie ważności przejawów barier związanych z aspekami echnicznymi urządzeń mobilnych. Źródło: Opracowanie własne. 20

22 W powyższym zakresie wysępuje bariera, kóra uzyskała najwięcej wskazań w całym badaniu. Jes o słaba baeria, kóra dla 39% badanych jes najważniejsza, naomias dla 33% bardzo ważna. Podkreślić należy, iż w zakresie doyczącym barier, na słabą baerię wskazało aż 78% badanych [5]. Wśród ych, kórzy wskazali słabą baerię jako barierę za bardzo ważną uznało ją 37%, naomias za najważniejszą 46%. Można zaem swierdzić, iż baeria a jes najważniejsza dla użykowników. W przeprowadzonym badaniu uczesnicy ankiey zosali poproszeni akże o ocenę sopnia ważności dwóch kolejnych barier, związanych ym razem z koszami. Orzymane wyniki zamieszczono w abeli nr 1.4. Tabela 1.4. Wyniki ankiey w zakresie ważności przejawów barier związanych z koszami. przejawy barier zby wysokie koszy ransmisji danych zby wysoka cena urządzenia Źródło: Opracowanie własne. nieważna ważność przejawu bariery mało bardzo ważna ważna ważna osoby najważniejsza Poniższy wykres ilusruje rozkład procenowy odpowiedzi udzielonych w zakresie przejawów barier związanych z koszami. Rysunek 1.4. Procenowy rozkład odpowiedzi w zakresie ważności przejawów barier związanych z koszami. Źródło: Opracowanie własne. 21

23 Bariery związane z koszami nie są, jak można zauważyć, posrzegane przez użykowników echnologii mobilnych jako zby uciążliwe. Oba wykazane w ym zakresie przejawy zosały przez respondenów określone jako bardzo ważne lub najważniejsze (w sumie 39% wskazań). Uzyskane wyniki wskazują, że akcepują oni ceny oferowane zarówno przez producenów jak i dosawców usług. Pokreślić należy, iż osoby kóre dla obu przejawów wskazały, że są bardzo ważne sanowiły 7%, naomias e dla kórych są najważniejsze ylko 3% ogólnej liczby respondenów. Osanią uwzględnioną w prezenowanym badaniu grupą barier, były e kóre można wspólnie określić jako związane z oprogramowaniem urządzeń mobilnych oraz przysosowaniem wiryn inerneowych do obsługi za ich pośrednicwem. Rozkład uzyskanych odpowiedzi przedsawiają abela oraz rysunek nr 1.5. Jak już wcześniej zaznaczono, w ym zakresie lisa przejawów barier, w odniesieniu do badania piloażowego, zosała rozszerzona. Tabela 1.5. Wyniki ankiey w zakresie ważności przejawów barier związanych z związanych z oprogramowaniem urządzeń oraz serwisów inerneowych. przejawy barier brak wersji sron dla urządzeń mobilnych brak akualizacji oprogramowania brak dedykowanych aplikacji mobilnych Źródło: Opracowanie własne. nieważna ważność przejawu bariery mało bardzo ważna ważna ważna osoby najważniejsza Odseek odpowiedzi udzielonych w zakresie barier związanych z oprogramowaniem urządzeń oraz serwisów inerneowych zosał zilusrowany na rysunku nr

24 Rysunek 1.5. Procenowy rozkład odpowiedzi w zakresie ważności przejawów barier związanych z oprogramowaniem urządzeń oraz serwisów inerneowych. Źródło: Opracowanie własne. Orzymane w ym zakresie odpowiedzi świadczą, iż aspeky związane z oprogramowaniem nie są posrzegane przez użykowników jak zby isone. Rozkład wskazań w ej grupie, dla poszczególnych przejawów barier był podobny. Bariery zaliczone do ej grupy uzyskały w całym badaniu najwięcej wskazań nieważna i najmniej wskazań najważniejsza. W ym zakresie znalazła się bariera, kóra w ocenie użykowników była najmniej ważna ze wszyskich w całym badaniu. Był o brak dedykowanych aplikacji mobilnych, dla kórych odseek wskazań nieważna i mało ważna wyniósł odpowiednio 19% (najwięcej w całym badaniu) i 38%. 1.5.Podsumowanie Wyniki uzyskane z przeprowadzonej ankiey pokazują, że użykownicy indywidulani korzysają z usług Inerneu za pośrednicwem urządzeń mobilnych codziennie (98%). Podsawowym naomias urządzeniem mobilnym, z jakiego korzysają jes smarfon (94%). Tradycyjny elefon komórkowy usąpił miejsca smarfonowi, podobnie jak kilka la emu radycyjny, bazujący na połączeniu kablowym, elefon sacjonarny zosał wypary przez mobilny elefon komórkowy. 23

25 Grupą barier, na kórą zwracają uwagę użykownicy, są bariery związane z bezpieczeńswem oraz zapewnieniem prywaności. Choć kwesia zapewnienia bezpieczeńswa leży w ineresie obu sron (j. dosawców usług i oprogramowania z jednej oraz użykowników z drugiej), o w ym zakresie wysiłki powinni koncenrować sami użykownicy. Zaawansowanie dosępnych aplikacji, sarania usługodawców, głównie banków inerneowych oraz innych podmioów świadczących usługi za pośrednicwem Inerneu, polegające na edukowaniu użykowników oraz ciągłym przypominaniu o zagrożeniach należy uznać za wysarczające. Barierą, kóra w ocenie użykowników jes najważniejsza, jes słaba baeria, (39% badanych), zaś najmniej ważna o brak dedykowanych aplikacji mobilnych, kóra wskazana zosała przez 19% użykowników. Rysunek 1.6. Najważniejsza i najmniej ważna bariera w ocenie użykowników. Źródło: Opracowanie własne. Słaba baeria orzymała 72% wskazań jako najważniejsza i bardzo ważna a ylko 13% jako nieważna i mało ważna. Na drugim biegunie był brak dedykowanych aplikacji mobilnych, kóry zosał wskazany jako nieważny i mało ważny przez 57%, zaś jako bardzo ważny i najważniejszy ylko przez 18% respondenów (por. rysunek 1.6). Producenci urządzeń mobilnych powinni uwzględnić en fak, a przy projekowaniu nowych modeli swoich produków pamięać o wyposażeniu ich w lepsze niż doychczas baerie. Także w zakresie barier związanych z infrasrukurą elekomunikacyjną ponad połowa badanych określiła wszyskie bariery jako bardzo ważna lub 24

26 najważniejsza. Formułują czaem naomias wnioski w sosunku do operaorów sieci komórkowych oraz innych usługodawców można swierdzić, iż w ocenie użykowników korzysanie z echnologii mobilnych byłoby bardziej powszechne i ławiejsze gdyby zwiększono szybkość ransmisji danych, obniżono jej koszy, a sieci WiFi były bardziej dosępne. Badania zaprezenowane w niniejszym opracowaniu będą, w zamierzeniu auora, w kolejnych laach konynuowane w celu moniorowania sanu zjawiska jakim są bariery zasosowań echnologii mobilnych. Lieraura [1] Chmielarz W. (2015a),Badanie wykorzysania smarfonów z punku widzenia kliena, [w:] Sudies&Proceedings of Polish Associaion for Knowledge Managemen, Nr 73, PSZW, Bydgoszcz 2015, s [2] Chmielarz W. (2015b), Porównanie wykorzysania sklepów inerneowych z aplikacjami mobilnymi w Polsce z punku widzenia kliena indywidualnego, [w:], Knosala R. (red.), Innowacje w zarządzaniu i inżynierii produkcji, Oficyna Wydawnicza Towarzyswa Zarządzania Produkcją, Opole 2015, Tom II, s [3] Parys T. (2016a), Ograniczenia wykorzysania zjawiska mobilności dla użykownika - rozdział przygoowany do monografii Chmielarz W. (red.),mobilne aspeky echnologii informacyjnych, - złożony do druku ukaże się nakładem Wydawnicwa Naukowego Wydziału Zarządzania Uniwersyeu Warszawskiego w 2016 r. [4] Parys T. (2016b), Technologie mobilne - bariery zasosowania w ocenie użykowników indywidualnych- arykuł zgłoszony na konferencję p. Twórczość - Innowacyjność - Przedsiębiorczość - Technologie Informacyjne w organizacjach - UE w Kaowicach, lisopad [5] Parys T. (2016c) Technologie mobilne - bariery zasosowań w ocenie użykowników indywidualnych wyniki badań arykuł zgłoszony na II edycję konferencji Informayka w Zarządzaniu IwZSzczecin

27 [6] Rapor (2015), Rapor POLSKA.JEST.MOBI hp:// OBI_2015.pdf,daa dosępu: r. [7] Rapor (2016), Rapor DIGITAL 2016 hps://mobirank.pl/2016/01/27/mobile-digial-w-polsce-na-swiecie- 2016/, daa dosępu: r. [8] hp://gsmonline.pl/arykuly/garner-smarfony-i-kwaral-2016,daa dosępu: r. [9] hp:// pobranych-aplikacji-mobilnych-w-ym-roku-przekroczy-100- mld.aspx,daa dosępu: r. [10] hps://mobirank.pl/2016/03/30/prognoza-sprzedazy-smarfonowswiecie/, daa dosępu r. [11] hp://pclab.pl/news69812.hml, daa dosępu: r. [12] hp:// dosępu: r. [13] hp:// dosępu: r. 26

28 Rozdział 2 Agencje inerakywne. Analiza z punku widzenia przedsiębiorcy i indywidualnego użykownika Inerneu 2.1.Wprowadzenie Agencja inerakywna o sosunkowo nowy ermin, używany głównie na określenie agencji reklamowych zajmujących się kompleksową obsługą działalności inerneowej poszczególnych firm. Dwudziesy pierwszy wiek jes eapem bardzo dynamicznego rozwoju echnicznego i posępującej informayzacji społeczeńswa. Świa sał się globalną wioską, w kórej isnieje globalna konkurencja. Sukces osiągają firmy szybko reagujące na porzeby klienów, docierając ze swoją oferą do jak największego grona odbiorców. Prakycznie każdy pracodawca w każdej branży inwesuje w informayzację, kóra pomaga zarządzać, pozyskiwać wiedzę, wyszukiwać dosawców oraz promować się i docierać do nieograniczonej rzeszy klienów. Inerne daje możliwość szerokiego dosępu do odbiorców sosunkowo niewielkim koszem. Na świecie wyróżnia się wśród agencji reklamowych zajmujących się Inerneem głównie Digial Agency, dawniej określaną jako Inercive agnecies lub new media agencis. Ponado wyróżnia się akże Social media agencies kóra zajmuje się prowadzeniem kampanii reklamowych i kreowaniem wizerunku firmy w poralach społecznościowych. Także działania mające na celu zwiększenia pozycji w wyszukiwarce są kreowane przez Search engine agencies. Jednakże działania ych dwóch osanich agencji najczęściej wchodzą w kompeencję Digial Agency kóra zajmuje się kompleksową usługą inerneowej reklamy firmy [1]. W Polsce mianem agencji inerakywnych określa się agencje reklamowe, kórych oferą jes przygoowywanie oraz wdrażanie sraegii budowy wizerunku firmy w Inernecie. Jes o jednak ermin bardzo nieformalny, z definiowaniem kórego mają problem sami czołowi przedsawiciele polskich agencji: Widać wyraźny problem ze zdefiniowaniem ożsamości agencji inerakywnej, 27

29 zarówno przez same agencje jak i klienów. Nieokreśloność pogłębia mnogość narzędzi i koncepcji na wykorzysanie Inerneu i sposobów jego wykorzysania. Każda agencja inerneowa zrobi wszysko w Inernecie. (hp://nowymarkeing.pl). Wachlarz oferowanych usług jes bardzo szeroki i różni się w ofercie każdej agencji. Podsawowym działaniem można określić: projekowanie, budowa oraz wdrażanie serwisów www (sron informacyjnych, sysemów CMS, e-sklepów ip.), promocja serwisów w wyszukiwarkach inerneowych, promocja w mediach społecznościach, kompleksowe projekowanie i wdrażanie kampanii reklamowych, badanie skueczności wdrażanych rozwiązań [7]. Oczywiście są o podsawy, kóre cechują agencje inerakywne, naomias wiele z nich działa na o wiele większą skalę i w zależności od porzeb klienów, zmieniają częso swój plan działania, jak i zakres swoich kompeencji. Jes o rynek o bardzo szybkim empie rozwoju, o czym świadczyć mogą sale zwiększające się proporcjonalnie wydaki na ę sferę promocji. Oczywiście rola agencji inerakywnych nie kończy się w Inernecie. Rola agencji jes wszędzie am, gdzie zachodzi inerakcja z klienem i jej znaczenie sale się zwiększa. Agencje inerakywne będą skueczniejsze w realizacji całościowej kampanii am, gdzie jej sercem jes inerakcja z odbiorcą. Jeżeli podsawą kampanii (zjadającą 90% budżeu) jes wypchnięciu do elewizorów spou X jes ani. Kup X, o agencje ATL będą lepszym parnerem. Jeżeli jednak chcemy odbiorcę zaangażować w kampanię w różnych punkach syku i TV czy prasa o ylko brama wejściowa, a kluczowa cześć kampanii rozegra się w Inernecie i wymaga użycia echnologii, o agencje inerakywne sprawdzą się lepiej[14]. Pierwonie założeniem działalności agenci inerakywnych była działalność w sieci. Jednakże dynamiczny rozwój ej dziedziny biznesu sworzył nowe warunki i zaporzebowania. Obecnie głównym kierunkiem rozwoju akich firm jes pozyskiwanie nowych meod doarcia do kliena, ponieważ zaporzebowania każdego kliena zmuszają projekanów do sałego udoskonalania i worzenia nowych koncepcji sron www i aplikacji. Wielu specjalisów od inerneowego markeingu uważa akże, że agencje inerakywne wyznaczają nowe rendy w komunikacji. 28

30 2.2. Funkcjonowanie agencji inerakywnych Począkowo wykorzysanie Inerneu do celów markeingowych było bardzo ograniczone ze względów echnicznych. Począkowo użykownicy Inerneu mieli ograniczony dosęp do wszelkich informacji, ponieważ nie było skuecznej meody wyszukiwania informacji. Inernauci korzysali sosunkowo z niewielkiej liczby sron www, media społecznościowe jeszcze globalnie nie isniały więc wachlarz działań był bardzo mały. Mała szansa doarcia z reścią do odpowiednich użykowników sprawiała, że nieliczne firmy decydowały się na markeing w Inernecie. Zmieniło się o na końcu la 90, gdy pojawiły się pierwsze wyszukiwarki, kóre umożliwiły przeszukanie reści i znalezienie porzebnych informacji. Dzięki emu czas spędzany w Inernecie przez zwykłych użykowników znacznie się wydłużył. Dużą rolę w biznesie zaczęło odgrywać miejsce w sieci, w kórym klien mógł szczegółowo zapoznać się z oferą firmy, a akże dokonać zakupów [3]. Aby jednak mieć swoje miejsce w sieci, porzeba do ego odpowiednich narzędzi. Podsawą jes srona www zawierająca kompleksowe informacje na ema firmy, a akże coraz częściej sklep inerneowy [12]. Aby jednak klien mógł rafić na ą sronę, musi najpierw o niej usłyszeć, kliknąć na innej sronie w posaci linku gdzie jes zamieszczona reklama firmy lub wyszukać sronę. Ta dwa sposoby sały się ze sobą połączone, dzięki przechwyywaniu przez Google hisorii wyszukiwania oraz przeglądania przez nas sron inerneowych. Dzięki emu usługa Google AdWords wyświela reklamy, kóre przypuszczalnie mogą pasować do naszych zaineresować lub porzeb. Swego czasu bardzo popularną meodą reklamy było wysyłanie wiadomości reklamowych na , jednak ego ypu działania zosały zahamowane poprzez uworzenie bardzo skuecznych filrów anyspamowych. Naomias większość ludzi ma ogromną niechęć do reklam, więc jes o sposób, kóry nie jes wysarczająco skueczny. Dodakowo syuację pogarszają liczne programy umożliwiające zablokowanie niechcianych reści. O wiele bardziej skueczne jes wyszukiwanie firm w Inernecie. Dodakowo Google bada pozycję użykownika, dzięki emu wyszukuje firmy, kóre są zlokalizowane jak najbliżej. Przykładowo, jeżeli użykownik korzysający z Inerneu w Szczecinie będzie chciał znaleźć denysę, wpisując o słowo do wyszukiwarki na pierwszych miejscach wyszuka srony denysów w Szczecinie i okolicach. Warunkowi emu nie podlegają reklamy, kóre sprynie wyświelają się na pierwszym miejscu, niekoniecznie pasując do lokalizacji i porzeb. 29

31 Kolejnym kluczowym eapem na drodze rozwoju markeingu inerneowego o połowa pierwszego dziesięciolecia dwudziesego pierwszego wieku. Za sprawą bardzo dynamicznego rozwoju mediów społecznościowych, głównie Facebook wykreowano całkowicie nową dziedzinę informayzacji społeczeńswa. Wcześniej relacje międzyludzkie odbywały się za pomocą poczy , komunikaorów czy chaów. Żadne z nich nie było idealne, ponieważ niosło za sobą pewne ograniczenia. Porale społecznościowe oferują szeroki wachlarz usług dzięki czemu użykownicy wymieniają się na skalę globalną wszelkimi informacjami w posaci zdjęć, wiadomości, filmów, a akże coraz częściej opiniami o danych produkach i firmach. Oczywiście świa biznesu nie przeoczył okazji, aby po raz kolejny zasypać użykowników swoimi oferami. Co więcej, można robić o jeszcze mniejszym koszem ponieważ obsługa akiego poralu jes prosa, wysarczy wykazać się odrobiną cierpliwości oraz perswazji aby dorzeć do klienów. Polega o głównie na sworzeniu srony profilowej firmy a nasępnie doarcie z nią do jak najszerszego grona klienów. W ym celu firmy organizują różne konkursy dzięki kórym swarzają większy ruch na swojej sronie, a nasępnie przekazują na niej informację ak aby doarły do zaineresowanych osób. Mali przedsiębiorcy robią o bardzo częso samodzielnie, nierzadko z dobrym skukiem. Bardzo dobrze zorganizowana kampania reklamowa w Inernecie może przynieść skuki o podobnym rozmachu do ej zorganizowanej w radycyjny sposób w radiu, gazecie czy elewizji, przy czym jes o wiele ańsza. Jes o jednak działanie, kóre podobnie jak radycyjna reklama porzebuje zgrania bardzo wielu czynników kóre składają się na sukces. Nie są o czynności kóre są w zasięgu kompeencji przecięnego człowieka. Agencje inerakywne zapewniają kompleksową obsługę wszyskich elemenów składających się na sukces kampanii reklamowych w Inernecie. Kreowanie wizerunku firmy jes o proces polegający na zbudowaniu odpowiedniej infrasrukury dla firmy, sworzenia dla niej miejsca w sieci oraz cyklicznie powarzających się czynności kóre zapewnią odpowiedni ruch na sronach inerneowych oraz akualną oferę firmy. Schema działania jes podobny do ego, jaki funkcjonuje w innych firmach zajmujących się usługami. Rolą agencji inerakywnej jes jak najszybsze doarcie do największej ilości klienów, z jak najlepszym skukiem. Niezasąpionym elemenem pracy agencji inerakywnej jes bliska współpraca z klien- 30

32 ami oraz sała obserwacja zmieniającego ooczenia sieciowego. Eapy prac agencji inerakywnej można podzielić na kilka eapów, z czego wyróżnić można czery główne [6]. Na poniższym rysunku, w sposób graficzny przedsawione zosały poszczególne eapy agencji inerakywnej. Rysunek 2.1. Schema działania agencji inerakywnej. Źródło: hp:// Pierwszym eapem jes zdefiniowanie porzeb na rzecz projeku. W ym celu przeprowadza się konsulacje z klienem oraz oferuje fachową pomoc. Duża rolę odgrywa analiza możliwości i konkurencji, ponieważ każda branża rządzi się swoimi prawami Drugim eapem jes przekazanie danych do zespołu projekowego, przedsawienie koncepcyjnych założeń projeku oraz konsulowanie go z klienem. Na ym eapie usalane są główne założenia projeku, czyli jakie elemeny będą porzebne do skuecznej kampanii reklamowej. W rzecim eapie pozosaje przysąpienie do realizacji projeku. Jes o proces, w kórym np. buduje się lub modernizuje sronę www, worzy sysem sprzedaży bezpośredniej, sysem B2B. Są o główne rzony projeku, kóre jednak bez odpowiedniej obsługi pozosawione same sobie, nie są skueczne. Czwary eap o sfinalizowanie projeku i jego wdrażanie. Przekazywane są klienowi odpowiednie narzędzia wraz ze wskazówkami, jak z nich korzysać. Nie jes o eap, kóry kończy współprace agencji z firmą, ponieważ samo sworzenie narzędzi nie gwaranuje sukcesu. Aby daną wirynę inernaową koś przeglądał, rzeba ją wypromować. Dlaego eż poważne agnacje inerakywne oferują swoim odbiorcom sałą współpracę e-markeingową w posaci różnej reklamy. 31

33 Począkowo, jak i dziś, służyły do ego klasyczne formy reklamy inerneowej czyli m.in. bannery, buony czyli ogólnie obrazki graniczne umieszczanie na innych sronach www z odnośnikiem do danej srony. Oprócz ego sosuje się wyskakujące okienka, kóre pojawiają się po wejściu na jakąś sronę lub po kliknięciu na jakiś link. Tego ypu reklamy są bardzo uciążliwe dla użykowników, a co za ym idzie przez wielu z nich ignorowane. Ponado akie wyświelanie reklam rafia do przypadkowych ludzi więc jes małe prawdopodobieńswo że odniesie się korzyści z ego ypu reklam. Obecnie isnieją bardzo skueczne narzędzia jak np. AdBlock, kóre całkowicie blokują wyświelanie ego ypu reści [9]. O wiele bardziej skuecznymi meodami doarcia do kliena jes reklama koneksowa. Oznacza o że prym w ej dziedzinie wiedzie firma Google ze swoimi usługami AdWords oraz AdSense [5]. Wszyskie wyświelane reści są zgodne z wcześniejszymi wyświeleniami reści. Jeżeli przykładowo użykownik wyszukiwarki zacznie wyszukiwać informacje, w kórych słowami kluczowymi będą słowa związaną z mooryzacją, oprócz sron zaindeksowanych pod ymi kluczami, wyświelą się na pierwszych miejscach reklamy w kórych usługobiorca wpisał idenycznie lub podobne klucze. Wadą ego sysemu jes o, iż wyświelają się podobnie jak zwykłe reklamy inerneowe, więc bardzo częso są blokowane lub po prosu ignorowane. Jes o jednakże sosunkowo skueczny sposób reklamy, ponieważ wielu użykowników Inerneu nie odróżnia wyświelonych reklam od wyświelonych wyników wyszukiwania. Innym sposobem na pozyskanie klienów jes reklama . Jednakże duża ilość filrów anyspamowych zmusza agencje inerakywne do zachęcania i zapisywania się dobrowolnie do subskrypcji aby nawiązać długorwałą inerakcje z klienami. Jednym z najważniejszych eapów promocji jes opymalizacja w wyszukiwarkach inerneowych. Większość użykowników Inerneu, poszukiwanie informacji i wiedzy zaczyna właśnie od wyszukiwarek inerneowych. Opymalizacja, inaczej znana jako pozycjonowanie sron www polega na szeregu procesów mających na celu osiągnięcie przez serwis www jak najwyższej pozycji po wyszukaniu poszczególnych fraz. Jes o proces długorwały, dający efeky w perspekywie ygodni czy nawe miesięcy [9]. Sosunkowo nowym i efekywnym elemenem e-markeingu są media społecznościowe i idące za nimi nowe możliwości promocji. W ym celu sosuje 32

34 się zw. reklamę wirusową. Polega ona na ym, że użykownicy sami udosępniają wyeksponowany przez firmę produk zachęceni kreaywnym podejściem specjalisów. Oprócz ego mogą komenować nasze produky i udosępniać ich reść dla swoich znajomych. W ym celu sosuje się sysem forum i komenarzy w swoim sklepie inerneowym lub w prosszy sposób firma może zachęcać swoich klienów do polubienia swojego profilu w mediach społecznościowych i wyrażania w nich opinii na ema kupionych usług lub produków. Podsumowując, działalność agencji inerakywnej sprowadza się do wykonywania wielu połączonych procesów, mających na celu opracowanie sraegii reklamowej, sworzenie niezbędnych do ego narzędzi i nasępnie wdrożeniu ich z jak najlepszym efekem. Funkcjonalna srona inerneowa o dopiero połowa sukcesu zaisnienia w sieci. Sam fak isnienia srony firmowej nie spowoduje że zosanie nagle zauważona i inensywnie przeglądana. Inernauci muszą jakimś sposobem dowiedzieć się o niej. Najprosszym sposobem promocji jes oczywiście e- markeing, kóry daje dużo możliwości [11]. Głównym zadaniem agencji inerakywnej jes zwiększanie sprzedaży oraz budowanie świadomości marki. Środkiem do osiągnięcia celu jes miedzy innymi generowanie ruchu na sronie. Bardzo dobrze posłuży do ego reklama w wyszukiwarkach ypu Pay Per Click, kóra jes szybkim sposobem na dosarczenie użykowników na sronę [10]. Polega o na ym, że płaci się za każde wejście na sronę, nie wiadomo jednak skąd pochodzą kliknięcia, więc bardzo możliwe że w ogólnym rozrachunku ruch en nie przyniesie reklamodawcy spodziewanych efeków. Typowym przykładem ego ypu reklamy jes Google AdWords. Meoda ej reklamy polega na ym, że szukając na przykład sklepu w wyszukiwarce Google, auomaycznie sysem wyświela na pierwszej sronie reklamy, w kórych słowa kluczowe było akie same lub podobne do wpisanych. Na rysunku 2.2. wyświelone zosały wyniki wyszukiwania sklepu wędkarskiego. Trzy pierwsze wyniki są lekko zamaskowanymi reklamami. Dzieje się ak dlaego, że zarówno Sklep Wędkarski mulifishinhg.pl jak i dwa pozosały użyły jako jedno z wielu jako klucz, akie same słowa jakie zosały wpisane w wyszukiwarkę. Serwis Google daje możliwość wykupienia przesrzeni reklamowej w posaci linka sponsorowanego. Polega o na ym, aby słowo lub słowa, przy kórego wyszukaniu ma się wyświelać reklama, a nasępnie należy 33

35 napisać reść reklamową. Innymi słowy rzeba usalić, w przy jakich słowach kluczowych ma zosać wyświelana reklama. Rysunek Google AdWords. Źródło: Reklamy mogą wyświelać się na dwa sposoby, nad wynikami wyszukiwania lub obok nich. Na załączonym obrazku widać, że jedna reklama jes wyżej a druga niżej. Są dwa czynniki, od kórych zależy pozycja reklamy, a odpowiedź na o pyanie jes kluczowa dla skueczności kampanii reklamowej Najważniejszym czynnikiem jes sawka za jedno kliknięcie reklamy. Polega o na ym, że reklamodawcy licyują się o o, ile są w sanie zapłacić za wyższą pozycję. W zależności od ilości reklamodawców sawki za jedno kliknięcie zaczynają się od kilku groszy dla mniej popularnych słów, naomias dla popularnych słów kluczowych można zapłacić nawe kilka złoych za jedno kliknięcie. Drugim czynnikiem wpływającym na pozycje reklamy jes jej reść. Czym rafniej napisana reklama ym aniej można wyprzedzić konkurencję. Bardzo dobre efeky może przynieść SEO (Search Engine Opimizaion). Jes o pozycjonowanie w wynikach wyszukiwarek kóre wymaga jednak dłuższego czasu, aby przynieść pożądane efeky. Działania e sprawić mają, aby w wynikach wyszukiwania być jak najwyżej. Bardzo ważne jes WSO (WebSie 34

36 Opimizaion), kóre polega na zasosowaniu zesawu działań bezpośrednio w kodzie srony www jak i w samej jej reści. Szereg czynności opymalizacji o: odpowiednie zredagowanie reści, kóre znajduje się na sronie www. Polega o na odpowiednim zagęszczeniu słów kluczowych (czyli akich kórych będą szukać inernauci) w opisach produków, wpisach, arykułach i ym podobnych, wyodrębnienie odpowiednich fraz kóre chcemy wypozycjonować, na przykład poprzez ich pogrubienie lub powiększenie, opymalne dobranie agów czyli mea opisów oraz yułów, w aki sposób aby były odpowiedniej długości, zawierały słowa kluczowe a zawary w nich eks ma być przyjazny dla użykownika, usawienie nagłówków H1, H2, H3, H4, H5, H6, dodanie arybuu al do zdjęć, linkowanie wewnęrzne oraz zewnęrzne, zasosowanie przyjaznych adresów URL (np. hp:// rozwiązanie problemu powielonej reści, usawienie przekierowań, poprawienie czasu ładowania srony, ujednolicenie srony do sandardów WC3, opymalne uworzenie pliku robos.x, mod_rewrie oraz.haccess, uworzenie mapy srony www, dzięki kórej roboy wyszukiwarek będą mogły odnaleźć się w konsrukcji serwisu, zredagowanie błędów kodu, przez kóre wiryna jes wyświelana nieprawidłowo. Waro zaznaczyć, że w organicznych wynikach nie są ujawniane srony płane, czyli ak zwane linki sponsorowane. Zwieńczeniem działań SEO jes zdobycie przez pozycjonowaną wirynę www jak najwyższych miejsc w wynikach wyszukiwania. Przez wiele la swojej pracy eksperci z agencji inerakywnych zdołali poznać czynniki, kóre wpływają na pozycję wiryny. Jes o rozłożone w czasie, ciągłe zdobywanie lisy odnośników prowadzących do srony WWW [2]. Ważne jes aby odróżnić, co robi SEO a co WSO. SEO odbywa się po za naszą wiryną, a WSO wewnąrz niej. 35

37 Zupełnie innym sposobem reklamy jes markeing. Jes o forma reklamy bezpośredniej, wykorzysującą poczę elekroniczną jako środek inerakcji z użykownikami. Właściwie zorganizowany markeing jes dobrym narzędziem reklamowym, kóre uławia worzenie i urzymywanie dobrych konaków z klienami, wpływanie na ich decyzje konsumenckie, worzenie odpowiedniego presiżu firmy, zaineresowanie klienów usługami i produkami. Reklama ego ypu polega na wysyłaniu zbiorczej wiadomości, kóra zawiera reści handlowe. Jes o forma bardzo bezpośrednia, umożliwiająca personalizację oraz bardzo dokładnego wycelowania w kliena. Będąc w posiadaniu konkrenych informacji o użykowniku, można używać powiania z jego imieniem oraz dopasować reść i formę przesyłki do profilu kliena. markeing opiera się na permission markeingu wiadomości wysyłane są do bazy klienów, kórzy wyrazili zgodę na orzymywanie informacji handlowej, a więc zdeklarowali wyraźną chęć orzymywania wiadomości jes zaem duża szansa, że ją odczyają [10]. Jes możliwość dokładnej obserwacji wyników działań w raporach i dzięki ym obserwacjom decydować o ich zmianie lub podrzymaniu. Na korzyść markeingu działa o że jes bardzo ani. We Fresh- Mailu można zacząć od darmowego kona, jeśli ylko liczba adresów w bazie nie przekracza 500 odbiorców. Nowaorskim sposobem docierania do użykowników Inerneu jes markeing w mediach społecznościowych [13]. Media społecznościowe o rodzaj mediów, w kórych użykownicy wchodzą w inerakcję ze sobą. Sworzone zosały poprzez wykorzysanie dosępnych i skalowalnych echnik. Media społecznościowe uzupełniają porzebę inerakcji społeczeńswa, wykorzysując echnikę osadzoną w środowisku wiryn inerneowych do przekszałcenia nadawanego w mediach monologu (jeden do wielu) w dialog (wielu do wielu). Zwiększa w en sposób wiedzę społeczeńswa. Markeing w ak zwanych Social Media pozwala na bezpośrednią inerakcję z użykownikami, rozmowę oraz swobodne zaangażowanie użykowników w rozwój rozpoznawalności marki. Działalność agencji inerakywnej w mediach społecznościowych powinna skupić się głównie na worzeniu nowych reści, kóre przykują uwagę klienów, nakłonią ich do dialogu, zaineresują, sprawią że odwiedzą wirynę www lub po prosu polecą sprawdzony produk. 36

38 2.3. Badanie podaności użykowników Inerneu na działania e- markeingowe prowadzone przez agencje inerakywne Badanie ankieowe zosało przeprowadzone wyłącznie wśród osób deklarujących się jako użykownicy Inerneu. Ankieę przeprowadził Dariusz Urbaś suden Uniwersyeu Szczecińskiego. Na pyanie o częsoliwość korzysania z sieci, 59% zadeklarowało że korzysa z niego codziennie. Kilka razy w ygodniu korzysa 31%, a co dziesiąy badany korzysa rzadziej niż raz w ygodniu. Można więc na podsawie ych danych przyjąć, że badana grupa (88 osób) korzysa z Inerneu sale oraz regularnie. Ankiea zosała podzielona na rzy części: A meryczka badanych, B badanie preferencji użykowników Inerneu względem działań agencji inerakywnej, C badanie korzyści działania agencji inerakywnej z punku widzenia przedsiębiorsw. 36 osób zosało przebadanych za pomocą bezpośredniego wywiadu, a 52 osoby odpowiedziały na pyania poprzez ankieę elekroniczną. Poniżej przedsawiono wybrane wyniki badań ankieowych. Część B - preferencje użykowników Inerneu względem działań agencji inerakywnej Wykres 2.1. Sosunek inernauów do reklam inerneowych. Źródło: Opracowanie własne. 37

39 W badaniu ylko co dziesiąy pyany odpowiedział wierdząco, że klika w reklamy. O 3% więcej zaznaczana była odpowiedź raczej ak. Co ciekawe, 16% badanych omyłkowo klika w reklamy nie odróżniając ich od pozosałej reści. Najwięcej badanych określiło, że sara się unikać reklam aż 33% badanych. Absoluną wsrzemięźliwość w klikaniu w reklamy wyraziło 28% badanych. Wykres 2.2. Ocena przydaności profili firmowych w mediach społecznościowych. Źródło: Opracowanie własne. Z badań wynika że ponad połowa użykowników Inerneu pozyywnie posrzega kona firmowe w przesrzeni mediów społecznościowych. 22 % badanych określiło że są bardzo porzebne, a 22% że bywają przydane. Jednak najwięcej użykowników odpowiedziało że neuralnie rakuje profile firmowe 41%. Tylko 7% uznało je za nieporzebne. Wykres 2.3. Uczesnicwo w subskrypcji owej. Źródło: Opracowanie własne. 38

40 Uczesnicwo w subskrypcji owej zadeklarowało 64% badanych. 35% badanych nie jes zapisanych nigdzie lub o ym nie wie. Wykres 2.4. Sosunek użykowników Inerneu do i reklamowych. Źródło: Opracowanie własne. e reklamowe cieszą się nie małą popularnością. 38% badanych określiło, że ich reści są średnio ineresujące, a 22% że ineresujące. 41 % odbiorców nie ineresuje się nimi. Wykres 2.5. Wpływ i reklamowych na zakupy. Źródło: Opracowanie własne. Po przejrzeniu i reklamowych 14% badanych osób kupuje kilka razy w ygodniu. Co rzeci badany kupuje raz w ygodniu lub rzadziej. Ponad połowa, 53% osób nie dokonuje w en sposób zakupów lub dokonuje go sporadycznie. 39

41 Wykres 2.6. Sosunek użykowników do wydarzeń w mediach społecznościowych. Źródło: Opracowanie własne. Z przeprowadzonych badań wynika, że ylko co dziesiąy ankieowany wziął kiedykolwiek udział w wydarzeniu promowanym w mediach społecznościowych. Wykres 2.7. Pozareklamowe reści w oczach inernauów. Źródło: Opracowanie własne. Odpowiedzi na en ema są mocno podzielone i rozkładają się prawie po połowie. Pozareklamowe reści na profilach i sronach www oceniane są jako ineresujące przez 43% badanych. Co dziesiąy wyraził opinię, że nie wyróżniają się niczym szczególnym. 47% badanych uznało je za nieineresujące. 40

42 Wykres 2.8. Pomoc echniczna przez Inerne. Źródło: Opracowanie własne. Co rzeci badany oświadczył w ankiecie, że korzysał z pomocy echnicznej przez Inerne. 67% ankieowanych nie korzysało z akich usług. Część C korzyści z działań agencji inerakywnej z punku widzenia przedsiębiorswa Odpowiedzi na pyania drugiej części ankiey mają określić, jakie korzyści może osiągnąć przedsiębiorswo, korzysając z usług agencji inerakywnej. Oprócz bezpośrednich wyników ze sandardowych pyań zawarych w ankiecie, uwzględnione zosały aspeky rodzajów przedsiębiorsw. Najczęściej inernauci dowiadują się o sronie z wyszukiwarek inerneowych. W en sposób na srony wchodzi 91% ankieowanych (wykres 2.9). Na średnim poziomie jes wynik rzech kolejnych źródeł: Media społecznościowe 39%, Pocza 33%, Reklama w inernecie 30%. Marginalne znaczenie ma polecenie znajomych oraz reklama poza inerneem kolejno 10 i 7 %. Bardzo częso, o znaczy codziennie lub kilka razy w ygodniu zakupy robi 18% ankieowanych (wykres 2.10). Dokładnie połowa przebadanych osób robi zakupy raz na ydzień lub rzadziej. Co rzecia ankieowana osoba oświadczyła że zakupy robi sporadycznie lub w cale. 41

43 Wykres 2.9. Źródło wiedzy o isnieniu srony wśród inernauów. Źródło: Opracowanie własne. Wykres Częsoliwość zakupów w Inernecie. Źródło: Opracowanie własne. Najczęściej inernauci szukają produków i usług poprzez wyszukiwarki inerneowe oraz na poralach aukcyjnych deklaruje o kolejno 39 i 38% badanych (wykres 2.11). Co rzecia ankieowana osoba oświadczyła że szuka bezpośrednio w sklepach inerneowych. Media społecznościowe są źródłem informacji dla 19% ankieowanych. Pasaże handlowe mają o ponad połowę mniejsze znaczenie z wynikiem 8% wśród przebadanych. 42

44 Wykres Meoda wyszukiwania zakupów. Źródło: Opracowanie własne. Wykres Sposób wyszukiwania produków w poszczególnych branżach. Źródło: Opracowanie własne. 43

45 Wykres 2.12 przedsawia, w jaki sposób użykownicy Inerneu wyszukują dla siebie produky z podziałem na branże. Wykres Najczęsszy wybór konsumenów w Inernecie. Źródło: Opracowanie własne. Wśród przebadanych osób, w osanim miesiącu najczęściej kupowanym produkem była odzież i obuwie zadeklarowało jej kupno 35% badanych. Na drugim miejscu znalazły się urządzenia elekroniczne, co czwary przebadany kupił w osanim miesiącu aką rzecz. Na kolejnych miejscach, z mniejszym wzięciem, są produky związane z mooryzacją 16%, farmaceuyki i suplemenacja 15%, Szuką i kulurą 11%. Zabawkami i arykułami dziecięcymi zaineresowało się 9% badanych. O jeden procen mniej arykułami do domu i ogrodu. Transpor zaineresował 5% badanych. Najmniej bo po 3% zakupiło miliaria, kosmeyki oraz usługi drobne na przykład fryzjera. 44

46 Wykres Źródło opinii o produkach w Inernecie. Źródło: Opracowanie własne. Wykres Źródło opinii o produkach w poszczególnych branżach. Źródło: Opracowanie własne. 45

47 Wśród przebadanych osób, najwięcej osób 26% zadeklarowało, że szuka opinii na sklepowym forum lub sysemie opinii (wykres 2.14). Niewiele mniej, bo 22% ankieowanych szuka opinii na niezależnych forach dyskusyjnych. W mediach społecznościowych 16% badanych, a zapyanie do producena wysyła 3% ankieowanych. Najwięcej jednak było osób, kóre oświadczyły, że nie szukają opinii w Inernecie. Wykres 2.15 oraz abela obrazuje w jaki sposób kupujący w poszczególnych branżach szukają opinii o kupowanych przez siebie produkach. Wykres Korzysanie z mediów społecznościowych. Źródło: Opracowanie własne. Najczęsszymi mediami używanymi przez ankieowanych były Facebook oraz Google+/Youube kolejno 39% oraz 33% badanych zadeklarowało ich użykowanie (wykres 2.16). Dużo mniejszym zaineresowaniem cieszy się Twier z 9% użykowników wśród przebadanych. Połowa ankieowanych nie jes jednak związana z żadnym medium społecznościowym. Wykres 2.17 oraz abela obrazuje jak korzysają z mediów społecznościowych inernauci kupujący produky w poszczególnych branżach. Srony i profile średnich i małych firm cieszą się największą popularnością, najczęściej odwiedzanymi deklaruje je aż 69% użykowników. 31% ankieowanych deklaruje że odwiedza najczęściej srony mikroprzedsiębiorsw (wykres 2.18). Niespełna 16% badanych osób wchodzi najczęściej na srony dużych koncernów. 46

48 Wykres Media społecznościowe a branże. Źródło: Opracowanie własne. Wykres Odwiedzanie sron firmowych ze względu na wielkość przedsiębiorswa. Źródło: Opracowanie własne. Ankieowani najwyżej ocenili reklamę umieszczoną przy wyszukiwarce Google kóra pojawia się podczas wyszukiwania (wykres 2.19). O połowę gorszą ocenę ma reklama na Facebooku. Sandardowy buon umieszczany na zwykłych wirynach dobrze oceniany jes przez nielicznych. 47

49 Wykres Sposób i miejsce wyświelania reklam, a ocena inernauów. Źródło: Opracowanie własne. Wykres Skueczność reklam na sronach www a branże. Źródło: Opracowanie własne. 48

50 Wykres 2.20 obrazuje, w jakiś sposób rakują wyświelane reklamy poszczególni klienci z rozdzieleniem na branże. Wykres Skueczność i reklamowych a branże. Źródło: Opracowanie własne Inerpreacja wyników Z racji konsrukcji ankiey, oraz złożoności badanego problemu inerpreacja wyników zosanie przeprowadzona w dwóch eapach. Pierwszy eap badania daje obraz inernauy obracającego się w środowisku sieciowym oraz jego sosunek do działań inerakywnych. Inerpreacja wyników w pierwszym eapie ma dać odpowiedź czy z punku widzenia użykowników inerneu oferowane reści są odpowiednie. Na podsawie wyników z pierwszych pyań, można określić że zaledwie dla jednej czwarej badanych reklamy są czymś ineresującym. Jes o jednak w skali inerneu ogromna liczba ludzi i nie można w żaden sposób lekceważyć ego ypu reklamy z punku widzenia prowadzenia działań markeingowych sosunkowo jes o jednak dla samych użykowników inerneu działalność urudniająca ruch po sieci niż jakaś korzyść, pewna część osób klika w nie przez 49

51 przypadek. Z całą pewnością aki sposób wejścia na sronę nie zarzyma na długi inernauy. O wiele lepiej posrzegane są kona firmowe w mediach społecznościowych. Ponad połowa badanych pozyywnie się do nich odniosła, a co piąy ankieowany uznał że są bardzo porzebne. Bardzo dużo osób nie miało zdania w ym emacie, głównie dlaego że nie korzysają z mediów społecznościowych. Bardzo niski procen negaywnych odbiorców wskazuje że jes o pożądana forma promocji przez większość użykowników inerneu. Jeżeli chodzi o inerakcje z klienami między profilem firmowym a klienem o badania zwiasują różnie. Uczesnicwo w wydarzeniach kóre są częścią inerkacji zadeklarował co rzeci ankieowany. Jes o duża liczba osób, zwłaszcza że duża część użykowników nie ma w zwyczaju się w cokolwiek angażować. Większą popularnością na firmowych sronach i profilach cieszą się reści pozbawione reklamy, jak na przykład insrukcje lub ciekawoski. Pozyywnie ocenia je prawie połowa badanych. Blisko co rzecia osoba korzysa z pomocy (na przykład echnicznej) poprzez inerakcje z przedsiębiorswem. Niezby dobry wynik można łumaczyć ym, iż szybciej można uzyskać pomoc poprzez publiczne fora emayczne. Kolejnym omawianym na ym eapie problemu są wyniki doyczące reklamy poprzez . Uczesnicwo w subskrypcji owej zadeklarowało blisko dwie rzecie badanych osób. To ogromna baza klienów, a ak duży odseek zapisanych świadczy o ym że klienci lubią worzyć więź z przedsiębiorswami. e reklamowe budzą ciekawość wśród prawie 60% badanych. To o wiele lepiej niż w przypadku syczności użykowników z konami firmowymi w mediach społecznościowych i reklamach na zwykłych sronach www. Spora popularność przekłada się na dobrą sprzedaż. Dzięki informacjom z ingu zakupy deklaruje prawie połowa ankieowanych. Dzieje się ak dlaego, że e reklamowe rafiają głównie za pomocą subskrypcji, a więc klien musi najpierw wyrazić zgodę na wysyłanie reści reklamowej, a nie zrobi o na sronie kóra nie oferuje dla niego nic ciekawego. To powoduje że są one o wiele lepiej dopasowane do klienów, a co za ym idzie reklamy nie zasypują nieporzebnie skrzynek owych. Kolejny eap badania daje odpowiedź, jakie korzyści może osiągnąć przedsiębiorswo korzysając z usług agencji inerakywnej, a akże w jakich dziedzinach i w jaki sposób opłaca się promowanie firmy. 50

52 Pierwsze pyanie ej części ankiey daje odpowiedź, skąd inernauci wiedzą o sronie inerneowej. 90% badanych wskazało, że są o wyszukiwarki inerneowe. Nic dziwnego, od kilku la jes najwygodniejszy sposób serfowania po sieci. Na uwagę zasługują akże media społecznościowe, pocza oraz reklama w Inernecie. Polecenie od znajomych lub źródła poza Inerneem nie przynoszą rezulaów. W podobnym, aczkolwiek różniącym się pyaniu, doyczącym ego, gdzie klienci szukają produków, wyniki były zupełnie inne. Wyszukiwarki inerneowe wskazały już ylko 39% ankieowanych, prawie yle samo co aukcje inerneowe. Użykownicy Inerneu wolą po prosu szybciej przeanalizować dosępne ofery względem jakości oceny w dużym zbiorze uporządkowanych owarów. Bezpośrednio w sklepach szuka co rzeci ankieowany. Z pasażów handlowych korzysa blisko co dziesiąy użykownik, a co piąy z mediów społecznościowych. Media społecznościowe są o yle ciekawym rozwiązaniem, że można am spokać konkrene ofery wraz z odpowiednimi recenzjami, pomysłami esami i ym podobne. Dokładniejszy obraz w ym aspekcie dają odpowiedzi jak poszukiwanie produków w poszczególnych branżach wpływa na sposób ich wyszukiwania. Jeżeli chodzi o wyszukiwarki inerneowe, są one mniej więcej po równo używane w poszukiwaniu w każdej z branż. Jeżeli chodzi o pasaże handlowe, o właściwie używa się ich ylko do szukania ubrań i obuwia. Aukcje inerneowe są nieodłącznym elemenem dla porzebujących arykułów mooryzacyjnych oraz w dziedzinie RTV/AGD/Elekronika. Oczywiście inne arykuły akże są am popularne. Głównymi szukającymi w mediach społecznościowych są odbiorcy szuki i kulury. Sporo mniej ankieowanych szuka w en sposób odzieży oraz suplemenów i farmaceuyków. Zanim jednak konkreni użykownicy zechcą coś kupić, porzebują opinii o danym produkcie. Porzebę aką realizuje w Inernecie 60 % badanych, najwięcej poprzez sklepowe forum (sysem opinii) oraz na niezależnym forum dyskusyjnym. Media społecznościowe odgrywają u mniejszą, lecz znaczącą rolę. Źródło opinii różni się w zależności od ego, co klienci szukają. I ak na sklepowym forum najwięcej osób, bo prawie 50% badanych, szuka produków związanych z szeroko pojęą elekroniką i sprzęem RTV/AGD. O połowę mniej próbuje się czegoś dowiedzieć w en sposób na ema suplemenów i farmaceuyków. W ej dziedzinie prym wiodą media społecznościowe ok. 40% ankieowanych w ej branży szuka am opinii, podobnie zreszą jak w przypad- 51

53 ku odzieży i obuwia. Znacznie inaczej niż w pozosałych branżach, szukają opinii klienci sklepów mooryzacyjnych. Robią o głównie poprzez fora dyskusyjne, pewnie dlaego że jes o bardzo obszerne źródło informacji. Mniejszą rolę odgrywa uaj sklepowe forum oraz zapyanie do producena. Co waro zaznaczyć, zapyanie do producena zosało wpisane ylko przez ą grupę kupujących. Bardzo możliwe, że byłoby akich odpowiedzi więcej, lecz ej odpowiedzi nie było w spisie i ankieerzy sami musieli ją wpisać na ankiecie przy odpowiedzi Inne. Szczególnym wynikiem, o znaczy brakiem zaineresowania szukania opinii w Inernecie, wykazali się kupujący z dziedziny szuki i kulury. Kolejnym aspekem jes rola mediów społecznościowych. Połowa ankieowanych nie korzysa z nich w ogóle. Blisko 40 % korzysa z Facebooka. Nic dziwnego, odseek en sale rośnie i z każdym rokiem się powiększa. Niewiele mniej, bo co rzecia osoba korzysa z usług Google+ (czyli akże bardzo popularny serwis Youube). Twier o medium ylko dla co dziesiąego badanego. Jego specyficzna forma i małe możliwości pisania arykułów nie zachęcają użykowników do rejesracji. Jednak medium o jes używane sosunkowo częso przez kupujących z dziedziny szuki i kulury. Przez kupujących w innych branżach jes dużo mniej popularne. Facebook jes częso używany przez kupujących odzież, obuwie, RTV/AGD, elekronikę oraz farmaceuyki i suplemeny. Blisko co rzeci badany zadeklarował używanie ego medium. Najmniej używane jes przez klienów mooryzacji. Google+ i Youube używany jes mniej więcej po równo, o znaczy przez ok 30% kupujących. Ciekawym badaniem, okazało się pyanie o deklaracje, na jakie srony i profile firmowe inernauci wchodzą najczęściej. Najmniej popularne są e, dużych koncernów jak na przykład Coca-Cola. Może o wynikać z faku, że reści zamieszczane na akich sronach są w sposób schemayczny przenoszone przez agencje inerakywne (częso akie same w wielu krajach), ponieważ duże firmy mają na o pieniądze. Auomaycznie wśród inernauów ego ypu reści dają poczucie znużenia i nie są ciekawe. Dzieje się ak dlaego, że prawdopodobnie za większość wyświelanych reści odpowiadają ludzie bezpośrednio związani z firmą, kórzy są w jej ooczeniu i mogą publikować ciekawoski, konkrene dane i świeże informacje. Srony mikroprzedsiębiorsw nie są ak chęnie odwiedzane, bo ylko 17% ankieowanych zadeklarowało, że odwiedza je najczęściej. Mikroprzedsiębiorswa mają ą cechę, że świadczą usługi i pro- 52

54 duky dla najbliższego ooczenia. Użykownicy Inerneu nie mają więc celu, aby wchodzić na akie srony zby częso. W ankiecie badani zosali poproszeni o ocenę reklamy jak wygląda, gdzie się znajduje, kóra ma największą warość meryoryczną. Najlepszą ocenę 65 punków na 100 dosała reklama wyświelona przy wynikach wyszukiwania w Google. Reklama ego ypu jes dobrze dososowana reścią do ego, co oczekuje użykownik. Nie jes ponado za bardzo agresywna i wapia się w pozosała reść. Drugie miejsce zajęła reklama na Facebooku, osiągając o połowę gorszy wynik. Reklama nie jes zby nachalna, wapia się w posy innych użykowników jednak różni się od nich. Najgorzej, bo średnia ocena bliska zera zosała przypisana reklamie sandardowej, jaką można spokać na powszechnych sronach inerneowych. Kiepska ocena jes wynikiem drażniącego konspeku i przerosu formy nad reścią w ej reklamie. Osanim wynikiem do zinerpreowania jes srukura zakupów w Inernecie wśród przebadanych inernauów. Najczęściej kupowane są produky z gamy: odzież i obuwie. Na en fak, składa się kilka zależności. Głównym powodem są ceny, gdyż w Inernecie są one o 10-20% niższe a przecież ego ypu produky o jeden z większych wydaków w budżeach domowych. Sosunkowo niska waga i mały rozmiar sprzyjają zakupom, ponieważ nie są obarczone wysokimi koszami przesyłki. Co czwary badany kupuje RTV/AGD i Elekronikę. Mniejszym zaineresowaniem (o znaczy 16%), ale jednak sosunkowo sporym cieszą się produky związane z mooryzacją. Głównym powodem, akie sanu rzeczy jes wieloysięczna różnorodność części, więc znalezienie porzebnej w sacjonarnym sklepie graniczy z cudem. Prawie yle samo ludzi kupuje arykuły farmaceuyczne oraz suplemeny. Resza produków, oprócz sprzedaż żywności rozkłada się podobnie jak w budżeach domowych. Jeżeli chodzi o żywność o sosunkowo niska popularność wiąże się głównie z ograniczeniami przechowania oraz wagi, co powoduje że koszy ransporu niwelują sens zakupów. Okazało się eż, że szczególnie podani na wyświelane reklamy są inernauci kupujący odzież, obuwie, elekronikę, farmaceuyki oraz suplemeny. O prawie połowę mniej podani są klienci z branży mooryzacyjnej oraz związani ze szuką i kulurą. 53

55 2.5. Podsumowanie Działania agencji inerakywnej niekoniecznie muszą być dla użykowników Inerneu ylko zbędną reklamą. Świadczy o ym przede wszyskim ich sosunek do działalności w obszarze mediów społecznościowych i inerakcji na ej płaszczyźnie, czy zaineresowanie oferami przysyłanymi owo. Tego ypu ofery rafiają najlepiej do klienów szuki i kulury. Jes o wynik ego, że użykownicy Inerneu zapisują się na przykład do subskrypcji swoich ulubionych arysów lub producenów filmowych, kórzy rozsyłają do nich począ elekroniczną informacje o ym, że jes możliwość kupna nowej płyy ich ulubionego arysy, albo bile do kina w przypadku filmu; Użykownicy wykazują chęć inerakcji przez media społecznościowe i inne źródła, a ofery częso zachęcają ich do kupna produków. Mądra i umieszczana w odpowiednim miejscu reklama jes dobrą meodą promocji, na kórej skorzysa zarówno firma, jak i użykownicy Inerneu. Media społecznościowe są skuecznym narzędziem markeingu, kóre pozwala dorzeć do większości klienów większości branż oprócz mooryzacyjnej, ponieważ w ym wypadku klienci ej branży sosunkowo mało korzysają z mediów społecznościowych; Duża część reklam nie jes pożądana przez inernauów. Są o szczególnie duże buony na sronach www, kóre uniemożliwiają swobodne przeglądanie srony. Aby zachować równowagę, należy sosować reklamy w odpowiednim rozmiarze i podobnej emayce co srona, szczególnie jeżeli chodzi o branże mooryzacyjną oraz szukę i kulurę, ponieważ klienci ego ypu są mało podani na prose reklamy. W przypadku ych dwóch branż, nie ma prakycznie sensu umieszczanie przypadkowych reklam na przypadkowych sronach inerneowych, jes małe prawdopodobieńswo, że odpowiedni użykownicy w nie wejdą, a gorzej, jeżeli niewłaściwie umieszczona reklama źle wpłynie na opinię o firmie; Jeżeli między działalnością agencji inerkaywnej a użykownikami Inerneu zachodzi dobra więź, o na pewno jes o korzysne z punku widzenia przedsiębiorswa. Podsawą szukania informacji w Inernecie, jes dla inernauów wyszukiwarka inerneowa. Oznacza o, że w każdej prakycznie branży ważne jes, aby zadbać o wysoki wynik wyszukiwania swojej srony, oraz dodakowo przydane są reklamy AdSense, ponieważ ich reść rafia do odpowiednich osób dzięki wpisaniu odpowiednich słów kluczowych. Dzięki 54

56 odpowiednim narzędziom, lub usługom proponowanym przez Google pozycja srony w wynikach wyszukiwania może dużo wzrosnąć, a o podsawa do sukcesu w promocji. Dużą rolę w konekście wyszukiwania produków oraz opinii o produkach odgrywają media społecznościowe. Dobrze zorganizowana kampania reklamowa nie może przegapić ego eapu rozwoju, szczególnie w przypadku przedsiębiorsw z branży odzieżowej oraz suplemenów. Ilość osób korzysająca z ych mediów sale się powiększa. Porzebna jes większa inerakcja z klienem. Jednak największą bazą opinii i informacji o produkach są fora dyskusyjne (zarówno e na sronach firm jak i niezależne). Tuaj dużo informacji szuka klienów z branży mooryzacyjnej oraz elekroniki. Wynika o z ego, że klienci w ych branżach porzebują bardzo dużo fachowych informacji na ema danej części lub urządzenia, kóre bardzo rudno znaleźć w nałoku informacji przy innych sposobach wyszukiwania. Bardzo ważne jes więc, aby w ych branżach zapewnić na firmowych sronach inerneowych miejsce do dyskusji na ema oferowanych produków. Ciekawym rozwiązaniem byłoby oddelegowanie osoby na inne, niezależne forum branżowe w celu udzielania informacji dla szukających produków w en sposób; Połowa użykowników nie korzysa z żadnych mediów społecznościowych. Nie można więc prowadzić skuecznej kampanii reklamowej w każdej z branż przy użyciu ylko mediów społecznościowych. Trzeba jednak wziąć pod uwagę, że dużo ankieowanych mogło nie zorienować się, że oglądając film na Youubie korzysa właśnie z mediów społecznościowych. srony i profile dużych koncernów nie są sosunkowo częso odwiedzane przez użykowników Inerneu. Oznacza o, że ich reść nie bardzo ineresuje inernauów. Dla posiadacza samochodu nie jes isone, gdzie i jak produkuje się paliwo, ale gdzie i za ile może je kupić; Tylko dwa rodzaje produków odzież i RTV/AGD są kupowane masowo. Nie ma więc sensu, aby inny rodzaj produków promować w sposób masowy, o znaczy wyświelając reklamy w przypadkowych miejscach czy ślepo rozsyłając maile reklamowe. Isone jes o, aby dopasować reść do koneksu, w kórym będzie się znajdował; Treść reklam musi być bardzo ściśle dopasowana do zaineresowań inernauów; Forma reklam nie może przerasać jej reści; 55

57 Oprócz reklam, agencje inerakywne muszą oferować inne ciekawe reści. Z przeanalizowanego maeriału wynika, że agencje inerakywne są porzebne w wielu branżach, nie są jednak niezbędne, szczególnie jeżeli w przedsiębiorswie pracują osoby, kóre mają doświadczenie w działaniu inerneowym. Lieraura [1] Danowski, B. (2008). Tworzenie sron www w prakyce. Gliwice: Helion. [2] Danowski, B., Makaruk, M. (2009). Pozycjonowanie i opymalizacja sron WWW. Jak o się robi. Warszawa: Helion. [3] Sosnowski A. (red.). (2014). Handel inerneowy w Polsce w Warszawa: PMR. [4] hp://nowymarkeing.pl/a/813,agencje-inerakywne-jaka-jes-ichrola-na-przelomie /3. [5] hp:// [6] hp:// [7] hp:// [8] hp:// [9] hps://adblockplus.org/en/feaures. [10] Królewski, J., Sala, P. (red.). (2014). E-markeing. Warszawa: PWN. [11] Kyciak, W., Przeliorz, K. (2012). Jak założyć skueczny i dochodowy sklep inerneowy. Warszawa: Helion. [12] Lis, M. (2011). Tworzenie sron WWW. Prakyczny kurs. Warszawa: Helion. [13] Sadowski, M. (2014). Rewolucja social media. Warszawa: Helion. [14] Seda, C. (2014). Sprzedaż online. Jak wzmocnić swoją pozycję w Inernecie. Warszawa: Helion. [15] [16] 56

58 Rozdział 3 Diagnoza informayki saysycznej w aspekcie zarządzania bezpieczeńswem informacji 3.1. Wprowadzenie Niniejszy rozdział doyczy diagnozy sanu informayki saysycznej 1 w aspekcie zarządzania bezpieczeńswem informacji, choć, w pewnym sopniu, porusza akże zagadnienia związane z rolą diagnosyki np. w aspekcie ciągłości działania czy analizy ryzyka. Model informacyjny resoru saysyki powinien dosarczyć maeriał (wyyczne) umożliwiający zbudowanie modelu bezpieczeńswa informacji w saysyce. Ponieważ problem doyczy informayki saysycznej, prace w prakyce sprowadzają się głównie do zapewnienia bezpieczeńswa eleinformaycznego danych saysycznych poprzez opracowanie zaleceń meodycznych, umozliwiających sworzenie poliyki bezpieczeńswa eleinformaycznego sysemów informaycznych funkcjonujących w saysyce publicznej [4]. Pomijamy uaj zagadnienia doyczące związków między modelem informacyjnym a informayką saysyczną w szerszym konekście, np. wpływu zmienności procesów na elasyczność procedur ich obsługi od srony informayki saysycznej w resorcie saysyki w aspekcie organizacyjnym i projekowo-programowym. Problem budowy modelu informacyjnego resoru saysyki i jego relacji do informayki saysycznej, jako głównego narzędzia do jego obsługi, o zadanie żmudne i pracochłonne, nawe mimo wspomagania prac przy pomocy narzędzi informaycznych. Budowa modelu informacyjnego resoru saysyki, częściowo realizowana przez projeky SISP (Sysem Informacyjny Saysyki Publicznej), SISP-2i inne prace prowadzone w saysyce publicznej, wymaga wiedzy na ema meodologii jego worzenia (zasad archiekury korporacyjnej) oraz wiedzy meryorycznej m.in. o elemenach akich jak: cele (misja) organizacji, 1 Obszar zasosowań echnologii informaycznych, kóry obejmuje zbieranie, gromadzenie, przewarzanie i udosępnianie informacji saysycznych, ukazuje specyficzne cechy ego obszaru oraz wkład do informayki ogólnej. 57

59 sraegia organizacji (m.in. kierunki rozwoju badań saysycznych, sraegia finansowa i finansowanie badań, przyjęa sraegia informayzacji SISP), koszy budowy modelu w ym wskaźnik zwrou ROI lub inne sopy zwrou specjalizowane dla echnologii informacyjnej, zasady worzenia programu badań saysycznych PBSSP (Program Badań Saysycznych Saysyki Publicznej) i POS (Plan Opracowań Saysycznych), uwarunkowania prawne i sandaryzacyjne krajowe i zagraniczne (głównie unijne określone przez EUROSTAT), plany rozwoju informayki w insyucjach i organizacjach adminisracji cenralnej m.in. Miniserswie Cyfryzacji (MC), GIODO, Miniserswie Spraw Wewnęrznych (MSW), KRMI, zamierzenia sformułowane w Programie Zinegrowanej Informayzacji Pańswa na laa , w ym określenie planowanych kierunków rozwoju bezpiecznych echnologii informacyjnych[2], długofalowa sabilna poliyka pańswa w zakresie ineroperacyjności rejesrów pańswowych określona w dokumencie KRI (Krajowe Ramy Ineroperacyjności), plany powiązań z sysemami informacyjnymi adminisracji samorządowej, plany współpracy międzynarodowej z organizacjami, w kórych w obszarze zaineresowania jes saysyka Model informacyjny saysyki publicznej Model informacyjny resoru saysyki w GUS opiera się na srukurze wielowarswowej, zawierającej m.in. nasępujące warswy informacyjne: 1. opisu misji, celów i kierunków rozwoju organizacji, 2. prawna, 3. przyjęych norm i sandardów, 4. kulury korporacyjnej (edukacja, zaangażowanie pracowników, elasyczność działania, spójność działania pracowników uwarunkowana prawidłowymi relacjami inerpersonalnymi id.), 5. srukury organizacji, 58

60 6. wybranego modelu archiekury wypracowana poprzez narzędzie archiekury korporacyjnej, 7. meodologiczna (w ym specyfika saysyki i badania naukowe w ej dziedzinie), 8. zarządzania, 9. echnologiczna (sprzę i oprogramowanie), 10. opisu procesów informacyjnych (łącznie z opologią powiązań, klasyfikacją informacji i sysemem prezenacji informacji i parainformacji 2 [3], 11. współpracy z sysemami zewnęrznymi. Wymienione wyżej warswy modelu informacyjnego nie mają wyraźnych granic i mają części wspólne. Nie jes o do końca srukura hierarchiczna. Na przykład warswa przyjęych sandardów i norm ma część wspólną z warswą echnologiczną. Ta część wspólna o, na przykład, znormalizowane specyfikacje sprzęu kompuerowego i oprogramowania. Te dwie warswy przecinają się z kolei z warswą srukury organizacji. Część wspólna ych rzech warsw o np. zesandaryzowana procedura posępowania użykownika w celu wykonania backupu sysemu za pomocą profesjonalnych narzędzi, spójna z regulaminem organizacyjnym zgodna np. z normą jakościową lub z normą bezpieczeńswa. Z kolei warswa meodologiczna przecina się z warswą opisu procesów informacyjnych częścią wspólną są np. meadane, kóre definiują schema opisu procesów na poziomie synakyki i semanyki. Informayka saysyczna mając na względzie nieusanną porzebę sprosania wymaganiom nakładanym na nią przez saysykę (ze względu nausługową rolę jaką pełni w sosunku do saysyki)oraz ciągłe moniorowanie rozwoju echnologicznego na świecie, a akże biorąc pod uwagę ewolucję i rozwój modelu informacyjnego saysyki musi również sale doskonalić swój warsza badawczy. Wskazane byłoby uworzenie komórki naukowo-badawczej łączącej badania nad saysyką i informayką np. w aspekcie bezpieczeńswa informacji saysycznej (ale nie ylko w ym obszarze). Nie ma bowiem nowoczesnej saysyki bez nowoczesnej informayki, a a z kolei nie może prawidłowo funk- 2 Informacja subiekywna, reści wyzwalające u odbiorcy wcześniej zapamięane informacje. 59

61 cjonować bez uwzględnienia zasad regulujących bezpieczeńswo eleinformayczne. Budowa modelu informacyjnego jes zadaniem złożonym i długofalowym i wymaga odpowiednich narzędzi informaycznych do jego budowy oraz znajomości zasad archiekury korporacyjnej. Przy braku akiego modelu, a więc odpowiedniej mapy zidenyfikowanych i opisanych wszyskich procesów (nie ylko związanych z produkcją saysyczną), diagnozę informayki saysycznej z konieczności sprowadza się w zasadzie do analizy szeroko rozumianych zasobów (właściwie grup zasobów)akich jak: kadra srukura wykszałcenia i kwalifikacji zawodowych, srukura organizacji, marka organizacji, wiedza indywidulna i zespołowa, program edukacji i szkoleń, isniejące zabezpieczenia prawne, finansowe i organizacyjne (np. regulaminy, zarządzenia wewnęrzne ip.), sprzę, oprogramowanie, procedury eksploaacyjne, komunikacja wewnęrzna obieg informacji wewnąrz korporacji, komunikacja zewnęrzna doycząca wymiany informacji z insyucjami krajowymi i zagranicznymi, kodeks dobrych prakyk składnik kulury korporacyjnej, wsparcie środowiskowe można rozważyć własne wsparcie medialne oraz zmobilizować w ym celu wysiłki zaprzyjaźnionych organizacji. Zaproponowaną lisę ak pogrupowanych zasobów można oczywiście rozwijać dodając nowe grupy zasobów. Należy podkreślić, że do pewnego sopnia można złagodzić skuki braku modelu informacyjnego poprzez idenyfikację specyfiki saysyki publicznej jej składowych. Te wszyskie zidenyfikowane grupy zasobów należy rozważyć w aspekcie: zarządzania bezpieczeńswem informacji najlepiej w hierarchicznym 3-poziomowym modelu poliyki bezpieczeńswa [5], jakości spełnienia sandardów i norm echnicznych, organizacyjnych i rachunkowości finansowej, wydajności, 60

62 zgodności z prawem (krajowym i unijnym), sopnia wywiązania się z poszczególnych zadań posawionych przez saysykę krajową, sopnia uwzględnienia zaleceń uznanych międzynarodowych organizacji saysycznych akich jak: ISI (Inernaional Saisical Insiue), EURO- STAT, Komisja ds. saysyki ONZ, rzuujących na działanie informayki saysycznej, określenia sopnia wykorzysania mocy produkcyjnych informayki saysycznej niedobór, czy niewykorzysane moce mogące spełniać dodakowe zadania np. zewnęrzne spoza saysyki (komercyjne), sopnia innowacyjności informayki saysycznej rozwiązywanie zadań niesandardowych związanych z rozwojem saysyki i informayki rozwój(ewolucja) modelu informacyjnego resoru saysyki, w ym możliwość absorpcji nowoczesnych echnologii informacyjnych oraz związanych z nimi echnik zarządzania ICT, oceny poencjału rozwojowego informayki saysycznej uwzględniającej wszyskie wymienione na ej liście aspeky Wsępny harmonogram prac diagnosycznych Przygoowując wsępny plan prac nad diagnozą informayki saysycznej przyjęo przybliżony okres realizacji posawionego zadania (przez kilkunasoosobowy zespół fachowców),rozkładając je na eapy i przyjmując szacunkowe czasy ich wykonania. Z oczywisych względów daa sarowa nie jes określana jej określenie jes zadaniem dla ineresariuszy. Tabela 3.1. Harmonogram prac diagnosycznych. Lp. Nazwa eapu 1. Formalne przypisani przez kierownicwo GUS pracowników do udziału w pracach zespołu Wymagane informacje do realizacji eapu Informacja kadrowa o kwalifikacjach i przygoowaniu zawodowym pracowników Orienacyjny czas realizacji Bez zbędnej zwłoki Uwagi i komenarze Do wykonywania prac konieczne jes nadanie pracownikom odpowiednich kompeencji i pełnomocnicw 61

63 Lp. Nazwa eapu 2. Inwenaryzacja zasobów (srukura organizacyjna, kadry, sprzęu i oprogramowania, edukacja informayczna, zasilanie informacyjne z innych obszarów, kórymi dysponuje informayka saysyczna) 3. Analiza informacji o ewenualnych audyach przeprowadzonych w CIS 3 i w resorcie w zakresie informayki 4. Przegląd wykazu dokumenacji prowadzonych projeków informaycznych w skali resoru 5. Pozyskanie informacji o sanie zaawansowania prowadzonych projeków 6. Analiza opisu zobowiązań zewnęrznych informayki saysycznej Wymagane informacje do realizacji eapu Informacja zawara we wszyskich dosępnych dokumenach z różnych komórek organizacyjnych resoru Orienacyjny czas realizacji 2-3 miesiące Uwagi i komenarze Swobodny dosęp do informacji na każdym szczeblu organizacyjnym bez względu na komórkę organizacyjną Wyniki audyów 2 ygodnie Analiza hisorii wyników audyów wnioski Informacja z CIS, dodakowa informacja z deparamenu PK 4 Konieczna informacja od kierowników projeków Informacja od dyrekcji CIS, deparamenu PK, GB miesiące 1-2 miesiące 1 miesiąc Zakładamy, że CIS jes koordynaorem wszyskich przedsięwzięć informaycznych w resorcie saysyki. W innym przypadku porzebna jes informacja z US (Urzędów Saysycz- Zesawienie informacji pochodzących od kierowników projeków i od wyników audyów 3 Cenrum Informayki Saysycznej. 4 Deparamen Programowania i Koordynacji Badań. 5 Gabine Prezesa GUS. 62

64 Lp. Nazwa eapu 7. Zaproponowanie klasyfikacji informacji w resorcie w oparciu o zbudowany model informacyjny resoru 8. Usalenie specyfiki resoru dla wszelkich prac objęych zakresem działalności informayki saysycznej 9. Sporządzenie SIWZ 6 -ów dla audyu zewnęrznego informayki saysycznej w aspekcie bezpieczeńswa eleinformaycznego 10. Uporządkowanie spraw informayki saysycznej na podsawie wniosków z raporu z audyu wewnęrznego poprzedzający audy zewnęrzny Wymagane informacje do realizacji eapu Informacja uzyskana z modelu informacyjnego Informacja o badaniach saysycznych (PBSSP+ POS) z deparamenu PK od kierowników badań Informacja z punku 8,oraz z komórki organizacyjnej zajmującej się przeargami publicznymi Informacja z raporu z audyu wewnęrznego Orienacyjny czas realizacji Bezzwłocznie w przypadku bezpośredniego przyjęcia klasyfikacji informacji z isniejącego modelu informacyjnego. W przeciwnym przypadku może zająć o nawe kilka Uwagi i komenarze Jeżeli nie zosał opracowany model informacyjny resoru, o należy zidenyfikować procesy względnie sabilne, kóre przynależą z naury do infrasrukury kryycznej. To zadanie jes czasochłonne i żmudne oraz wymaga wsparcia ze srony narzędzi informaycznych la 6 miesięcy Praca dla zw. analiyków branżowych 1 miesiąc 5-6 miesięcy Całościowy audy informayki umożliwiający i wskazujący oczywise nieprawidłowości wysępujące w funkcjonowaniu informayki saysycznej np. brak niekórych procedur, brak powiązania procedur, 6 Specyfikacji Isonych Warunków Zamówienia. 63

65 Lp. Nazwa eapu 11. Niezależny audy zewnęrzny 12. Opracowanie koncepcji Sysemu Zarządzania Bezpieczeńswem Informacji (SZBI) w resorcie saysyki publicznej Zawierdzenie koncepcji Poliyki Bezpieczeńswa Informacji (PBI) I poziomu 13. Opracowanie dokumenu PBIa nasępnie na jego podsawie opracowanie wyycznych do poliyki II poziomu PBTI Poliyka Bezpieczeńswa Teleinformaycznego) Wymagane informacje do realizacji eapu Meodologia audyu oraz informacje od użykowników sysemów informacyjnych Opara o sraegię rozwoju saysyki publicznej, wybór archiekury korporacyjnej modelu informacyjnego i meodyki zarządzania bezpieczeńswem informacji Opara o koncepcję SZBI i ogólną specyfikę resoru Orienacyjny czas realizacji 2-3 miesiące 3-4 miesiące Bez zbędnej zwłoki 2-3 miesiące Uwagi i komenarze niewłaściwe wykorzysanie sprzęu lub oprogramowania, brak odpowiednich szkoleń dla należyego wykonywania obsługi konkrenych programów ip. Prace prowadzone przez firmę lub organizację posiadającą ceryfikay bezpieczeńswa przemysłowego i osobowego SZBI musi zosać zawierdzony, ale będzie modyfikowany w ramach projeku KSZBI (Kompleksowy SZBI) Zawierdza Kierownicwo GUS Opracowanie PBTI musi uwzględniać założenia i wyyczne PBI. Model PBI jes dokumenem ogólnym, precyzującym niższy poziom poliyk (II poziom) z podziałem na dwie kaegorie: sysemów przewarzania cyfrowego innych sysemów przewarzania informacji (analogo- 64

66 Lp. Nazwa eapu Wymagane informacje do realizacji eapu Orienacyjny czas realizacji Uwagi i komenarze we, elekromechaniczne lub radycyjne papierowe) 14. Zawierdzenie poliyki PBI I poziom i wyycznych dla PBTI 15. Opracowanie poliyki PBTI II poziom 16. Zawierdzenie koncepcji PBTI II poziom Opara o wyyczne z PBI i lisę specyfik organizacji jaką jes saysyka publiczna 7 jeżeli niedosępna jes z jakiś powodów mapa wszyskich procesów (opologia powiązań) Bez zbędnej zwłoki 2-3 miesiące Bez zbędnej zwłoki Zawierdza Kierownicwo GUS, w celu podjęcia decyzji można uwzględnić opinię niezależnych eksperów Zawierdza Kierownicwo GUS Zawierdza Kierownicwo GUS 7 Saysyka publiczna obejmuje zbieranie i gromadzenie danych saysycznych, badania saysyczne, prace klasyfikacyjne i nomenklaurowe. Dane saysyczne umożliwiające ocenę zjawisk ekonomicznych, demograficznych i społecznych są udosępniane władzy pańswowej, adminisracji publicznej, podmioom gospodarczym i obywaelom. Cenralnym organem saysyki publicznej w Polsce jes Główny Urząd Saysyczny (GUS). 65

67 Lp. Nazwa eapu 17. Opracowanie raporu zbiorczego (diagnoza + wnioski realizacyjne +określenie kierunków rozwoju informayki saysycznej) oparego o model informacyjny resoru saysyki wynikający: ze sraegii rozwoju organizacji sraegia informayzacji saysyki publicznej do roku 2020 [(Cenrum Informayki Saysycznej, 2016)] z meodologii badań saysycznych z wymagań unijnych i międzynarodowych doyczących prawa i sandaryzacji z rozwoju echnologii informacyjnych z podejścia procesowego z bezpiecznego zarządzania informacją 18. Akcepacja raporu przez Kierownicwo GUS 19. Inkorporacja zaleceń wynikających z PBTI dla informayki saysycznej Wymagane informacje do realizacji eapu Informacje wynikające z podpunków z poprzedniej kolumny Informacja z raporu Zalecenia PBTI Orienacyjny czas realizacji 1-2 miesięcy Bez zbędnej zwłoki Kilka miesięcy lub kilka la (w zależności od zakresu dokonywa- Uwagi i komenarze Kończy eap analiyczny przedsięwzięcia Wdrożenie wszyskich zaleceń w prakyce funkcjonowania informayki saysycznej o proces długoerminowy. Realizuje 66

68 Lp. Nazwa eapu 20. Wykonanie po wdrożeniu wysokopoziomowej analizy ryzyka (np. meodą delficką) i powórna ocena sanu informayki saysycznej. Wymagane informacje do realizacji eapu Informacja z analizy ryzyka Orienacyjny czas realizacji nych zmian) 2-3 miesiące Uwagi i komenarze się sopniowo i jes w dużym sopniu zależny od zaangażowania finansowego organizacji i sponsorów Wnioski i ewenualny rapor do Kierownicwa GUS w celu wdrożenia ulepszeń lub modyfikacji w sysemie informayki saysycznej Propozycja ankiey oceniającej san informayzacji saysyki publicznej W celu zebrania pełnej informacji na ema sanu sosowania dobrych prakyk w obszarze ochrony informacji saysycznej w jednoskach resoru saysyki przedsawiamy propozycję badania ankieowego. Ankieę można wysłać do jednosek organizacyjnych saysyki publicznej, w kórych może zosać porakowana jako forma audyu wsępnego (rozpoznawczego)pozwalającego określić san przygoowania infrasrukury decydujący o bezpieczeńswie firmy jako całości oraz mającego wpływ na jej ciągłość działania. Ankiea Uwagi odnośnie sposobu wypełniania ankiey. 1. W pyaniach odnośnie isnienia faku należy podać numer pozycji(np. 1.a) i jedną z odpowiedzi TAK NIE NIE DOTYCZY 2. W pyaniach odnośnie poziomu wykorzysania należy podać numer pozycji (np. 3.a) i jedną z odpowiedzi NISKI ŚREDNI WYSOKI lub NIGDY RZADKO CZĘSTO STALE NIE DOTYCZY 3. W pyaniach owarych można wpisać dodakowe isone informacje. 67

69 W pyaniach o lising należy podać numer odpowiedzi np. 6.b i wymienić obieky 8 oraz ich lokalizacje 9 w posaci abelki L.p. Nazwa obieku Lokalizacja Zesaw pyań ankieowych 1) Obszar doyczący ooczenia fizycznego zewnęrznego a) Czy isnieją środki zewnęrznej ochrony fizycznej jednoski? (fak) b) Proszę wymienić środki zewnęrznej ochrony fizycznej jednoski, jeśli akie isnieją (lising) c) Jaki jes sopień wykorzysania środków zewnęrznej ochrony fizycznej jednoski? (poziom) d) Jak częso zdarzały się awarie zewnęrznych sysemów alarmowych? (poziom) e) Czy isnieją redundanne środki ochrony zewnęrznej jednoski? (fak) f) Proszę dopisać inne isone informacje doyczące Pańswa jednoski w ym obszarze z punku widzenia ciągłości działania (oware). 2) Obszar parnerów współpracujących (wewnąrz saysyki publicznej jaki i zewnęrznych - w ym zagranicznych)lub do kórych nasępuje raporowanie a) Czy jednoska współpracuje z innymi ośrodkami? (fak) b) Czy może Pan/Pani je wymienić? (lising) c) Czy może Pan/Pani wymienić obszary wspólnego działania (wspólne sysemy informacyjne, logisyczne, zarządzania ip.)? (lising) d) Kóre z wymienionych obszarów w odpowiedzi na poprzednie pyanie posiadają zabezpieczenia oferowane przez współpracującego parnera? (lising) 8 Obiek rozumiemy szeroko może nim byćsysem informacyjny, proces, rola, budynek, osoba, organizacja dowolny zasób będący do dyspozycji. 9 Przez lokalizację obieku rozumiemy jego fizyczne miejsce posadowienia lub miejsce funkcjonowania w warswie organizacyjnej w ym ooczenia (współpracujące zewnęrzne organizacje),a akże prawnej, kulurowej (kulura korporacyjna organizacji), informacyjnej lub echnicznej zgodnie zisniejącą archiekurą korporacyjną organizacji. 68

70 e) Jaka jes zdaniem jednoski ich jakość? (poziom) f) Czy zdarzały się przypadki awarii ych sysemów? (fak) g) Jak ocenia Pani/Pan sray z ego powodu? (poziom) h) Czy może Pani/Pan je wymienić? (lising) i) Ko jes gesorem ych sysemów? (lising) j) Ko jes odpowiedzialny za adminisrację ymi sysemami? (lising) k) Ko ponosi koszy urzymania i rozwoju wspólnych sysemów i w jakich proporcjach? (lising) l) (w ym miejscu ewenualnie dopisać inne isone informacje doyczące Pańswa jednoski w ym obszarze z punku widzenia ciągłości działania) 3) Obszar ooczenia prawnego do. usaw nakładających obowiązki i sandardów (normy) w zakresie infrasrukury kryycznej, zarządzania kryzysowego i cyberprzesrzeni lub innych zobowiązań wynikających np. z umów zawarymi z firmami rzecimi a) Czy jednoska posiada sysemy należące do infrasrukury kryycznej?(fak) b) Czy może Pani/Pan je wymienić? (lising) c) Kóre z wymienionych wspólnych obszarówwpk.2 c) należą lub mogą należeć do zakresu zaineresowania infrasrukury kryycznej? (lising) d) Czy jednoska zidenyfikowała opisała i sporządziła mapę procesów związanych z ciągłością działania? (fak) e) Czy jednoska uczesniczy w zarządzaniu kryzysowym? (fak) f) Czy może Pani/Pan wymienić zadania, za kóre jes odpowiedzialna jednoska w zarządzaniu kryzysowym?(lising) g) Czy jednoska jes przygoowana do realizacji poliyki cyberprzesrzeni? (fak) h) Czy jednoska ma odpowiednio przygoowane procedury prawne do. ransgraniczności cyberprzesępsw? (fak doyczy ylko niekórych US-ów) i) Czy jednoska posiada jakieś ceryfikay do. bezpieczeńswa w ym jakości sysemów o kórych mowa w pk.2 c)? (fak) j) Czy może Pani/Pan je wymienić?(lising) k) (w ym miejscu ew. dopisać inne isone informacje doyczące Pańswa jednoski w ym obszarze z punku widzenia ciągłości działania) 69

71 4) Obszar doyczący zasobów (kadry - ilość i jakość - kwalifikacje, dobre prakyki, isniejące zabezpieczenia prawno-organizacyjne, zabezpieczenia fizyczne, sprzę, sofware, echnologie pozyskane bazy wiedzy): a) Jak częso przeprowadza się inwenaryzację zasobów? (poziom) b) Czy są wyznaczeni gesorzy/właściciele poszczególnych zasobów? (fak) c) Czy są określone warości zasobów dla jednoski? (fak) d) Czy kwalifikacje kadry są dopasowane do obsług, rozwoju i nadzoru nad danym zasobem?(fak) e) Czy prowadzone są odpowiednie szkolenia dla osób biorących udział w przywracaniu ciągłości działania jednoski? (fak) f) Jak częso są prowadzone akie szkolenia? (poziom) g) Jak częso jes modernizowana infrasrukura sprzęowa? (poziom) h) Czy isniejące rozwiązania są redundanne? (fak) i) Czy są pozyskane odpowiednie bazy wiedzy do. charakerysyki zasobu zwłaszcza w aspekcie jego odporności (np. informacje o sopniu zaufania do produku, wiedza na ema meodyk analiz ryzyka i zakresu ich sosowalności)? (fak) j) (w ym miejscu ew. dopisać inne isone informacje doyczące Pańswa jednoski w ym obszarze z punku widzenia ciągłości działania) 5) Obszar doyczący zagrożeń a) Jak Pan/Pani ocenia san zagrożeń dla jednoski? (poziom) b) Czy może Pan/Pani je wyspecyfikować? (lising) c) Czy kóryś z parnerów współpracujących może być ofiarą aaku?(fak) d) Jak ocenia Pan/Pani arakcyjność sysemów, o kórych mowa w pk.2 c) (np. pod względem finansowym, nowych rozwiązań echnologicznych? (poziom) e) Czy działalność jednoski budzi proesy określonych grup społecznych lub insyucji?(fak) f) Czy jednoska posiada model saysyczny incydenów związanych z bezpieczeńswem sysemów? (fak) g) Czy jednoska porafi wyfilrować i wskazać na podsawie saysycznego modelu incydenów źródła zakłóceń i przewidzieć charaker zaburzeń (np. w przypadku sysemów informacyjnych aaki ypu APT) mający bezpośredni wpływ na ciągłość działania? (fak) 70

72 h) (proszę w ym miejscu ew. dopisać inne isone informacje doyczące Pańswa jednoski w ym obszarze z punku widzenia ciągłości działania) 6) Obszar doyczący podaności a) Czy sprawdzono i przeesowano zasady bezpieczeńswa oraz zidenyfikowane procesy w jednosce? (fak) b) Czy przeprowadzono w jednosce es inżynierii społecznej? (fak) c) Czy jednoska posiada świadomość, słabości w swoich sysemach, o kórych mowa wpk1. b warswa3? (fak). d) Czy jednoska posiada procedury esowania jakości w ym bezpieczeńswa sysemów, o kórych mowa wpk.2 c)? (fak). e) Czy w jednosce moniorowana jes lieraura i lisy dyskusyjne związane z incydenami bezpieczeńswa? (fak) f) Czy sysemy, o kórych mowa wpk.2 c), mają przypisany sopień prioryeyzacji przy odwarzaniu po kaasrofie (kolejność odwarzania)? (fak) g) Jeżeli odpowiedź na poprzednie pyanie jes na ak, proszę je wymienić w kolejności zgodnej z posiadaną prioryeyzacją. (lising). h) Czy jednoska przeprowadziła działania sprawdzające niezawodność przełączania na sysemy redundanne? (fak) i) (w ym miejscu ew. dopisać inne isone informacje doyczące Pańswa jednoski w ym obszarze z punku widzenia ciągłości działania) 7) Obszar doyczący sosowania zw. dobrych prakyk: a) Jak częso jes uakualniane i modyfikowane oprogramowanie do sysemów, o kórych mowa w pk.2 c) (poziom) b) Jak ocenia Pan/Pani poziom serwisowania sprzęu kompuerowego? (poziom) c) Jak ocenia Pan/Pani poziom adminisrowania sysemami informacyjnymi w ym urzymaniem odpowiedniej konfiguracji sprzęu i oprogramowania? (poziom) d) Jak częso nasępuje akualizacja obowiązujących procedur organizacyjnych i echnologicznych?(poziom) e) Czy wykonywane są analizy ryzyka dla sysemów informacyjnych III poziomu? (fak) 71

73 f) Czy wykonywane są w jednosce audyy sysemów o kórych mowa w pk.2 c)? (fak) g) Jak częso są wykonywane e audyy?(poziom) h) Czy powołane są odpowiednie role do nadzoru nad ich przebiegiem?(fak) i) Czy jes w jednosce powołana komórka badawczo-rozwojowa do implemenacji nowych rozwiązań?(fak) j) (w ym miejscu ew. dopisać inne isone informacje doyczące Pańswa jednoski w ym obszarze z punku widzenia ciągłości działania) 8) Obszar doyczący organizacji jednoski sauu, regulaminów ip. a) Czy jednoska dokładnie rozumie swoją srukurę organizacyjną i związane z nią przepływy srumieni informacyjnych oraz ewenualne podaności w niej kwiące osłabiające ciągłość działania?(fak) b) W kórych sysemach, o kórych mowa w pk.2 c) wysępuje sysem zadaniowy płaski a w kórym hierarchiczny? (lising) c) Czy regulaminy(np. regulamin pracy) w jednosce uwzględniają zagadnienia związane z ciągłością działania? (fak) d) Czy podpisane i akualizowane są umowy z firmami rzecimi zwłaszcza echnologicznymi doyczącymi serwisowania i wsparcia? (fak) e) Jaki Pani/Pan ocenia poziom SLA, jeśli odpowiedź na poprzednie pyanie jes pozyywna? (poziom) f) Czy dokonywane są oceny działań (do. komunikacji, narzędzi. personelu, procesów) będące podsawą do ulepszeń, kóre zwiększają odporność sysemów i mają wpływ na ciągłość działania? (fak) g) Jak częso zmieniane są regulaminy określające ok pracy jednoski? (poziom) h) Czy profesjonaliści od konaków z mediami (np. rzecznicy) wspierają działania personelu echnicznego przywracającego san po awarii? (fak) i) Czy isnieje wydzielony zespół lub komórka koordynująca działania związane z problemami ciągłości działania? (fak) j) (proszę w ym miejscu ew. dopisać inne isone informacje doyczące Pańswa jednoski w ym obszarze z punku widzenia ciągłości działania) 72

74 9) Obszar doyczący zarządzania informacją (SEOD10, papier - w ym wszelkiego rodzaju dokumenacja isona z punku widzenia bezpieczeńswa poliyki, procedury, insrukcje) a) Czy jednoska posiada pełną informację o isniejących w organizacji środkach zabezpieczeń? (fak) b) Czy jednoska posiada wiedzę o zasępowalności środków zabezpieczeń w przypadku awarii jednego z sysemów? (fak) c) Czy jednoska posiada wiedzę o przenaszalności mobilności środków z jednego sysemu do drugiego? (fak) d) Czy jednoska posiada dokumenacje związaną z zarządzaniem bezpieczeńswem (poliyki bezpieczeńswa określonych poziomów procedury, insrukcje, wynika przeprowadzonych analiz ryzyka, audyów? (fak) e) Czy informacja z SEOD-u jes duplikowana w sysemach papierowych? (fak) f) Czy isnieją w jednosce mechanizmy zbierające informacje o zrealizowanych i poencjalnych zagrożeniach z sysemów o kórych mowa w pk.2 c), kóre umożliwiają jednocześnie ich analizę i predykcję, oraz szacowanie szkód? (fak) g) Czy isnieje w jednosce informacja o wyodrębnionych prakykach wspomagająca plany ciągłości działania? (fak) h) Czy jakakolwiek informacja związana z planami ciągłości działania jes urwalona na nośniku danych- papier, nośniki danych cyfrowych ( dyski, USB, CD, aśmy ip.) lub nośniki danych analogowych? (fak) i) Czy isnieje sysem informacji prawnej wspomagający i obsługujący rozwiązywanie problemów związanych z zakłóceniem ciągłości działania? (fak) j) Czy isnieją sysemy dokumenacji incydenów, o kórych mowa w pk.2 c)?(fak) k) Czy jednoska wykorzysuje sysemy informacyjne wykorzysujące nowe echnologie (wirualizacja, chmura) zmniejszające ryzyko zakłóceń, a więc zwiększające poziom ciągłości działania? (fak) l) (w ym miejscu ew. dopisać inne isone informacje doyczące Pańswa jednoski w ym obszarze z punku widzenia ciągłości działania) 10 Sysem Elekronicznego Obiegu Dokumenów. 73

75 10) Inne, ważne z punku widzenia ciągłości działania informacje doyczące Pańswa jednoski, w ym: a) Czy jednoska posiada Plan Ciągłości Działania (PCD)? (fak) b) Jeśli jednoska posiada PCD, o proszę podać informacje doyczące ego planu: nazwę dokumenu, daę zawierdzenia, id. (lising) c) Czy jednoska posiada DRP (Daa Recovery Plan)? (fak) d) Jeśli jednoska posiada DRP, o proszę podać informacje doyczące ego planu: nazwę dokumenu, daę zawierdzenia, id. (lising) e) Czy jednoska posiada plany działania awaryjnego? (fak) f) Jeśli jednoska posiada plany działania awaryjnego, o proszę podać informacje doyczące ego planu: nazwę dokumenu, daę zawierdzenia, id. (lising) g) (w ym miejscu ew. dopisać inne isone informacje doyczące Pańswa jednoski z punku widzenia ciągłości działania) 3.5. Propozycja wskaźników pomiarowych Dla każdego zidenyfikowanego zasobu można oznaczyć jego ważność (kryyczność) dla działania całej organizacji oraz określić akualnie sosowane meody ochrony. Kryyczność może być przydana na przykład w celu zawężenia dalszej analizy ryzyka i przeprowadzenia jej ylko dla sysemów kryycznych. Do każdego zasobu (zob. pk. 4 ankiey) można przyporządkować szereg poencjalnych zagrożeń (pk. 5) i w konsekwencji wyodrębnić realne problemy zagrażające bezpieczeńswu (j. określić, czy wskazane zagrożenia mogą rzeczywiście zagrozić isniejącym zasobom uwzględniając przy ym ich podaności uwzględnione w pk. 6 ankiey). Isoną sprawą przy realizacji zadań w przedsawionym harmonogramie prac zwłaszcza w jego osaniej pozycji działań (poz.20 abeli 1) jes określenie mierników, kóre informują o posępach wykonanych prac. Przykładowa propozycja lisy mierników może doyczyć nasępujących wskaźników: 1. Wskaźnik zarejesrowanych incydenów związanych z bezpieczeńswem informacji w sysemach eleinformaycznych (np. w ciągu jednego ygodnia). 74

76 2. Wskaźnik awarii sysemów wspomagania sysemu informacyjnego (SI) zabezpieczających prawidłowe funkcjonowanie organizacji (sysemy ppoż., sysemy elewizji dozorowej, sysemy alarmowe, klimayzacyjne, zasilania energeycznego). 3. Wskaźnik awaryjności posiadanego sprzęu kompuerowego. 4. Wskaźnik wadliwego funkcjonowania oprogramowania SI. 5. Wskaźnik ilości pracowników zarudnionych w obszarze bezpieczeńswa do ogólnej ilości pracowników 6. Wskaźnik szkoleń z zakresu bezpieczeńswa informacji(liczba szkoleń przypadających na pracownika). 7. Wskaźnik prób (udanych i nieudanych) fizycznych włamań do sref chronionych. 8. Wskaźnik odporności na esy peneracyjne przygoowane podczas audyu. 9. Wskaźnik ilości przeprowadzonych audyów z bezpieczeńswa. 10. Wskaźnik ilości zidenyfikowanych i przeanalizowanych procesów produkcji saysycznej, zarządczych, sysemowych, logisycznych. 11. Wskaźnik zmienności ych procesów w wybranej jednosce czasu. 12. Wskaźnik skomplikowania opologii procesów informacyjnych (grafy skupień, pokrycia klikowe, losowe grafy przecięć ip.) 13. Wskaźniki związane z kaasrofami środowiskowymi pobranymi od insyucji odpowiedzialnych za ich moniorowanie (zagrożenia ąpnięć, rzęsienia ziemi, zagrożenia zalania dla danego obszaru). 14. Wskaźnik liczby posiadanych ceryfikowanych sysemów (ceryfikay z jakości i z bezpieczeńswa polskie i międzynarodowe). 15. Wskaźniki zgodności kwalifikacji (odpowiednie wykszałcenie i doświadczenie zawodowe) z wykonywanymi na danym sanowisku czynnościami doyczy o wszyskich pracowników, ale zwłaszcza pracujących w obszarze bezpieczeńswa. 16. Wskaźniki efekywności finansowej inwesycji w obszarze bezpieczeńswa informacji współczynniki zwrou znane i sosowane w analizie finansowej i conrollingu. 17. Wskaźnik częsoliwości wykonywanych analiz ryzyka dla SI w oparciu o składowe ryzyka. 18. Wskaźnik średniego czasu przywracania zaaakowanego zasobu do sanu przed incydenem. 75

77 19. Wskaźnik liczby podpisanych umów z profesjonalnymi insyucjami (agendami rządowymi lub firmami) zajmującymi się zagadnieniami bezpieczeńswa informacji. Przedsawiona lisa mierników nie jes zamknięa. Każdy miernik powinien być opisany paramerami, część jes opisana w lieraurze branżowej (wskazana jes eż inwencja własna) Podsumowanie Celem analizy ryzyka jes podniesienie czy wręcz zbudowanie świadomości pracowników doyczącej sanu bezpieczeńswa informayki saysycznej, a w kolejnym kroku podjęcie pewnych działań zaradczych. Prowadząc ją cały czas rzeba mieć na uwadze główny cel organizacji (czyli najczęściej maksymalizację profiów/minimalizację sra). W wyniku realizacji analizy ryzyka informayki saysycznej można określić zagrożenia dla bezpieczeńswa sysemów oraz konsekwencje urzeczywisnienia zagrożeń. Konieczne jes podjęcie decyzji, co robić ze zidenyfikowanymi ryzykami. Jeśli dla poencjalnych ryzyk nie ma przygoowanych formalnych zasad posępowania, powinno się aki dokumen opracować i określić w nim np. kiedy i kóre ryzyko jes akcepowalne, kóre i kiedy powinno być redukowane. Nie należy ego robić jednoosobowo i arbiralnie, ale z zespołem odpowiedzialnym za zarządzenie ryzykiem w resorcie saysyki, w ym z osobami, kóre odpowiadają za działanie całej organizacji, a nie ylko za obszar bezpieczeńswa. Podejmowane prace mają na celu maksymalne ograniczenie poencjalnie wielu zagrożeń, ale bezpieczeńswo zarządzania informacją nigdy nie jes absolunie pewne i zawsze może wysąpić jakieś zagrożenie. Zaproponowana ocena ryzyka jes procesem oparym na sformalizowanej srukurze, kóra umożliwia wyodrębnienie i wgląd w czynniki, mające pozyywny lub negaywny wpływ na ryzyko, kóre może być oceniane pod posacią określeń bezwzględnych lub określeń względnych. 76

78 Lieraura [1] Cenrum Informayki Saysycznej. (2016). Cenrum Informayki Saysycznej. Pobrano z lokalizacji Sraegia Informayzacji Saysyki Polskiej do roku 2020: [2] Mazur Z., Mazur H. (2015). Problemy informayzacji w sekorze publicznym. Nierówności społeczne a wzros gospodarczy. nr 44 (4/2015) cz. 1. [3] Oleński, J. (2006). Infasrukura informacyjna pańswa w globalnej gospodarce. Warszawa, Nowy Dziennik sp. z o.o i Uniwersye Warszawski, Wydział Nauk Ekonomicznych. [4] Pec, J. (2007). Zalecenia meodyczne umożliwiające sworzenie poliyki bezpieczeńswa eleinformaycznego sysemów informaycznych funkcjonujących w saysyce publicznej. Warszawa, Cenralny Ośrodek Informayki Saysycznej. [5] Pec, J. (2008). Trzy poziomy poliyki bezpieczeńswa. Wspólnoa, dodaek e-urząd, pismo samorządu eryorialnego, sr

79

80 Rozdział 4 Ekonomia obliczeniowa opara na agenach we współczesnych procesach decyzyjnych 4.1. Wprowadzenie Jak głosi jedna z definicji ekonomii, jes ona nauką społeczną zajmującą się badaniem sposobu, w jaki ludzie gospodarujący podejmują decyzje w ooczeniu rynkowym [13]. Pomimo że różne szkoły ekonomii w rozmaiy sposób posrzegają procesy gospodarcze, o jednak już od szkoły ekonomii klasycznej Adama Smiha, poprzez szkołę ekonomii neoklasycznej, aż po behawioralną, skupiającą różne podejścia jak ekonomię psychologiczną, ekonomię ewolucyjną czy ekonomię eksperymenalną, ich wspólny mianownik sanowiła decyzja i implikacje ekonomiczne, do kórych doprowadzi. Współczesna ekonomia i o zarówno w skali mikro jak i makro, charakeryzuje się coraz większą złożoność procesów w niej zachodzących, dużą dynamikę zmian (spowodowanych między innymi galopującym rozwojem echniczno-informaycznym), a akże coraz rudniejszym dosępem do użyecznych danych, informacji i w konsekwencji wiedzy niezbędnej do podejmowania rafnych decyzji. Z powyższych powodów sosowane doychczas sayczne modele ekonomiczne, mające odzwierciedlać fragmen rzeczywisości, na podsawie kórej podejmowane są decyzje, coraz częściej nie są wysarczająco skueczne. Ich modyfikowanie oraz rozbudowywanie przy pomocy radycyjnie sosowanych meod również nie wydaje się dobrym rozwiązaniem z co najmniej dwóch przyczyn. Po pierwsze, złożoność obliczeniowa zby rozbudowanego modelu w znacznym sopniu wzrasa, wymagając od osoby chcącej się nim posługiwać znajomości zaawansowanego aparau maemaycznego lub dużej mocy obliczeniowej kompuerów. Po drugie, ich modyfikowanie wymaga od wórców przeprowadzenia czasochłonnych dodakowych badań, co może w konsekwencji zdewaluować jakość ych modeli w konekście przydaności w danym okresie oraz użyeczności ad hoc. Kryyka doychczas obowiązujących modeli i założeń ekonomicznych, kóra pociągnęła za sobą szereg badań mających na celu wyjaśnienie moywów 79

81 podejmowania decyzji spowodowała, że współczesna ekonomia coraz częściej odchodzi od mechanisycznej wizji gospodarki na korzyść podejścia biologicznego, w kórym gospodarka rakowana jes jako sysem złożony i dynamiczny [15]. Czerpanie inspiracji ze środowiska biologicznego, wpływ nowych nurów ekonomicznych, a akże odkrycia z dziedziny informayki, zwłaszcza z obszaru szucznej ineligencji i szucznego życia, przyczyniły się do zrewidowana doychczas sosowanych echnik wspomagania procesów decyzyjnych. Szczególny udział w ewolucji meod mogących sprosać współczesnym realiom podejmowania decyzji miały badania von Neumanna (wórcy między innymi eorii gier i eorii auomaów komórkowych), a akże Vernona Smiha i Daniela Kahnemanna, kórych wkład niebagaelnie przyczynił się w rozwój ekonomii eksperymenalnej. Ich praca pozwoliła w konsekwencji na sworzenie jednej z nowych gałęzi ekonomii [20], [17], kóra dzięki wykorzysywaniu modelowania i symulacji kompuerowych, daje duże możliwości analizowania, a akże obserwowania skuków podjęych decyzji przed ich wprowadzeniem w życie. Ta nowa gałąź zosała określona jako ekonomia obliczeniowa opara na agenach (ACE agen-based compuaional economics). Mając na uwadze isoę zagadnień związanych z ekonomicznymi procesami decyzyjnymi oraz problemy, z kórymi współcześni decydenci muszą się zmagać, celem rozdziału jes przybliżenie możliwości wykorzysania podejścia agenowego w modelowaniu i symulacjach ekonomicznych, wspomagających podejmowanie decyzji. W związku z poruszaną problemayką, w części pierwszej zosaną przybliżone wyzwania sojące przed współczesnymi decydenami, kóre wymusiły poszukiwanie nowych meod wspomagania decyzji. Nasępnie dla lepszego zrozumienia idei ekonomii obliczeniowej, scharakeryzowane będą pojęcia agena oraz sysemów agenowych, kóre sanowią podsawę ACE. W kolejnej sekcji pokróce zosaną przybliżone zagadnienia związane z modelowaniem i symulacją, sanowiące drugi isony elemen ACE. W części końcowej będzie omówione sam ermin ACE oraz możliwości zasosowania ej meody. Całość zosanie nasępnie pokróce podsumowana. 80

82 4.2. Problemayka procesów decyzyjnych Dokonywanie wyborów przez człowieka od zawsze fascynowało przedsawicieli różnych nauk jak filozofia, socjologia, kogniywisyka, maemayka czy psychologia, ale szczególnego znaczenia nabrały one zwłaszcza w szeroko pojęej ekonomii. Ponieważ podejmowanie decyzji sanowi isony elemen niniejszej pracy, w związku z ym waro zdefiniować, że możemy przez nie rozumieć grupę logicznie powiązanych ze sobą operacji myślowych i/lub obliczeniowych, prowadzących do rozwiązania problemu decyzyjnego poprzez wybranie jednego z możliwych warianów działania (decyzji) [23]. Klasycznie przyjmuje się, że proces decyzyjny można podzielić na kilka eapów, wśród kórych wyróżnia się [30]: idenyfikację syuacji decyzyjnej poprzez analizę problemu, sformułowanie zadania decyzyjnego (opis słowny problemu), zbudowanie modelu, odwzorowującego zadanie decyzyjne, wyznaczenie zbioru decyzji, podjęcie osaecznej decyzji. Jakkolwiek każdy z wyróżnionych punków isonie wpływa na efekywność podjęej decyzji, o jednak nie sposób nie wspomnieć o jeszcze jednym isonym elemencie, jakim jes ewaluacja. Jej isoa sprowadza się do oceny uzyskanych efeków, kóre były nasępswem działań będących skukiem decyzji i dosarczenie ym samym informacji mogących w konsekwencji usprawnić procesy decyzyjne. Chociaż większość decyzji ekonomicznych sprowadza się (lub da się zredukować) najczęściej do binarnych opcji wyboru, gdzie można przykładowo zainwesować lub nie, zarudnić pracownika lub nie, dokonać zakupu lub eż nie, o jednak przesłanki podjęych decyzji najczęściej mają posać wekorową [8]. Wekory e (co znacznie urudnia dokonanie rafnych wyborów) złożone są przeważnie nie ylko z warości zmiennych mierzalnych jak np. kosz, płaca, cena, ale również niemierzalnych i subiekywnych, do kórych zaliczyć można poziom sresu, saysfakcja, awersji do ryzyka ip. Waro ponado nadmienić, że zmienne e ulegają również ciągłym flukuacjom. Powoduje o, że worzenie efekywnych ekonomicznie modeli decyzyjnych częso jes zadaniem bardzo skomplikowanym, a rezulay nie zawsze są zadowalające. Sanowi o problem o yle isony, że decyzje podejmowane na podsawie ych modeli (nie ylko w skali makroekonomicznej, ale również przez przedsiębiorswa, jak i indywi- 81

83 dualnych konsumenów), implikują w posaci zjawisk gospodarczych akich jak poziom imporu i eksporu, sopa bezrobocia, dochód narodowy ip. Mając wobec ego na uwadze odpowiedzialność decydenów w konekście ewenualnych skuków podjęych decyzji, można zaryzykować swierdzenie, że neoklasyczna koncepcja człowieka racjonalnego, czyli homo oeconomicus, powinna mieć jak najbardziej rację byu we współczesnych procesach decyzyjnych. Jak wynika jednak z badań Global Daa and Analyics Survey 2016: Big Decisions przeprowadzonych przez PwC, aż 36% (w skali globalnej) sraegicznych decyzji podjęych przez decydenów było oparych na doświadczeniu i inuicji, a jedynie 38% na analizie danych [22]. Pozosałą część sanowiły decyzje podjęe w oparciu o porady zewnęrzne (np. doradców). Wyniki ych badań podają w wąpliwość koncepcję człowieka racjonalnego i skłaniają w większym sopniu do przyjmowania raczej założeń ekonomii behawioralnej. W akim podejściu większą rolę przy podejmowaniu decyzji odgrywają czynniki psychologiczne, a więc meody srice heurysyczne, niż warda analiza danych i modele maemayczne. Należy podkreślić, że ak subiekywne podejmowanie decyzji nie wynika bynajmniej ze zmiany podejścia współczesnych decydenów, a jedynie z większej wiedzy, jakiej odnośnie do ego zagadnienia dosarczają odkrycia naukowe. Już w 1978 roku, badacz między innymi eorii decyzji i szucznej ineligencji Herber Simon w swojej koncepcji ograniczonej racjonalności swierdził, że ludzie podczas podejmowania decyzji, sosują własne, bardzo subiekywne meody, kóre pozwalają im racjonalizować wybór przed samymi sobą [16]. Niemniejszy wkład w zrozumienie przyczyn decyzji podejmowanych przez zarówno zwykłych konsumenów, ekonomisów, inwesorów, menedżerów czy nawe poliyków, mieli Kahneman i Tversky. Sworzyli oni szereg koncepcji, w kórych swierdzali, że na decyzje mają wpływ nie yle warde dane, ile indywidualny san decydena, więc np. jego samopoczucie, poziom sresu, awersja do ryzyka, odczuwana waga decyzji czy chociażby podaność na syndrom grupowego myślenia. Takie podejście do dokonywania wyborów sprawia, że nie ylko rudno przewidzieć jakie będą skuki podjęych decyzji, ale również ciężko wyznaczyć ich modele, kóre mogłyby wspomagać procesy decyzyjne w przyszłości. Zasadnym wydaje się wobec ego pyanie, jakie są przyczyny sosunkowo częsego podejmowania decyzji w oparciu o subiekywne odczucia, aniżeli o dane i modele ekonomiczne? 82

84 W dzisiejszym świecie, gdzie posęp eleinformayczny spowodował zacieśnianie się więzów społecznych i gospodarczych, a akże umożliwił nowe meody analizy i dosępu do danych, zdobywanie niezbędnych w procesach decyzyjnych informacji i w konsekwencji wiedzy, wydawać by się mogło zadaniem rywialnym. Jednakże wraz ze wzrosem ich dosępności pojawiły się również negaywne efeky w posaci ak zwanego przeładowania i szumu informacyjnego. Powodują one, że eksploracja i eksploaacja dosępnej przesrzeni informacyjnej jes znacznie urudniona, a nierzadko, bez zaawansowanych narzędzi informaycznych, wręcz niemożliwa. Inny problem w ej dziedzinie sanowi również ich dynamiczna zmiana w krókim przedziale czasu. Powoduje o, że uzyskana informacja szybko raci na akualności, co obniża jej warość decyzyjną. Ponieważ posiadanie informacji wydaje się kluczowe dla podejmowania decyzji, sosunkowo duże koszy jej uzyskania, a akże króki okres wykorzysania mogą sanowić jedną z przyczyn, dla kórych decyzje są częso podejmowane ylko w oparciu o inuicję i doświadczenie, niż na podsawie koszownej i czasochłonnej analizy. Bez względu jednak na przyczyny, kóre deerminują kszał współczesnych procesów decyzyjnych, worzenie skuecznych modeli decyzyjnych wydaje się niezwykle rudne. Spowodowane jes o dużą złożonością rynków oraz skomplikowaną siecią powiązań między jego uczesnikami. Ponado wpływ na o mają również permanenne i niezwykle dynamiczne zmiany, kóre rzuują na indywidualne preferencje decydenów. Jednym z rozwiązań wskazanych problemów może okazać się zmiana doychczasowego podejścia, rezygnując z wykorzysywania saycznych modeli i symulacji, kóre na ich podsawie są przeprowadzane, na korzyć podejścia dynamicznego. Przydane w akim wypadku mogą okazać się inspiracje biologiczne, gdzie zauważono pozyywny wpływ ineligencji kolekywnej w rozwiązywaniu skomplikowanych problemów Charakerysyka sysemów agenowych Inspiracje biologiczne od zawsze sanowiły isony elemen rozwoju echnologii informaycznych, zwłaszcza w domenie szucznej ineligencji. Ich efekem było powsanie rozmaiych echnik jak szuczne sieci neuronowe, algorymy ewolucyjne czy auomay komórkowe Johna von Neumanna, kóre miały 83

85 odzwierciedlać koncepcję samoreprodukcji 11. Już na przełomie la 70-ych i 80- ych zauważono, że echniki e z powodzeniem mogą być wykorzysywane w skomplikowanych zadaniach ekonomicznych, ym samym przy podejmowaniu decyzji. Szczególnie zinensyfikowany rozwój eleinformayczny la 90, kórego efekem były isone zmiany realiów ekonomicznych (wynikające między innymi ze wzrosu ilości dosępnych i przewarzanych danych oraz zacieśnianiu się powiązań gospodarczych i społecznych), sanowił silny bodziec do poszukiwania nowych, jak i modyfikacji isniejących echnik wspomagania decyzji. Poencjalnym rozwiązaniem okazało się rozwinięcie koncepcji auomaów komórkowych w sysemy agenowe, a nasępnie wieloagenowe. W celu zobrazowania, w jaki sposób echnologia a może wspomagać ekonomiczne procesy decyzyjne, przed jej zdefiniowaniem waro przyjrzeć się genezie. Podwaliny ej echnologii sanowiły obserwacje bakerii, owadów (akich jak mrówki i pszczoły) oraz zwierzą, kóre dzięki współpracy są w sanie osiągać relaywnie złożone cele, nieosiągalne dla pojedynczego osobnika. Mogą więc w swoich działaniach uzyskać efek synergii. Taka forma współpracy (a czasem rywalizacji), kóra ponado przejawia zachowania ineligenne, zosała określona jako ineligencja kolekywna [26]. Związane z nią pojęcia jak zachowanie kolekywne, ineligencja roju, ineligencja rozproszona oraz kooperacja społeczna, doprowadziły w końcu do uwypuklenia się nowego nuru w badaniach nad szuczną ineligencją, kóry opierał się na próbie definicji archiekury sysemu na podsawie przyjęego modelu zdolności umysłowopoznawczych [9]. Tak powsała archiekura kogniywna sała się generycznym wzorcem, kóry przy ewolucji algorymicznego podejścia do programowania, począwszy od procedur przez procesy i obieky, doprowadziła do sworzenia agenów. Chociaż wskazanie jednoznacznych przyczyn powsania agenów może okazać się zadaniem rudnym, o jednak widać w ej koncepcji behawiorysyczną ideę wyjaśniania zachowania się organizmów w kaegoriach bodziecreakcja [9]. Ponado ze względu na przeniesienie i realizację wielu współczesnych procesów gospodarczych na płaszczyznę cyfrową, sanowią oni odpowiedź na konieczność sworzenia nowych byów kóre w ej przesrzeni mogą przebywać i działać [5], sanowiąc meaforę ludzkich agenów [14] lub in- 11 Koncepcja a zakładała samoreplikację, czyli powielanie się jednosek (obieków). Jej isoę sanowi współpraca ych obieków w pozyskiwaniu surowców i energii, kóre są wykorzysywane w procesie powielania, co sanowi niejako alegorię życia. 84

86 nych elemenów sysemu ekonomicznego. Agenów w akim rozumieniu można zaem uożsamiać zarówno ze sprzedawcami, kupcami, gospodarswami domowymi, przedsiębiorswami, bankami, jak i innymi podmioami ekonomicznymi. Pomimo że echnologia agenowa nie sanowi obecnie nowości, a ponado powsało na jej ema wiele opracowań i arykułów naukowych, o nadal rudno jes podać jej definicję sensu srico, czego przyczyną jes wieloaspekowość podejścia do emau zarówno od srony użykowej, jak i konsrukcyjnej. Niemniej jedna z prób zdefiniowania pojęcia, zaproponowana przez Ashok Jashapara określa agenów jako program kompuerowy do samodzielnego działania w określonym ooczeniu i osiągania wyyczonych celów [12]. Posiłkując się ą definicją oraz ich genezą, można więc określić agena jako pewien by, kóry egzysując w określonym, częso złożonym środowisku, oddziałuje z nim, pobierając bodźce za pomocą sensorów i wpływając na nie za pomocą efekorów, a ym samym realizując określone zadania zmierzające do rozwiązywania problemów. Takie podejście do agendowości można określić mianem sysemów agenowych. Ponieważ jak zosało już wspomniane, definicja agena nieby precyzyjnie określa, czym jes agen, przyjęło się ich definiować poprzez podanie cech, kórymi powinni się charakeryzować. Do najważniejszych zaliczyć należy [14], [10], [6]: auonomia działania każdy agen działania w sposób niezależny i auomayczny, a ingerencja człowieka jes ograniczona najwyżej do wyznaczania celów i nadzorowania ich realizacji, reakywność agenci są w sanie modyfikować i odpowiednio dososowywać swoje zachowanie w zależności od sanu środowiska, w kórym funkcjonują, pro-akywność agenci nie ylko oddziałują na zmiany zachodzące w swoim ooczeniu, ale również przejmując inicjaywę, samemu wpływając na jego kszał, umiejęności społeczne agenci mają możliwość porozumiewać się z innymi agenami 12 w ramach wspólnych onologii i przy wykorzysaniu języków komunikacyjnych jak np. ACL (ang. agen communicaion language), 12 Agenami mogą być zarówno inni agenci programowi, ale również maszyny i ludzie, kórzy z danym sysemem wchodzą w inerakcję. 85

87 samoanaliza agenci, wykorzysując różne mechanizmy w ym meaprogramowanie, mają możliwość analizowania swojego sanu, co umożliwia im korygowanie własnego zachowania i eliminowanie błędów. uczenie i adapacja jes jedną z najważniejszych cech, pozwalającą agenowi pozyskiwać wiedzę, kóra daje możliwość dososowywanie się do dynamicznie zmieniającego się środowiska. Należy w ym momencie zaznaczyć, że nie każdy agen musi posiadać wszyskie z wymienionych właściwości [18], a w ym aspekcie wiele zależy od zadań, jakie ma realizować. Bez względu jednak, czy dany sysem agenowy posiada agenów bardziej lub mniej złożonych, przeważnie dzięki wykorzysywaniu dodakowo innych meod szucznej ineligencji, są oni w sanie realizować nawe najbardziej wymagające zadania, działając częsokroć w złożonych, dynamicznie się zmieniających i heerogenicznych środowiskach. Choć mówiąc o echnologiach agenowych, częso wykorzysuje się pojęcie sysemów agenowych, o jednak w przeważającej liczbie worzone są ak zwane sysemy wieloagenowe MAS (ang. muli-agen sysem), będące środowiskiem, w kórym egzysuje i współpracuje wielu różnych agenów worzących sieć powiązań. Odwołując się do przyoczonych wcześniej inspiracji biologicznych, analogicznie sysemy wieloagenowe są w sanie rozwiązywać nie ylko złożone, ale również rozproszone obliczeniowo problemy, uzyskując w ym efek synergii. Dzięki szerokim możliwościom wykorzysania sysemów wieloagenowych, znalazły one zasosowaniu w różnych dziedzinach związanych z ekonomią jak [3]: zarządzaniu markeingiem czasu rzeczywisego, e-biznesie, zarządzaniu łańcuchem dosaw i alokacją zasobów, wyszukiwaniu i filrowaniu danych i informacji, planowaniu i konroli, symulacjach, wspomaganiu i podejmowaniu decyzji, innych obszarach, w kórych szczególnie isone jes funkcjonowanie w dynamicznie zmieniającym się środowisku. W osanim czasie echnologie agenowe nabrały szczególnego znaczeniu zwłaszcza w konekście wspomagania podejmowania decyzji, w ym decyzji ekonomicznych. Przejawia się o w różnych aspekach jak wyszukiwanie, gro- 86

88 madzenie i przewarzanie danych do posaci, w kórej e będą mogły być wykorzysywane, ale również w symulacjach na modelach skomplikowanych środowisk ekonomicznych Modelowanie i symulacje Jak zosało już nakreślone, współczesne procesy decyzyjne charakeryzują się dużym skomplikowaniem, co wynika nie ylko ze złożoności poszczególnych elemenów sysemów ekonomicznych wpływających na decyzję, ale również z dużej dynamiki zmian na rynkach i skomplikowanej sieci powiązań pomiędzy wspomnianymi elemenami. Wymusiło o konieczność sosowania eksperymenów symulacyjnych (częso kompuerowych), kóre przy sosunkowo niewielkich koszach i krókim czasie realizacji, dają możliwość przygoowania decyzji i sprawdzenia jakie skuki ekonomiczne będą z nimi związane [29]. Przeprowadzenie akiego eksperymenu w pierwszej kolejności pociąga jednak za sobą przygoowanie odpowiedniego modelu. Za model ekonomiczny można uznać zbiór założeń worzących uproszony, schemayczny obraz pewnego fragmenu lub całości gospodarki, w kórym można badać isone zależności, absrahując od zjawisk przypadkowych lub uznanych za mniej ważne dla wyjaśnienia danego aspeku rzeczywisości gospodarczej [13]. Modele są więc wykorzysywane do odwzorowania wycinka rzeczywisości [27], kóry ma być poddany analizie, a gdzie z przyczyn koszowych, prawnych, eycznych, echnologicznych czy eż organizacyjnych, przeprowadzenie bezpośrednich badań i eksperymenów jes niemożliwe. Doychczas, najczęściej wykorzysywanymi były modele maemayczne. Sosowanie akich modeli przysparza jednak pewnych rudności. Z jednej srony zbudowanie zaawansowanych modeli o wielu zmiennych, kóre odzwierciedlałyby w sopniu zadowalających rzeczywisość, jes rudne do osiągnięcia, a ponado spora złożoność obliczeniowa swarza ryzyko, że znalezienie rozwiązań sanie się niemożliwe. Z drugiej srony naomias, zby uproszony model może nie odzwierciedlać rzeczywisości w sopniu wymaganym do uzyskania prawidłowych odpowiedzi. Samo zbudowanie modelu nie daje jednak rozwiązania problemu, kóre określiłoby wpływ różnych czynników na badany obiek lub korelacji między nimi. Aby je uzyskać, na modelu przeprowadzany jes eksperymen symulacyj- 87

89 ny, mogący polegać np. na prowadzeniu obliczeń maemaycznych (najczęściej przy wykorzysaniu specjalisycznego oprogramowania). Symulacja kompuerowa jes więc działaniem, w rakcie kórego inicjowany jes wirualny model analizowanego lub projekowanego sysemu [2]. Eksperymen przeprowadzany na akim modelu realizowany jes analogicznie, jak hipoeyczny eksperymen, kóry mógłby być przeprowadzony w rzeczywisym środowisku. Powinien więc w jak najlepszym sopniu odzwierciedlać realną syuacje, dając wyniki przybliżone do ych, kóre byłby osiągnięe w rzeczywisości. W przypadku wykorzysywania do symulacji meod kompuerowych, isonym okazuje się również dobranie odpowiednich meod symulacyjnych i związanego z ym oprogramowania. Mając wobec ego na uwadze wyzwania, przed kórymi sają współcześni decydenci, korzyści jakie płyną z wykorzysania eksperymenów symulacyjnych oraz możliwości, kórych dosarczają sysemy agenowe, nie powinien dziwić fak, że coraz częściej o właśnie hybrydyzacja ych dwóch echnik wspomagania procesów decyzyjnych przyciąga uwagę badaczy, jak również prakyków związanych z biznesem i ogólnie pojęą ekonomią Ekonomia obliczeniowa opara na agenach Jak zauważają Bojor, Rosek i Knopik, każde zjawisko, proces lub san wysępujący w rzeczywisości da się przedsawić w posaci pewnego zbioru wzajemnie ze sobą powiązanych komponenów, kórych łączne funkcjonowanie zmierza do ściśle określonego celu [2]. Ponieważ akie ujęcie świaa sanowi niejako definicję modelu, można w związku z ym zauważyć, że sysemy agenowe, w kórych poszczególni agenci są w sanie reprezenować rzeczywise byy ekonomiczne z ich wzajemnymi inerakcjami, doskonale nadają się do modelowania i późniejszej symulacji różnych zjawisk gospodarczych. W zasosowaniach ekonomicznych, modelowanie agenowe przyjęło się określać jako ekonomia obliczeniowa opara na agenach (ACE - Agen-based compuaional economics). Idea ACE sanowi połączenie wielu elemenów, do kórych zaliczyć można ekonomię głównego nuru, ekonomię behawioralną, ekonomię obliczeniową, psychologię kogniywną (poznawczą) oraz szuczną ineligencję (zwłaszcza działy związane z obliczeniami ineligennymi i sysemami agenowymi), co prezenuje poniższy schema. 88

90 Rysunek 4.1. Elemeny składowe ACE [24]. ACE sanowi więc kompilację wiedzy z różnych dziedzin i sprowadza się do wykorzysywania specjalisycznego oprogramowania, kóre daje możliwości modelowania, a nasępnie przeprowadzania ekonomicznych symulacji agenowych. Heerogeniczni agenci w akiej symulacji reprezenując różne byy ekonomiczne, wchodzą w inerakcję z innymi agenami programowymi, jak również ludzkimi, a akże ze środowiskiem, w kórym funkcjonują. Mogą ponado pobierać dane zewnęrzne (np. przez Inerne), sarając się przy ym odzwierciedlać zachowania i decyzje podejmowane przez swoich odpowiedników w świecie rzeczywisym. Taki eksperymen przy większej lub mniejszej ingerencji w środowisko osoby badającej daje możliwość obserwacji dynamicznych zależności i ich konsekwencji, związków przyczynowo-skukowych, a akże zachowań jednosek na skuek podjęych decyzji i określonych sanów środowiska. Od srony formalnej, ACE można zdefiniować jako lisę rzech argumenów [7], [4]: zbiór agenów A, złożony z wielu pojedynczych agenów a (a A), kórzy worzą sysem wieloagenowy i charakeryzują się odmiennymi rolami, celami, sraegiami działania oraz arybuami [29], [25]. Zbiór paramenów (zmiennych) inicjalizujących symulację I, a akże zbiór specyfikacji symulacji R, opisujący środowisko symulacji. Tak więc ACE = (A, I, R). Sam proces przeprowadzenia eksperymenu składa się z kilku eapów, do kórych zaliczyć należy [7]: 89

91 1. Analizę rzeczywisego sysemu ekonomicznego, pod kąem badanego problemu. 2. Zdefiniowanie obieku badań i precyzyjnych zadań, kóre mają być realizowane przez model. 3. Budowanie modelu koncepcyjnego, co sprowadza się do zdefiniowania argumenów składających się na ACE, w ym opracowaniu wirualnego środowiska, w kórym ineligenni agenci będą funkcjonować [19]. 4. Sprawdzanie zbudowanego modelu pod względem inegralności argumenów i odpowiedniego odwzorowania modelowanej rzeczywisości. W przypadku swierdzenia błędów model aki zosaje zmodyfikowany. 5. Przekszałcenie przygoowanego modelu do posaci zrozumiałej przez oprogramowanie wykorzysywane do symulacji. Przykładem akiego oprogramowania może być NeLogo, Muli-Agen Simulaor (MASON), Muli-Agen Social Simulaion (Moduleco), Swarm Simulaion Sysem, SimBioSys i wiele innych Przeprowadzenie symulacji na przygoowanym modelu. Może być ona opara na zesawie danych wprowadzonych na począku symulacji lub mogą być one akualizowane w rakcie jej rwania. Dzięki akiemu podejściu oraz przy wykorzysaniu kogniywnych umiejęności agenów i zdolności komunikacyjnych, powinno o w większym sopniu odzwierciedlić zachowania emergenne oraz dynamikę i złożoność zmian w środowisku ekonomicznym (uwzględniając zmienną ludzką naurę oraz nie zawsze racjonalne posępowanie). Symulacja aka może być powarzana przy różnych warościach zmiennych inicjalizujących, aż do momenu osiągnięcia pożądanych lub akcepowalnych wyników. 7. Przeanalizowanie wyników eksperymenu symulacyjnego i zinerpreowanie ich z ekonomicznego punku widzenia. Parząc szerzej w konekście procesów decyzyjnych, a opierając się o wyniki przeprowadzonej symulacji, wybierana jes nasępnie odpowiednia decyzja z poencjalnego zbioru decyzyjnego. Biorąc zaem pod uwagę możliwości, jakie daje wykorzysywanie sysemów agenowych w symulacjach ekonomicznych, mogą się one przykładowo przysłużyć do badania [11]: wpływu społeczeńswa na formułowanie opinii, 13 Spis oprogramowania można znaleźć pod adresem: hp://www2.econ.iasae.edu/esfasi/acecode.hm. 90

92 sieci społecznych, przyczyn współpracy i konflików międzyludzkich, rynków finansowych, konkurencji i kooperacji między przedsiębiorswami, mikro i makro-ekonomicznych modeli, skuków podjęych przez managerów decyzji, skuków rozbudowy infrasrukury, i wielu innych problemów, kóre charakeryzują się dużą złożonością i dynamiką zmian w czasie i przesrzeni, oraz innych zjawisk dających się esymować. 4.6.Podsumowanie Jak podają badania PwC, 41% decydenów uznało, że sraegiczne decyzje będą wymagały analizy wykorzysującej algorymy kompuerowe [21]. Świadczy o o słuszności i konieczności prowadzenia badań, kórych celem będzie doskonalenie kompuerowych meod wspomagania procesów decyzyjnych zarówno w skali mikro, jak i makroekonomicznej. Analiza dosępnej lieraury pozwala swierdzić, że sysemy agenowe bardzo dobrze wpisują się w ę endencję i odpowiadają współczesnym wymogom sawianym klasie sysemów doradczych. Szczególnie dzięki wykorzysaniu meod szucznej ineligencji oraz dorobku psychologii kogniywnej, poprzez modelowanie i symulacje środowisk ekonomicznych mogą wspomagać procesy decyzyjne, gdy: problem decyzyjny doyczy złożonych syuacji o czasowych i przesrzennych zależnościach (lokalnych lub globalnych), problem charakeryzuje się dużą zmiennością (dynamiką) zjawisk, co wymaga wykorzysania umiejęności adapacyjnych, problem doyczy relacji społecznych i wiążących się z ym cech naury ludzkiej, akich jak świadomość, moralność, insynkowność, kreaywność id. Przyszłe badania auora skoncenrują się na prakycznych aspekach wykorzysania sysemów agenowych w ekonomicznych procesach decyzyjnych, co z założenia powinno przyczynić się do rozwoju i popularyzacji ej obiecującej gałęzi ekonomii, jaką jes ekonomia obliczeniowa opara na sysemach agenowych. 91

93 Lieraura [1] Ashraf Q., Gershman B., Howi P., How Inflaion Affecs Macroeconomic Performance: An Agen-Based Compuaional Invesigaion, Macroeconomic Dynamics, 2016, vol. 20, no. 2, s [2] Bojar W., Rosek K., Knopik L., Sysemy wspomagania decyzji, Polskie Wydawnicwo Ekonomiczne, Warszawa [3] Bures V., Tucnik P., Complex Agen Based Models Applicaion Of A Consrucivism In The Economic Research, Economics & Managemen, 2014, 17(3), s [4] Cenarowicz K., Pojęcie M-agena i koncepcja sysemów wieloagenowych, w: Rozwój informaycznych sysemów wieloagenowych w środowiskach społeczno-gospodarczych, red. Sanek S., Sroka H., Paprzycki M., Ganzha M., Wydawnicwo Place, Warszawa 2008, s [5] Cenarowicz K., Paradygma agenowy w informayce. Koncepcje, podsawy i zasosowania. Akademicka Oficyna Wydawnicza EXIT, Warszawa [6] Chen S., Varieies of agens in agen-based compuaional economics: A hisorical and an inerdisciplinary perspecive, Journal of Economic Dynamics and Conrol, 2012, vol. 36, no. 1, s [7] Damaceanu R. C., An Agen-based Compuaional Sudy of Wealh- Disribuion in Funcion of TechnologicalProgress Using Nelogo, American Journal of Economics, 2011, vol. 1, no. 1, s [8] Forlicz S., Jasiński M., Mikroekonomia, Wydawnicwo Wyższej Szkoły Bankowej, Poznań [9] Flasiński M., Wsęp do szucznej ineligencji, Wydawnicwo Naukowe PWN, Warszawa [10] Gräbner C., Agen-based compuaional models a formal heurisic for insiuionalis paern modelling?, Journal of Insiuional Economics, 2016, vol 12, no. 1, s [11] Helbing D., Baliei S., Agen-Based Modeling, w: Social Self- Organizaion, red. Helbing D., Springer, Berlin 2012, s [12] Jashapara A., Zarządzanie wiedzą, Polskie Wydawnicwo Ekonomiczne, Warszawa

94 [13] Klimczak B., Mikroekonomia, Wydawnicwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław [14] Kiełyka L., Niedbał R., Technologie agenowe w organizacjach gospodarczych wybrane obszary zasosowań, w: Technologie agenowe w organizacjach oparych na wiedzy, red. Żyniewski M., Wydawnicwo Uniwersyeu Ekonomicznego w Kaowicach, Kaowice 2015, s [15] Kopczewski T., Ekonomia złożoności. Zasosowanie modelowania Agen-based Compuaional Economics w nauczaniu zdalnym, w: E- learning - narzędzia i prakyka, red. M. Dąbrowski, M. Zając, Fundacja Promocji i Akredyacji Kierunków Ekonomicznych, Warszawa 2012, s [16] Kozielski R., Nieracjonalne decyzje firm, czyli nasroje i humory wolnego rynku, 2015, hp://biznes.pl/magazyny/markeing/nieracjonalne-decyzje-firmczyli-nasroje-i-humory-wolnego-rynku/hpkgh ( ). [17] Luna F. Sefansson B., Economic Simulaions in Swarm: Agenbased modelling and objec oriened programming, Springer Science & Business Media, New York [18] Łauszyńska A., Symulacja wieloagenowa w zasosowaniach biznesowych, Sudia i Maeriały Polskiego Sowarzyszenia Zarządzania Wiedzą, 2010,. 28, s [19] Macal C. M., Norh M. J., Tuorial on agen-based modelling and simulaion, Journal of Simulaion, 2010, vol 4, s [20] Owczarek T., Wieloagenowa symulacja rynku pracy z uwzględnieniem sieci osobisych powiązań między pracownikami, Zeszyy Naukowe Organizacja i Zarządzanie Poliechniki Śląskiej, 2009, nr 49, s [21] PwC Releases 2016 Big Decisions Global Daa and Analyics Survey, 2016, ( ). [22] PwC's Global Daa and Analyics Survey 2016: Big Decisions 2.0, 2016, ( ). 93

95 [23] Rebizan W., Meody Podejmowania Decyzji, Wydawnicwo Poliechniki Wrocławskiej, Wrocław [24] Reid S. T., Agen-based Compuaional Economic Models, ( ). [25] Richiardi M. G., Agen-based compuaional economics: a shor inroducion, The Knowledge Engineering Review, 2012, vol. 27, no 2, s [26] Skrzyński P., Zasosowanie eorii kolekywnej ineligencji do opisu paradygmau niewidzialnej ręki rynku, praca dokorska, Akademia Górniczo-Hunicza im. Sanisława Saszica w Krakowie, Kraków [27] Sanek S., Żyniewski M., Symulacja z wykorzysaniem modeli hybrydowych, Prace Naukowe / Akademia Ekonomiczna w Kaowicach, 2005, s [28] Wawrzyniak A., Modelowanie wieloagenowe jako narzędzie do badania zachowania konsumenów, Zeszyy Naukowe SGGW w Warszawie. Poliyki Europejskie, Finanse i Markeing, 2015, nr. 14, s [29] Wawrzyniak A., Modelowanie zachowania agenów w wieloagenowych sysemach symulacyjnych sosowanych w zarządzaniu, Sudia Informaica, 2015, nr. 36, s [30] Woźniak A., Badania operacyjne w logisyce i zarządzaniu produkcją cz. I, wyd. PWSZ, Nowy Sącz

96 Rozdział 5 Zasosowanie meody Promehee GDSS w analizie warianów budżeu obywaelskiego 5.1. Wprowadzenie Budże parycypacyjny w Polsce częso nazywany obywaelskim wiąże się z procesem decyzyjnym, w ramach kórego mieszkańcy współworzą budże danego miasa, ym samym współdecydując o dysrybucji określonej puli środków publicznych [10].Środki publiczne wydawane są więc na projeky uwzględniające porzeby mieszkańców danej dzielnicy, osiedla czy eż ulicy. Przy realizacji miejskich inwesycji należy jednak pamięać, że zarządzanie współczesnym miasem wymaga konieczności uwzględnienia licznych współzależności wysępujących między czynnikami warunkującymi efeky podejmowanych decyzji [14]. Zarządzający miasem powinni mieć na uwadze jego zrównoważony rozwój i kierować się przy ym wieloma czynnikami, akimi między innymi, jak ooczenie gospodarcze, społeczne i środowiskowe. Porzebna do ego jes więc wiedza z licznych dziedzin obejmujących zagadnienia z urbanisyki, gospodarki przesrzennej, ekonomiki miasa, echniki, ekologii, socjologii, psychologii społecznej, ip. Aby realizowane w ramach budżeu obywaelskiego projeky uwzględniały zrównoważony rozwój miasa, należałoby wyróżnić wśród projeków zgłaszanych przez mieszkańców e mające największy, według eksperów, wpływ na rozwój ich miasa, dzielnicy, osiedla czy eż ulicy. Na ej podsawie mieszkańcy, mając szerszą wiedzę co jes korzysniejsze, mogliby dokonać wyboru projeków do realizacji. Dokonując wyboru ych najlepszych projeków należy uwzględnić wiedzę z wielu dziedzin. Do rozwiązania powsałego problemu decyzyjnego należałoby więc powołać grupę eksperów, a klasyfikacji warianów dokonać na podsawie ich ocen uwzględniając różne kryeria za pomocą wykorzysywanych do ego meodologii wielokryerialnego wspomagania decyzji grupowych. Jedną z akich meod wspomagania decyzji grupowych z uwzględnieniem ocen dokonywanych za pomocą wielu kryeriów jes Promehee GDSS i związana z 95

97 nią analiza GAIA. Przykłady wykorzysania ej meody w podejmowaniu grupowych decyzji wielokryerialnych zaware są w akich pozycjach jak:[19] i [18], gdzie wykorzysano ją do uworzenia rankingu inerneowych serwisów informacyjnych, czy eż [16] gdzie szukano najlepszego rozwiązania przy planowani rurociągu ropy nafowej i gazu w basenie Morza Kaspijskiego. Celem niniejszego rozdziału jes próba wykorzysania procedury Promehee GDSS w wyborze projeku zgłaszanego w ramach budżeu obywaelskiego, gdzie zadaniem decydenów jes klasyfikacja warianów na podsawie wielu kryeriów, a decydenci nie posiadają danych ilościowych. W dokonywaniu oceny muszą więc kierować się przede wszyskim posiadaną wiedzą dziedzinową, doświadczeniem oraz własnymi preferencjami Meodologia grupowego wspomagania decyzji wielokryerialnych Promehee GDSS Meoda Promehee(pełna angielska nazwa brzmi:preference Ranking Organizaion METHod for Enriched Evaluaion co można przełumaczyć jako meodę budowy rankingu dla wzbogacenia oceny) należy do meod zw. szkoły europejskiej i zosała opracowana w 1982 roku przez Bransa [2]. Służy do rangowania warianów decyzji poprzez zasosowanie sopnia preferencji (ang. preferencedegree). Procedura meody Promehee składa się z 3 eapów: (1) określenie sopnia preferencji z uwagi na poszczególne kryeria oceny dla każdej z uporządkowanych par warianów, (2) obliczenia jednokryerialnych przepływów preferencji (ang. Unicrierionpreferenceflows), (3) wyznaczenie ogólnego przepływu (ang. Globalpreferenceflow) [8]. Meoda Promehee GDSS powsała w rakcie rozwoju meody Promehee na porzeby związane z grupowym wspomaganiem decyzji (ang. GroupDecisionMaking GDM), bezpośrednio na bazie procedury wykorzysanej w jednym z warianów ej meody Promehee II [B84]. Promehee II wykorzysuje porównania parami i relację przewyższania w celu wybrania najlepszej alernaywy decyzyjnej. Wykorzysywane są w niej pozyywne i negaywne przepływy preferencji określające jak bardzo dany warian przewyższa inne i jak bardzo jes przewyższany przez inne wariany ([15], [18]). Procedura Promehee II składa się z pięciu eapów: 96

98 1) porównania parami warianów decyzyjnych względem kolejnych kryeriów decyzyjnych, 2) zasosowanie wybranej dla każdego kryerium funkcji preferencji, 3) wyznaczenie indeksu preferencji warianów zgodnie z przyjęymi wagami kryeriów, 4) wyznaczenie pozyywnych i negaywnych przepływów preferencji dla warianów, 5) wyznaczenie przepływów preferencji neo ([1], [19]). W meodzie Promehee II decyden może wybrać jedną z sześciu funkcji preferencji [6], [7]: 1) Zwykłe kryerium silna preferencja (dla akich samych ocen 0), brak paramerów do określenia. Typ podsawowy funkcji preferencji odpowiada syuacji, w kórej dla danego kryerium i warian a i warian b są równoważne wedy i ylko wedy, gdy g i (a)=g i (b). W przeciwnym razie wysępuje silna preferencja jednego warianu względem drugiego (Rysunek 5.1.a). 2) Quasi kryerium z progiem równoważności w kórej musi być określony próg nierozróżnialności. Kszał funkcji preferencji oznacza, że dla danego kryerium i warian a i warian b są równoważne wedy i ylko wedy, gdy różnica g i (a)-g i (b) nie przekracza progu nierozróżnialności q i. W przeciwnym razie isnieje silna preferencja jednego warianu względem drugiego (Rysunek 5.1.b). 3) Kryerium z liniową preferencją i progiem preferencji w kórej musi być określony próg preferencji. W ej relacji preferencja wzrasa od warości 0 do progu preferencji. Kszał funkcji V opisuje syuację, w kórej dla danego kryerium i oraz dla warości g i (a)-g i (b) warianu a i warianu b, mniejszej niż warość progu preferencji p i, preferencje decydena wzrasają liniowo, naomias jeżeli warość g i (a)-g i (b) jes większa niż próg p i, wysępuje silna preferencja jednego warianu względem drugiego (Rysunek 5.1.c). 4) Kryerium poziomu z progiem równoważności i preferencji w kórej musi być określona warość średnia pomiędzy progami nierozróżnialności i preferencji. Ten yp relacji wymaga określenia progów równoważności q i oraz preferencji p i dla każdego kryerium i. Jeżeli różnica g i (a)-g i (b) jes większa niż q i, ale nie przekracza warości p i, o wysępuje słaba preferencja jednego warianu względem drugiego, a warość preferencji równa się 0,5 (Rysunek 5.1.d). 97

99 5) Kryerium z liniową preferencją i obszarem obojęności w kórej również muszą być określone progi równoważności q i oraz preferencji p i dla każdego kryerium i, jednak warość preferencji rośnie liniowo. Odpowiada o syuacji, w kórej preferencja zmienia się od 0 do 1 w przypadku, kiedy różnica g i (a)-g i (b) mieści się w przedziale pomiędzy progiem równoważności q i, i progiem preferencji p i (Rysunek 5.1.e). 6) Kryerium Gaussa w kórej preferencja rośnie zgodnie z rozkładem normalnym Gaussa. W ym przypadku preferencje decydena w sosunku do kryerium i wyrażają się wg rozkładu normalnego. W związku z ym konieczne jes określenie warości odchylenia sandardowego σ i zakładając, że warość średnia μ i =0 (Rysunek 5.1.f). Rysunek 5.1. Funkcje preferencji w procedurze Promehee II: a) zwykle kryerium; b) Quasi kryerium z progiem równoważności; c) kryerium z liniową preferencją i progiem preferencji; d) kryerium poziomu z progiem równoważności i preferencji; e) kryerium z liniową preferencją i obszarem obojęności; f) kryerium Gaussa. Do wyznaczenia indeksu preferencji warianów sosuje się wzór [19]: π a i, b j = n k=1 w k φ k a i,b j n k=1 w k, (1) gdzieφ k oznacza wskaźnik zgodności dla pary warianów porównywanych względem kryerium k zgodnie z przyjęą funkcją preferencji. Do obliczenia pozyywnych i negaywnych przepływów preferencji korzysa się z wzorów (2) i (3): 98

100 φ + a i = φ a i = n j =1 π a i, b j, (2) n j =1 π b j, a i. (3) Końcowy eap realizacji procedury Promehee II polega na wyznaczeniu całkowiego porządku warianów zgodnie z przepływem preferencji neo według wzoru (4): φ + a i = φ + a i φ a i. (4) Meodę ą cechują relacje równoważności i preferencji w szerokim sensie: warian a i przewyższa warian b j (a i L b j ), gdy φ (a i )>φ (b j ), gdzie L oznacza przewyższanie, warian a i jes równoważny warianowi b j (a i I b j ), gdy φ (a i )=φ (b j ), gdzie I oznacza równoważność [17]. Przy grupowym podejmowaniu decyzji zasosowanie ma procedura Promehee GDSS będąca rozszerzeniem funkcjonalności Promehee II. Można w niej skorzysać z każdej z szeregu meod Promehee, naomias końcowej agregacji ocen poszczególnych decydenów dokonuje się za pomocą meody Promehee II [3]. Procedura Promehee GDSS wykonywana jes w rzech eapach: 1) wyznaczenie alernayw decyzyjnych i kryeriów, 2) indywidualna ocena warianów przez każdego decydena, 3) globalna ocena warianów przez grupę [9]. W pierwszym kroku decydenci powinni wspólnie usalić rozparywane wariany decyzyjne i kryeria, według kórych alernaywy będą rozparywane [13]. Niemniej jednak każdy z decydenów może usalić kryeria oceny indywidualnie nie usalając ich z innymi decydenami. Efekem ego będzie przyjęcie w dalszych eapach procedury założenia, że pozosali decydenci przyznali określonemu kryerium wagę równą zero [12]. W drugim eapie oceny grupowej, każdy z decydenów indywidualnie ocenia wszyskie wariany zgodnie z wybraną procedurą Promehee, np. Promehee II. W efekcie każdy z decydenów powinien orzymać przepływy preferencji neo dla każdego warianu decyzyjnego. W rzecim kroku procedury GDSS przepływy preferencji uzyskane przez każdego decydena są rozparywane zgodnie z meodą Promehee II, przy czym kryeria oceny w macierzy decyzyjnej są zasępowane przez decydenów 99

101 [13]. Zaleca się uaj użycie liniowej funkcji preferencji z progiem preferencji p=2 ([4], [11]). Rysunek 5.2. Przebieg procedury Promehee GDSS. Poza obliczeniem grupowego rankingu Promehee II, w meodzie Promehee GDSS wykonywana jes akże analiza GAIA. W meodyce GAIA informacje doyczące k-kryerialnego problemu decyzyjnego przedsawione w k-wymiarowej przesrzeni rzuowane są na płaszczyznę, wobec czego część informacji jes racona. Na płaszczyźnie prezenowany jes m.in. wekor π wskazujący kompromisowy kierunek wynikający z wag przypisanych poszczególnym decydenom (w ogólnym przypadku - kryeriom) [5]. Alernaywy są reprezenowane przez punky, a preferencje decydenów symbolizowane są przez wekory. Jeżeli decydenci mają podobne preferencje, wekory zwrócone są w ym samym kierunku, naomias sprzeczne preferencje skukują przeciwnymi zwroami wekorów. W syuacji, gdy z analizy GAIA wynika, że preferencje decydenów są między sobą w konflikcie, zalecane są kolejno: zmiana wag przypisanych decydenom, zmiana indywidualnych ocen, zmiana krye- 100

102 riów, zmiana alernayw, dodanie kolejnego decydena. Kolejne czynności są konieczne, jeżeli wcześniejsze nie dają oczekiwanych rezulaów w posaci eliminacji konflików ([4], [11]). Przebieg procedury Promehee GDSS zosał przedsawiony na rysunku Procedura badawcza Celem niniejszego badania jes klasyfikacja projeków zgłoszonych w procedurze przyjmowania wniosków do budżeu obywaelskiego oraz wskazanie najlepszego z nich. Badanie uwzględnia preferencje pięciu decydenów, kórzy dokonali oceny poszczególnych projeków uwzględniając osiem kryeriów. W związku z liczbą decydenów i kryeriów posłużono się w badaniu meodologią Promehee GDSS, kóra obok AHP jes jedną z meod wykorzysywanych przy podejmowaniu wielokryerialnych decyzji grupowych. Badanie doyczyło nasępujących warianów decyzyjnych: w1 rozbudowa skaeparku w Parku Kopernika, w2 budowa nad Warą grodu Gorzów Cenrum Kulury Słowiańskiej, w3 wyznaczenie siedmiu wzgórz na erenie Gorzowa Wielkopolskiego z rwałym ich oznakowaniem, w4 rewializacja parku Siemiradzkiego, w5 zagospodarowanie erenu zielonego oraz schodów od ul. Orlą Lwowskich, w6 remon ścieżki ze schodami od ul. Walczaka do MCK z odbudową oru saneczkowego przy ul. Zacisze, w7 remon Schodów Donikąd. Każdy z wymienionych warianów zosał oceniony przez decydenów według nasępujących kryeriów: k1 ład przesrzenny i gospodarka nieruchomościami, k2 modernizacja, k3 rewializacja, k4 zdrowie, k5 spor, k6 urysyka i rekreacja, k7 kulura, k8 ochrona środowiska i przyrody. Wagi dla poszczególnych kryeriów zosały określone przez decydenów za pomocą meody AHP z wykorzysaniem macierzy porównań parami. Uzyskane warości wag przez każdego z decydenów dla wyżej wymienionych kryeriów przedsawione zosały w abeli 5.1. Każdy z warianów zosał oceniony przez wszyskich decydenów według poszczególnych kryeriów za pomocą pięciosopniowej skali gdzie 1 - ocena najniższa, a 5 ocena najwyższa jaką mógł uzyskać dany warian. Wyniki oceny przedsawione zosały w abeli

103 Tabela 5.1. Warości wag dla decydenów w poszczególnych kryeriach. Nr kryerium Decyden 1 Decyden 2 Decyden 3 Decyden 4 Decyden 5 k1 0, , , , ,03732 k2 0, , , , ,13977 k3 0, , , , ,01609 k4 0, , , , ,02194 k5 0, , , , ,00474 k6 0, , , , ,04648 k7 0,0042 0,4489 0, , ,01015 k8 0, , , , ,72351 Tabela 5.2. Oceny warianów każdego z decydenów w poszczególnych kryeriach. Decyden 1 k1 k2 k3 k4 k5 k6 k7 k8 w w w w w w w Decyden 2 k1 k2 k3 k4 k5 k6 k7 k8 w w w w w w w

104 Decyden 3 k1 k2 k3 k4 k5 k6 k7 k8 w w w w w w w Decyden 4 k1 k2 k3 k4 k5 k6 k7 k8 w w w w w w w Decyden 5 k1 k2 k3 k4 k5 k6 k7 k8 w w w w w w w Badanie zosało przeprowadzone za pomocą oprogramowania Visual Promehee, w kórym przeprowadzono procedurę Promehee II z V-kszałną funkcją preferencji i progiem preferencji P równym 2 dla każdego z decydenów uzyskując przepływy preferencji neo. Orzymane dla każdego z warianów przepływy preferencji neo przez poszczególnych decydenów przedsawiono w abeli

105 Tabela 5.3. Przepływy preferencji neo każdego z decydenów. Warian Decyden 1 Decyden 2 Decyden 3 Decyden 4 Decyden 5 W1-0,3254-0,2069 0,2701-0,5284 0,1222 W2-0,4989-0,0373-0,297 0,4842-0,3153 W3-0,2039 0,556 0,4548 0,3951 0,0639 W4 0,4625-0,3436 0,35 0,0785 0,4912 W5 0,1218-0,3085-0,2478-0,1126 0,4745 W6 0,2694 0,3764 0,1118 0,302-0,3556 W7 0,1744-0,0361-0,6418-0,6188-0,4808 W kolejnym kroku zgodnie z procedurą Promehee GDSS po orzymaniu przepływów preferencji neo oddzielnie dla każdego decydena za pomocą meody Promehee II uzyskane przepływy preferencji porównuje się ponownie z wykorzysaniem procedury Promehee II przypisując każdemu z decydenów akie same wagi. W efekcie wykonanego porównania orzymujemy ranking warianów, kóry przedsawiono na rysunku 5.3. Rysunek 5.3. Ranking warianów orzymany dla decyzji grupowej meodą Promehee GDSS. Nasępnym eapem wynikającym z procedury Promehee GDSS jes wykonanie analizy GAIA. Analizę aką dla przeprowadzonego badania przedsawia rysunek

106 Rysunek 5.4. Analiza GAIA orzymana dla procedury Promehee GDSS Wyniki badań W wyniku dokonanych w niniejszym rozdziale badań, kórych celem była klasyfikacja meodą wielokryerialnego grupowego wspomagania decyzji Promehee GDSS projeków zgłoszonych do realizacji w ramach budżeu obywaelskiego i wskazanie projeku najlepszego (najbardziej korzysnego pod kąem zrównoważonego rozwoju miasa) przy uwzględnieniu preferencji poszczególnych decydenów, wyliczono, iż najlepszym zgłoszonym w ramach BO projekem jes projek w3 (wyznaczenie siedmiu wzgórz na erenie Gorzowa Wielkopolskiego z rwałym ich oznakowaniem). Miejsca poszczególnych projeków w klasyfikacji przedsawione zosały na rysunku 5.3. O przewadze warianu w3 nad pozosałymi warianami zdecydował wynik, jaki en projek uzyskał podczas badania preferencji indywidualnych u rzech spośród pięciu decydenów. Decydenci 2 i 3 podczas badania oceni, iż jes on najlepszy spośród zgłoszonych projeków, naomias według decydena 4 projek en zosał sklasyfikowany na drugim miejscu. Preferencje poszczególnych decydenów odzwierciedla przedsawiona na rysunku 4.4 analiza GAIA oraz wykres na rysunku

107 Rysunek 5.5. Preferencje poszczególnych decydenów. Na drugim miejscu zosał sklasyfikowany projek w4 (rewializacja parku Siemiradzkiego). Trzecie miejsce zajął naomias projek w6 (remon ścieżki ze schodami od ul. Walczaka do MCK z odbudową oru saneczkowego przy ul. Zacisze). Naomias za najsłabsze projeky spośród projeków zgłoszonych w ramach budżeu obywaelskiego, a co z ym związane, mające najmniejszy wpływ na zrównoważony rozwój miasa, decydenci uznali projeky w1 (rozbudowa skaeparku w Parku Kopernika) oraz w7 (remon Schodów Donikąd ) Podsumowanie W niniejszym rozdziale omówiono zasosowanie meody Promehee GDSS do grupowej klasyfikacji z wykorzysaniem wielu kryeriów. Przedsawiono w nim ok posępowania podczas podejmowania decyzji grupowych z wykorzysaniem wielu kryeriów. Ponado użyo ej meody do klasyfikacji projeków zgłoszonych w ramach budżeu obywaelskiego, co pozwoliło na 106

108 określenie, kóre ze zgłoszonych projeków będą miały zdaniem decydenów najkorzysniejszy wpływ na zrównoważony rozwój miasa. Z powyższych badań wynika, że procedura Promehee GDSS sprawdza się w zasosowaniach do grupowego podejmowania decyzji. W przypadku, gdy przy klasyfikacji ocenianych warianów mamy do czynienia z wieloma kryeriami oceny, a decydenci nie dysponują jawnymi danymi ilościowymi oceniają wariany według każdego z kryeriów na podsawie indywidualnych preferencji. Indywidualne preferencje i opinie poszczególnych decydenów nie zawsze są obiekywne. Waro zaem skorzysać z grupy eksperów, a ich indywidualne preferencje zamienić na decyzję grupową wykorzysując meodę Promehee GDSS. Meody ego ypu na zobiekywizowanie oceny końcowej rozparywanego problemu decyzyjnego. Grupa decydenów ma przewagę nad pojedynczym decydenem, gdyż globalnie posiada większą wiedzę i doświadczenie. Z przedsawionego badania wynika, że najlepszym z grupy projeków zgłoszonych w ramach budżeu obywaelskiego, a zarazem mającym największy wpływ na zrównoważony rozwój miasa, jes projek w3 obejmujący wyznaczenie siedmiu wzgórz na erenie Gorzowa Wielkopolskiego z rwałym ich oznakowaniem. Wysoko ocenione zosały eż projeky w4 (rewializacja parku Siemiradzkiego) i w6 (remon ścieżki ze schodami od ul. Walczaka do MCK z odbudową oru saneczkowego przy ul. Zacisze). Wydaje się wskazanym, aby mieszkańcy poznali klasyfikację projeków dokonaną przez eksperów, gdyż pozwoliłoby im o na bardziej świadomy wybór projeku do realizacji w ramach budżeu obywaelskiego. Lieraura [1] BehzadianM., Kazemzadeh R.B., Albadvi A., AghdasiM.PROMETHEE: A comprehensive lieraure review on mehodologies and applicaions. European Journal of OperaionalResearch, No. 200, , Syczeń [2] BransJ.P.,L ingenierie de la decision; Elaboraion d insrumensd aide a decision. La mehod PROMETHEE, Colloq. d'aide a la decision,

109 [3] BransJ.P., Macharis C., Kunsch P.L., Chevalier A., SchwaningerM., Combining mulicrieria decision aid and sysem dynamics for he conrol of socio-economic process. An ieraive real-ime procedure. European Journal of Operaional Research, No. 109, , Wrzesień1998. [4] BransJ.P.,MareschalB., PromeheeMehods. [w:] MulipleCrieria- Decision Analysis Sae of he Ar. Surveys, Greco S. (red.), Springer, , [5] BransJ.P.,MareschalB.,How o Decide wih PROMETHEE. [online] hp:// grudzień 2010]. [6] BransJ.P.,MareschalB.,VinckePh., Promehee: A New Family of Ouranking Mehods in Mulicrieria Analysis. Operaional Research, [7] BransJ.P., VinckePh., A Preference Ranking Organisaion Mehod: he PROMETHEE Mehod for Muliple Crieria Decision-Making, Managemen Science, 1984, Vol , Czerwiec [8] Dyczak M., Ginda G.,Wybrane wielokryerialne meody warościowaniauwzględniające rudno mierzalność cech zabyków [w:]sysemy warościowania dziedzicwa. San badań i problemy.szmygin B. (red.), Poliechnika Lubelska [9] Escobar-Toledo C.E., López-García, B.,The Use of Mulicrieria Decision Aid Sysem in he Informaion Technology (I) Allocaion Problem. OperaionalResearch: An Inernaional Journal, Vol. 5, No. 2, , [10] Kębłowski W.,Budże parycypacyjny króka insrukcja obsługi.insyu Obywaelski, Warszawa [11] Kodikara P. N, Perera B. J. C, Kularahna M. D. U. P., Opimal Operaion of Urban Waer Supply Sysems: A Muli-Objecive Approach using he PROMETHEE Mehod. [w:]proceedings of he Inernaional Urban Waer Conference, Heverlee, Belgium, Sepember, 2008, [12] Leyva-López J.C.,Fernández-GonzálezE.,A new mehod for group decision supor based on ELECTRE III mehodology. European- Journal of OperaionalResearch, Vol. 148, 14-27, Lipiec

110 [13] Cosa MoraisD., Teixeira de AlmeidaA., Group decision-making for leakage managemen sraegy of waer nework. Resources, Conservaion& Recycling, No. 52, , Wrzesień [14] Pęski W.. Zarządzanie zrównoważonym rozwojem miasa. Arkady [15] PengY., WangG, WangH.,User preferences based sofware defec deecion algorihms selecion using MCDM. Informaion Sciences, Vol. 191, 3-13, Maj [16] TavanaM., BehzadianM., PirdashiM., PirdashiH.,A Promehee GDSS for oil and gas pipeline planning in he Caspian Sea basin. Energy Economics 36, , [17] VillegasD., RoderoI., FongL., BobroffN., LiuY., ParasharM., SadjadiM., The Role of Grid Compuing Technologies in Cloud Compuing. Handbook of Cloud Compuing , [18] Ziemba P., Budziński R., Meody grupowego podejmowania decyzji Promehee GDSS i AHP analiza porównawcza.meody ilościowe w badaniach ekonomicznych, Tom XII/2, , [19] Ziemba P.,PiwowarskiM.,Dobór plaformy e-learningowej za pomocą meody Promehee GDSS. MeodyInformaykiSosowanejNr 4/2010 (25), ,

111 110 Meody w badaniach naukowych. Wybrane problemy i zasosowania

112 Rozdział 6 Modelowanie ekonomeryczne jako narzędzie zarządzania gospodarską rybacką 6.1. Wprowadzenie Obserwacje i analiza zależności między efekami gospodarki rybackiej a zmianami jakości wody w jeziorze możliwe są ylko am, gdzie sopień jej zanieczyszczenia jes relaywnie nieznaczny, wskuek czego prowadzi się odłowy ryb. Niezbędny jes eż zorganizowany sysem rejesrowania zarówno zmian jakości wód, jak również rozmiarów odłowów ryb. Warunki e spełnione są w sosunku do Jeziora Charzykowskiego w wojewódzwie pomorskim. Dlaego eż w niniejszym arykule przedsawione zosaną rezulay analizy obejmujące o właśnie jezioro. W lieraurze pojawiły się modele ekonomeryczne opisujące oddziaływania zanieczyszczeń środowiska przyrodniczego na elemeny ekonomiki pańswa ([1], [2], [3]). Celem niniejszego rozdziału jes analiza wpływu zmian jakości wód Jeziora Charzykowskiego na odłowy ryb. W pracy przedsawiono rezulay realizowanych badań w zakresie wpływu zanieczyszczeń wód jeziornych na efeky gospodarki rybackiej. Skonsruowane modele ekonomicznoekologiczne wyjaśniają zmiany efeków ekonomicznych rybołówswa jeziornego w warunkach rosnącego zanieczyszczenia wody epilimnionu. Wyniki modelowania mogą być wykorzysane w zarządzaniu gospodarką rybacką Jeziora Charzykowskiego. 6.2.Meoda badawcza W Polsce długo próby szacowania sra od środowiskowych opare były na uogólnieniach fragmenarycznych badań empirycznych. Do 1989 roku dla uchwycenia ego ypu szkód nie sosowano meod modelowania deerminisycznego ani sochasycznego. Arykuł Ramczyka [4] dał począek zaineresowaniu ekonomeryków modelowaniem szkód z yułu degradacji wód jezior- 111

113 nych. W nasępswie ej pracy ukazał się m. in. arykuł Ramczyka i Wiśniewskiego [5], prace Ramczyka: [6], [7], [8], [9], oraz praca Ramczyka i Giryna [10]. Przedmioem zaineresowania w niniejszym rozdziale jes analiza wpływu pogarszania się jakości wód jeziornych na efeky ekonomiczne gospodarki rybackiej. Model ekonomeryczny może być precyzyjnym insrumenem analizy wpływu degradacji środowiska nauralnego na efeky gospodarowania. Rozważmy nasępujący model składający się z G równań sochasycznych: gdzie: y - i-y efek działalności gospodarczej w okresie, i x (j=1,2,...,k) - mierniki charakerysyk środowiska nauralnego spośród j y i k j 0 x ij j,( i 1,2,..., Goraz 1,2,..., n) i k rozważanych w okresie, ij - paramery modelu będące miarami jednoskowego oddziaływania każdej z cech środowiskowych na rozważany i-y rezula gospodarowania, η i - składnik losowy i-ego równania, - okres obserwacji (kwarał). Sawiamy ezę, że w przypadku, gdy w modelu (1) y i jes wielkością i-ego rodzaju odłowów, zaś x j - poziomem zawarości j-ej subsancji w wodzie (j=1,2,...,k), paramer srukuralny ij może informować o rzech możliwych syuacjach: a) jeżeli ij = 0, o obserwowane w jeziorze poziomy sężenia j-ej subsancji są obojęne dla wielkości i-ego rodzaju odłowów, czyli nie wysępuje znaczący dla rozparywanego i-ego efeku sopień zanieczyszczenia jeziora; b) gdy ij >0, o wysępujące w wodzie jeziornej sany zawarości danej j-ej subsancji są poniżej srefy obojęności, przez co były jeszcze symulaorami rozwoju danej populacji ryb, czyli wpływały pozyywnie na ich odłowy; c) gdy ij < 0, mamy do czynienia z zanieczyszczeniem wody jeziora ponad san obojęności. Wśród zaobserwowanych wielkości zawarości j-ej subsancji w wodzie dominują wówczas obserwacje o przekroczonym poziomie ze srefy obojęności. Przyros masy ego składnika jes więc zanieczyszczeniem jeziora szkodliwym dla jego rybosanu, a ym samym wpływającym negaywnie na rozparywany i-y efek ekonomiczny. (1) 112

114 Skonsruowano zaem empiryczny liniowy model ekonomeryczny opisujący reakcje wielkości i-ego rodzaju odłowów ryb na wpływ zmian jakości wód epilimnionu Jeziora Charzykowskiego. Model en ma dać saysyczną ocenę oddziaływania różnych sekwencji czynników środowiskowych (19 zmiennych egzogenicznych) na rozmiary odłowów: płoci, leszcza, krąpia, sielawy, siei, węgorza i szczupaka (7 zmiennych endogenicznych). Esymowano paramery równań dla każdej ze zmiennych endogenicznych w zależności od różnych czynników środowiskowych. Szacunki poszczególnych równań przeprowadzono klasyczną meodą najmniejszych kwadraów na podsawie 26 obserwacji kwaralnych, przy czym przyjęcie 3-miesięcznych sekwencji danych o zmiennych wynika z założenia adekwanego odzwierciedlenia ich naężenia w ypowych sezonach limnologicznych jeziora. Podczas konsrukcji modelu rozparywano wiele wersji zależności między zmiennymi ekonomicznymi i zmiennymi środowiskowymi. Zasada specyfikacji równań modelu była nasępująca: w każdej ieracji obliczeń z maksymalnego zbioru zmiennych egzogenicznych eliminowano po jednej, przy czym rugowano zmienną o najniższej empirycznej warości saysyki -Sudena. W en krokowy sposób dochodzono do zesawu, kórego wszyskie zmienne można uznać za saysycznie isone na rozsądnym poziomie isoności. W poszczególnych równaniach uwzględniono więc osaecznie e przyczynowe zmienne egzogeniczne, kóre na sosownym poziomie isoności można uznać za saysycznie isonie kszałujące daną zmienną endogeniczną Wyniki i dyskusja Poniżej przedsawiono wyniki esymacji paramerów srukuralnych równań liniowego modelu ekonomerycznego opisującego oddziaływanie wielu różnych cech wody jeziornej w epilimnionie na wielkość odłowów ryb w Jeziorze Charzykowskim przy różnym ujęciu zbioru zmiennych środowiskowych. W poszczególnych równaniach empirycznych pod ocenami paramerów srukuralnych w nawiasach podane są obliczone warości saysyk -Sudena. Ponado prezenowane są eż nasępujące miary charakeryzujące wahania losowe 2 odłowów ryb: R - współczynnik korelacji wielorakiej, - ocena odchylenia sandardowego składnika losowego, DW saysyka Durbina i Wasona, 1 - współczynnik auokorelacji resz pierwszego rzędu. 113

115 W pracach Ramczyka ([6], [7], [8], [10]) zaprezenowano zesawy równań doyczących odłowów płoci, węgorza, leszcza, szczupaka, krąpia, sielawy i siei z uwzględnieniem warunków siedliskowych w różnych warswach jeziora, naomias w pracy Ramczyka [9] przedsawiono uogólnione równania empiryczne ych odłowów w zależności od jakości wody całego Jeziora Charzykowskiego. W niniejszej pracy zawaro zaś uogólnione równania empiryczne przedmioowych odłowów w zależności od jakości wody w epilimnionie (warswie powierzchniowej) Jeziora Charzykowskiego. Równanie odłowów płoci (Ruilus ruilus) w zależności od poziomu zmiennych środowiskowych w warswie powierzchniowej Jeziora Charzykowskiego ma nasępującą posać (w każdym równaniu modelu uwzględniono (ODPŁ) składnik losowy (np. p ), a przy zmiennej wysępują indeksy, kórych znaczenie jes nasępujące: ODPŁ - odłowy płoci, ODL - odłowy leszcza, ODK - odłowy krąpia, ODSL - połowy sielawy, ODSJ - połowy siei, ODW - odłowy węgorza, ODSZ - odłowy szczupaka ip - warswa powierzchniowa jeziora, czyli epilimnion): ODPŁ (2,181) (2,788) ( p) 7,921 0,070PZOS 1,787TP (2) (2,364) 1 ( ODPŁ) 1 gdzie: ODPŁ - wielkość odłowów płoci (w kilogramach), ( p) PZOS - zawarość subsancji organicznej w suchej masie sesonu w epilimnionie (w procenach), TP 1 - średnia emperaura powierza z opóźnieniem kwaralnym (w sopniach Celsjusza) oraz: R 2 0,3148; 2,0755; DW 1,865; 0, Rezulay modelowania ekonomerycznego wskazują, że przyros zawarości subsancji organicznej w suchej masie sesonu warswy powierzchniowej o 1% powodował wzros odłowów płoci średnio o 0,07 kg. Naomias z przyrosem emperaury wody powierzchniowej jeziora o 1 o C nasępował wzros wielkości odłowów płoci średnio o 1,787 kg. 114

116 ( p) Isone w równaniu (2) zmienne środowiskowe PZOS i TP 1 w około 31% wyjaśniają rozmiary odłowów płoci. Pozosałą część sanowią inne grupy czynników warunkujących efeky w gospodarce rybackiej. W równaniu ODPŁ nie wysępuje auokorelacja składników reszowych pierwszego rzędu. Reguły kszałowania się odłowów leszcza (Abramis brama) pod wpływem zmian czynników środowiskowych w warswie powierzchniowej przedmioowego jeziora wyjaśnia nasępujące równanie empiryczne: ODL ( p) ( p) 19,596 0,976TR 1,094 NOG (3,817) (2,779) (2,274) (2,710) 0,030 O 1 ( ODL) p (3) gdzie: ODL - wielkość odłowów leszcza (w kilogramach), ( p) TR - zawarość lenu rozpuszczonego w epilimnionie (w mg/dm 3 ), ( p) NOG - sężenie azou ogólnego w epilimnionie (w mg/dm 3 ), O 1 - kwaralna suma opadów amosferycznych opóźniona o 1 okres (w milimerach) oraz: R 2 0,3725; 2,9632; DW 2,249; 1 0,1643. Spośród poencjalnych zmiennych egzogenicznych większość nie wywierała isonego saysycznie wpływu na odłowy leszcza, wskuek czego wyeliminowano je z równania. W efekcie powsało równanie (3) o rzech zmiennych egzogenicznych mających charaker cech środowiskowych. W przypadku wszyskich z nich ij < 0. Wśród isonych saysycznie zmiennych egzogenicznych w obserwowanym przedziale zmienności dominują więc warości o przekroczonym poziomie ze srefy neuralności. Zmienne środowiskowe w około 37% wyjaśniają rozmiary odłowów leszcza, czyli w zbliżonym sopniu jak w równaniu opisującym połowy płoci. Można zaem przypuszczać, że zmienna a kszałowała się głównie pod wpływem czynników pozaśrodowiskowych. Oszacowane i zweryfikowane równanie odłowów krąpia (Blicca bjoerkna) w konekście zmian środowiskowych w epilimnionie jes nasępujące: 115

117 ODK 0,877OW (2,355) 0,761NMIN (2,513) 2,177 PW (6,095) 13,191 0,069MG (3,220) ( p) 1 0,077CA ( p) (3,204) 0,711NOG 0,103TP (2,472) (2,507) (4,986) 1 ( p) ( p) 0,055PZOS ( 0,463CL ( p) (2,923) (4,215) (3,699) 0,006U (3,535) p) 0,175WW 1 ( p) ( ODK ) p, 0,461TWOG (3,849) ( p) (4) gdzie: ODK - wielkość odłowów krąpia (w kilogramach), ( p) MG - zawarość magnezu w epilimnionie(w mg/dm 3 ), ( p) PZOS - zawarość subsancji organicznej w suchej masie sesonu w epilimnionie (w procenach), ( p) TWOG - wardość ogólna wód epilimnionu (w sopniach niemieckich), ( p) OW - odczyn wody epilimnionu, ( p) CA - zawarość wapnia w epilimnionie (w mg/dm 3 ), ( p) CL - zawarość chlorków w epilimnionie (w mg/dm 3 ), ( p) NMIN - sężenie azou mineralnego w epilimnionie (w mg/dm 3 ), ( p) NOG - sężenie azou ogólnego w epilimnionie (w mg/dm 3 ), U 1 - suma usłonecznienia z kwaralnym opóźnieniem (w godzinach), PW 1 - średnia prędkość wiaru z opóźnieniem kwaralnym (w m/s), TP 1 - średnia emperaura powierza z opóźnieniem kwaralnym (w sopniach Celsjusza), WW - wymiana wody (w procenach) oraz: R 2 0,9024; 0,5817; DW 2,389; 1 0,3107. Równanie (4) pozwala na odróżnienie charakerysyk wody powierzchniowej: obojęnych dla wielkości odłowów krąpia, symulujących jego rozwój oraz wpływających negaywnie na rozparywany efek ekonomiczny. Umożliwia o inerpreacja ocen paramerów srukuralnych ij. W omawianym równaniu nie wysępuje aokorelacja składników reszowych pierwszego rzędu. 116

118 Esymacja równania odłowów sielawy (Coregonus albula) w zależności od warunków środowiskowych w epilimnionie Jeziora Charzykowskiego dała nasępujące wyniki: ODSL 2,519 3,254 FF 0,150WW (2,878) (2,087) 0,244TW (5,301) (2,915) ( p) ( p) 0,004U (3,056) ( ODSL) p, 1 0,586O (3,835) 1 (5) gdzie: ODSL - wielkość odłowów sielawy (w kilogramach), ( p) FF - zawarość fosforu fosforanowego w epilimnionie (w mg/dm 3 ), U 1 - suma usłonecznienia z kwaralnym opóźnieniem (w godzinach), O 1 - kwaralna suma opadów amosferycznych opóźniona o 1 okres (w milimerach), WW - wymiana wody (w procenach), ( p) TW - emperaura wody epilimnionu (w sopniach Celsjusza) oraz: R 2 0,8013; 0,7936; DW 2,366; 1 0,22. Spośród poencjalnych zmiennych opisujących jakość wody w epilimnionie zdecydowana większość w obserwowanym przedziale zmienności była obojęna dla wielkości odłowów sielawy. Wskuek ego w równaniu (5) pozosała ( p) ylko zmienna FF, kórej zaobserwowane wielkości zawarości wyraźnie hamują masę odłowów rozparywanej ryby siejowaej. Saysyki -Sudena wskazują, że zdecydowanie bardziej wyraźnie, niż oddziaływanie charakerysyk jakości wody na wielkość odłowów sielawy wpływały zmiany klimayczne. Empiryczne równanie wpływu wskaźników jakości wody epilimnionu i czynników klimaycznych na odłowy siei (Coregonus lavareus) ma posać: 117

119 ODSJ 2,119 0,064TWOG 0,001KRS (3,049) 0,003O (2,831) (4,282) 1 ( p) 0,014 PZOS 0,056TP (4,475) (3,539) (4,491) 1 ( p) ( p) 0,019 MG 0,019U ( 0,020WW (1,498) (3,488) (1,542) 1 ( p) ODSJ ) p, 0,002 PEL (2,002) ( p) (6) gdzie: ODSJ - wielkość odłowów siei (w kilogramach), ( p) TWOG - wardość ogólna wód epilimnionu (w sopniach niemieckich), ( p) MG - zawarość magnezu w epilimnionie (w mg/dm 3 ), ( p) PEL - przewodność elekroliyczna właściwa epilimnionu (w mikrosimensach), ( p) KRS - przezroczysość wody epilimnionu (mierzona widzialnością krążka Secchiego w cenymerach), ( p) PZOS - zawarość subsancji organicznej w suchej masie sesonu w epilimnionie (w procenach), U 1 - suma usłonecznienia z kwaralnym opóźnieniem (w godzinach), O 1 - kwaralna suma opadów amosferycznych opóźniona o 1 okres (w milimerach), TP 1 - średnia emperaura powierza z opóźnieniem kwaralnym (w sopniach Celsjusza), WW - wymiana wody (w procenach) oraz: R 2 0,8168; 0,1384; DW 2,012; 1 0,0153. Wysępujące w równaniu (6) zmienne: U 1, O 1, TP 1 i WW wyrażają isoność cech klimau rejonu Jeziora Charzykowskiego w kszałowaniu odłowów siei. Pozosałe zmienne równania (6) są elemenami wekora cech jakości wody powierzchniowej jeziora, hamującymi z wyjąkiem zmiennych ( p) ( p) TWOG i KRS rozwój populacji omawianego gaunku ryb. Rozparywana zmienna endogeniczna jes w prawie 82% wyjaśniona przez uwzględnione w równaniu zmienne środowiskowe. Ich znaczenie umacnia niewysępowanie auokorelacji składnika reszowego pierwszego rzędu. 118

120 Empiryczne równanie odłowów węgorza (Anguilla anguilla) w zależności od czynników środowiskowych warswy powierzchniowej J. Charzykowskiego jes nasępujące: ODW 1,720 0,188 KRS 0,331NOG (2,613) (1,438) ( p) (2,215) 0,130TP (5,043) ( p) 1 0,167TW (6,516) ( 0,136WW (2,935) ( p) 0,151BZT 5 (2,235) ODW ) p, ( p) (7) gdzie: ODW - wielkość odłowów węgorza (w kilogramach), ( p) KRS - przezroczysość wody epilimnionu (mierzona widzialnością krążka Secchiego w cenymerach), ( p) TW - emperaura wody epilimnionu (w sopniach Celsjusza), ( ) BZT 5 p - biochemiczne zaporzebowanie lenu w epilimnionie (w mg/dm 3 ), ( p) NOG - sężenie azou ogólnego w epilimnionie (w mg/dm 3 ), TP 1 - średnia emperaura powierza z opóźnieniem kwaralnym (w sopniach Celsjusza), WW - wymiana wody (w procenach) oraz: R 2 0,7566; 0,6133; DW 2,547; 1 0,2875. W równaniu (7) pozosały w rezulacie: dwie charakerysyki fizyczne ( p) ( p) ( ) wody ( KRS i TW ), dwa wskaźniki chemiczne jej jakości ( BZT 5 p ( p) i NOG ) oraz dwie zmienne o charakerze cech klimaycznych ( TP 1 i WW ). Pozosałe zmienne, reprezenujące jakość wody epilimnionu, w okresie próby były obojęne dla wielkości odłowów węgorza, co oznacza, że nie wysąpił znaczący dla rozparywanego efeku sopień zanieczyszczenia jeziora. Empiryczne równanie opisujące reakcje wielkości odłowów szczupaka (Esox lucius) na warunki środowiskowe w epilimnionie Jeziora Charzykowskiego ma nasępującą posać: 119

121 ODSZ 0,216 0,008CA 0,003PZOS (1,632) 0,013TP (3,918) 1 (0,866) ( p) 0,011TW ( ODSZ ) p (2,787) (1,819), ( p) 0,228 FF ( p) (1,728) 0,00039 KRS (1,834) ( p) 0,028 BZT 5 (3,293) ( p) ( p) (8) gdzie: ODSZ - wielkość odłowów szczupaka (w kilogramach), ( p) CA - zawarość wapnia w epilimnionie (w mg/dm 3 ), ( p) FF - zawarość fosforu fosforanowego w epilimnionie (w mg/dm 3 ), ( ) BZT 5 p - biochemiczne zaporzebowanie lenu w epilimnionie (w mg/dm 3 ), ( p) PZOS - zawarość subsancji organicznej w suchej masie sesonu w epilimnionie (w procenach), ( p) TW - emperaura wody epilimnionu (w sopniach Celsjusza), ( p) KRS - przezroczysość wody epilimnionu (mierzona widzialnością krążka Secchiego w cenymerach), TP 1 - średnia emperaura powierza z opóźnieniem kwaralnym (w sopniach Celsjusza) oraz: R 2 0,7711; 0,0764; DW 1,994; 1 0,0559. Równanie (8) ujawnia e charakerysyki wody, kóre wpływają negaywnie na rozparywany efek ekonomiczny. Wśród zaobserwowanych wielkości ( ) zmiennych: 5 p ( p) ( p) BZT, PZOS i TW dominują obserwacje o przekroczonym poziomie ze srefy obojęności. Wyróżnione wyżej zmienne określają więc ( p) ( p) poziom szkód w odłowach szczupaka. W przypadku zmiennych CA i FF obserwowane w epilimnionie poziomy zawarości wapnia i fosforu fosforanowego symulują przyrosy populacji szczupaka. W przeprowadzonych badaniach empirycznych rozparywano wpływ czynników środowiskowych na wielkość odłowów ryb. Obliczenia i analizy wyraźnie wskazują, że czynniki siedliskowe isonie ale z różną inensywnością i w odmiennych zesawach oddziałują na rozmiary odłowów każdego z rozparywanych gaunków ryb. Zmiany jakości wód jeziornych i czynników klimaycznych powodują wymierne skuki w gospodarce rybackiej Jeziora Charzykowskiego. 120

122 Na zmienne: ODPŁ, ODL, ODK, ODSL, ODSJ, ODW i ODSZ znaczący jes wpływ czynników klimaycznych. Przesądza o o sezonowości odłowów płoci, leszcza, krąpia, sielawy, siei, węgorza i szczupaka w Jeziorze Charzykowskim. 6.4.Podsumowanie Skonsruowany model oddziaływania zmian jakości wód jeziornych na efeky gospodarki rybackiej jes sabilny dla warunków, kóre zaisniały w przeszłości. Oznacza o ważność zależności w obserwowanych przedziałach zmienności zmiennych egzogenicznych. Liniowość może bowiem obowiązywać ylko w wąskich przedziałach zmienności. Przy ich rozszerzeniu może ujawnić się przewaga związków krzywoliniowych. Ponado wysokie warości wyrazów wolnych i odchylenia sandardowego składnika losowego w niekórych równaniach empirycznych mogą eż wynikać z uwzględnienia wśród zmiennych egzogenicznych ekonomerycznego modelu gospodarki rybackiej Jeziora Charzykowskiego ylko fizycznych, chemicznych i biologicznych cech wody oraz czynników klimaycznych. W zbiorze zmiennych określających wielkość odłowów ryb celowo pominięo: ilość pokarmu i empo jego konsumpcji, dynamikę populacji ryb i czynniki geneyczne, będące w znacznym sopniu nasępswem zmian warunków środowiskowych. Świadomie nie uwzględniono eż uwarunkowań ekonomicznych, zwłaszcza klasycznych czynników produkcji. Okazało się bowiem, że zaangażowanie pracy i kapiału oraz echniki połowowe w okresie próby były sabilne, co oznacza, że nie wpływały na rozparywany efek działalności gospodarczej. Można swierdzić, że isnienie usalonego przez limnologów i ichiologów opimum warunków środowiskowych dla rozwoju każdego z gaunków ryb ważnych gospodarczo umożliwiło precyzyjne analizowanie wpływu odchyleń od ych opymalnych warunków siedliskowych na efekywność gospodarki rybackiej. 121

123 Lieraura [1] Agnew T.T. (1979), Opimal Exploiaion of a Fishery Employing a Nonlinear Harvesing Funcion, Ecological Modelling, No. 6, pp [2] Dyer T.G., Gillooly J. F. (1979), Symulaing Fish Producion Using Exponenial Smoohing, Journal Ecological Modelling, No. 6, pp [3] Jorgensen S. E. (1980), Lake Managemen, Pergamon Press, Oxford-New York-Torono-Sydney-Paris-Frankfur. [4] Ramczyk M.A. (1989), Dynamiczny model ekonomicznych skuków zmian jakości wód jeziornych, Aca Universiais Nicolai Copernici, Ekonomia, Nr 20, s [5] Ramczyk M.A., Wiśniewski J.W. (1989), Jakość wód jeziornych a efekywność gospodarki rybackiej, Wiadomości Saysyczne, Nr 8, s [6] Ramczyk M.A. (2006), Ekonomeryczny model wpływu zmian jakości wód jeziornych na zmiany srukury odłowów ryb [w:] J. Garbacz (red.), Diagnozowanie sanu środowiska. Meody badawcze prognozy, Bydgoskie Towarzyswo Naukowe, Bydgoszcz, s [7] Ramczyk M. A. (2007), Ekonomeryczny model wpływu zmian jakości wód jeziornych na odłowy ryb [w:] J. Garbacz (red.), Diagnozowanie sanu środowiska. Meody badawcze prognozy, Bydgoskie Towarzyswo Naukowe, Bydgoszcz, s [8] Ramczyk M. A. (2008), Ekonomeryczny model wpływu zmian jakości wód jeziornych na odłowy ryb. Równania odłowów szczupaka [w:] J. Garbacz (red.), Diagnozowanie sanu środowiska. Meody badawcze prognozy, Bydgoskie Towarzyswo Naukowe, Bydgoszcz, s [9] Ramczyk M. A. (2012), Ekonomeryczny model wpływu zmian jakości wód jeziornych na odłowy ryb. Uogólnione równania empiryczne [w:] J. Garbacz (red.), Diagnozowanie sanu środowiska. Meody badawcze prognozy, Bydgoskie Towarzyswo Naukowe, Bydgoszcz, s [10] Ramczyk M. A., Giryn C. (2010), Ekonomeryczny model gospodarki rybackiej jeziora Charzykowskiego na przykładzie odłowów krąpia, Sudies and Proceedings of Polish Associaion for Knowledge Managemen, Nr 27, s

124 Rozdział 7 Sudium losowości zmiennej 7.1.Wprowadzenie Przed podjęciem decyzji o modelowaniu (i ewenualnym prognozowaniu) zmiennych losowych należy rozważyć, czy wykazują one isone prawidłowości, czy eż kszałują się w sposób całkowicie przypadkowy. Jeżeli mamy do czynienia z procesem czyso losowym, podejmowanie prób modelowania (i prognozowania) prowadzi do złej specyfikacji modeli i nieprawidłowych wyników. Takie zmienne cechuje bardzo duża enropia informacji, a ym samym niski sopień prognozowalności. Próby modelowania zmiennych o dużej enropii, bez weryfikacji hipoezy o ich losowości, są z góry skazane na niepowodzenie. Nie wynika o ze słabości meod, ylko z nieuwzględnienia faku, że modelowane są zjawiska czyso losowe, o bardzo dużej enropii, nie wykazujące isonych prawidłowości Tesy losowości Poszczególne esy losowości zosaną zasosowane do szeregu czasowego ygodniowej sprzedaży przykładowego produku (rysunek 7.1). Jeśli szereg en jes czyso losowy, o jes on realizacją niezależnych zmiennych losowych X_ w poszczególnych okresach, gdzie =1,2,,n (n=209) o kolejne ygodnie. Szereg en cechuje się dużą zmiennością, pojawiającymi się pikami sprzedaży oraz brakiem wyraźnego rendu i wahań okresowych. Zasosowane zosaną nasępujące esy losowości [3]: a) es liczby serii, w kórym rozparuje się wysępowanie sprzedaży w poszczególnych ygodniach, b) medianowy es serii, c) kwarylowy es serii, d) es opary na liczbie serii czerech rodzajów elemenów, e) es χ 2 opary na zaobserwowanych i oczekiwanych długościach serii, f) es opary na długości serii, 123

125 g) es opary na ogólnej liczbie serii znaków. Rysunek 7.1. Tygodniowa sprzedaż wybranego produku (w szukach) wraz z warościami kwaryli Q 1.4 = 2, M = 7, Q 3.4 = 10. Źródło: Opracowanie własne. Prawidłowości w zakresie sprzedaży rozparywane są dwupłaszczyznowo. Sprzedaż rozparywana jes m.in. na skali nominalnej, gdzie rozparuje się ją dychoomicznie (A brak sprzedaży, B sprzedaż). Sprzedaż w poszczególnych ygodniach rozparywana jes eż na skali przedziałowej, gdzie jej poziom mierzony jes w jednoskach fizycznych (w szukach). W pierwszym przypadku (skala nominalna) bada się czy wysępują określone sekwencje sprzedaży, przejawiające się w regularnych, ygodniowych cyklach sprzedaży, bez bezpośredniego analizowania samego poziomu sprzedaży. Sprzedaż w kolejnych ygodniach jes uaj analizowana dychoomicznie, gdzie A oznacza brak sprzedaży, a B sprzedaż. Poszukuje się regularności w odsępach między ygodniami z dodanią sprzedażą. Drugi aspek o analizowanie prawidłowości w zakresie poziomu sprzedaży. W akich ujęciach będą eż weryfikowane hipoezy o losowości badanej zmiennej. Sosowane esy losowości pochodzą głównie z pracy [3]. Zazwyczaj są o zw. esy serii, gdzie seria jes definiowana jako ciąg odpowiednio zdefiniowanych, jednakowych znaków. W eorii serii konsruuje się esy serii opierają- 124

126 ce się przede wszyskim na liczbie serii, czy długości serii. W hipoezie zerowej zakłada się losowość zmiennych, co jes jednoznaczne z założeniem, że w kolejnych okresach mamy do czynienia z ciągiem niezależnych zmiennych losowych. Hipoezą alernaywną jes zazwyczaj wysępowanie rendu lub wahań cyklicznych Tes liczby serii dla sekwencji sprzedaży W pierwszym eapie zweryfikowano hipoezę o losowości sekwencji sprzedaży w poszczególnych ygodniach. Sprzedaż poddano dychoomizacji, zn. przyjęo, że S = B, jeśli X > 0 oraz S = A, jeśli X = 0. Warościami zmiennej S są serie, składające się z symboli A lub B, a X o wielkość sprzedaży (w jednoskach fizycznych). Uzyskano w en sposób k = 35 serii: 14 B 13, A 1, B 5, A 1, B 4, A 1, B 10, A 1, B 1, A 1, B 10, A 1, B 4, A 2, B 5, A 1, B 8, A 2, B 27, A 1, B 8, A 1, B 10, A 1, B 3, A 1, B 4, A 1, B 4, A 1, B 33, A 1, B 28, A 1, B 13, gdzie n 1 = 190 o liczba elemenów B, a n 2 = 19 o liczba elemenów A, n 1 + n 2 = n. W lieraurze podawane są ablice warunkowego rozkładu liczby serii. Sablicowane są również warości bezwarunkowego rozkładu liczby serii, wyznaczone dla założonej warości parameru p, będącego prawdopodobieńswem wysępowania jednego z elemenów 15 [3]. Dosępne ablice rzadko obejmują jednak przypadki, w kórych warości n 1, n 2, a ym samym n, są duże. W akich syuacjach rozkład liczby serii K można aproksymować za pomocą sandardowego rozkładu normalnego U~N 0,1. Jeżeli n 1 lub n 2 są większe od 20 o zmienna U ma posać [3]: 14 W wykładniku podana jes liczba symboli w danej serii, np. A 5 oznacza, że seria składa się z pięciu znaków A. 15 Dla rozważanej zmiennej prawdopodobieńswo p można uożsamić z częsością względną sprzedaży, rozumianą jako udział ygodni z dodanią sprzedażą w liczbie ygodni ogółem. 125

127 U 2n1n 2 K - 1 n 2n n (2n n n) n 1 2 (n -1) Przybliżanie rozkładu liczby serii za pomocą zmiennej U~N 0,1 o sandaryzacja zmiennej K, gdzie E K = 2n 1 n 2 /n + 1, D 2 K = 2n 1 n 2 2n 1 n 2 n / n 2 n 1. Jeśli n < 20 o sosowana jes poprawka ze względu na ciągłość: U 2n1n 2 K - 1 0,5 n 2n1n 2 (2n1n 2 n) 2 n (n -1) Dla liczby serii k = 35, n 1 = 190, n 2 = 19, warość saysyki esowej wynosi u = 0,23. Oczekiwana liczba serii E K = 35,38, a wariancja D 2 K = 52,05. Dla poziomu isoności α = 0,01 spełniona jes nierówność u < u α = 2,33, a więc nie ma podsaw do odrzucenia hipoezy zerowej o losowości sprzedaży. Oznacza o, że nie ma prawidłowości w zakresie odsępów między ygodniami z dodanią sprzedażą. Waro zaznaczyć, że opieranie się na przybliżeniu sandardowym rozkładem normalnym pozwala na określenie warości kryycznych prakycznie w każdej syuacji, co nie zawsze umożliwiają ablice rozkładu liczby serii, zarówno warunkowego, jak i bezwarunkowego. 7.4.Medianowy es serii Kolejnym z zasosowanych esów jes medianowy es serii. Konsrukcja ego esu jes analogiczna do poprzedniego. Serie worzone są nasępująco: jeśli poziom sprzedaży w danym ygodniu jes większy od mediany, czyli X > Me, o obserwacji przyporządkowywany jes symbol B. Jeśli X < Me, o przypisywany jes symbol A. Przypadki, w kórych X = Me są pomijane. Dla rozważanego szeregu czasowego orzymano k = 97 serii: 126

128 A 2, Me, B 1, A 3, B 1, A 2, B 3, A 1, B 4, A 4, B 1, A 2, Me, A 3, B 3, A 2, Me, A 3, Me, B 2, A 1, B 1, A 1, Me, Me, B 1, A 2, B 1, A 6, B 1, A 1, Me, B 1, A 1, B 1, A 1, B 1, Me, B 1, A 1, B 2, A 2, B 2, Me, B 1, A 1, B 9, A 2, B 2, A 2, Me, B 2, A 7, B 1, A 7, B 2, A 1, B 4, A 1, B 1, A 2, B 1, A 4, B 1, A 2, B 3, A 3, B 1, Me Me, B 1, A 5, B 3, A 1, B 1, A 1, B 1, A 2, B 2, A 1, B 1, A 1, B 1, Me, B 2, A 2, B 1, A 1, B 1, A 1, B 3, A 2, B 2, A 3, B 1, Me, B 1, A 1, B 2, Me, B 1, Me, B 2, A 1, B 2, Me, A 1, Me, B 1, A 1, Me, A 2, B 1, A 4, B 2, A 3 W 19 ygodniach sprzedaż była równa medianie. Te przypadki zosały pominięe. Oczekiwana liczba serii E K = 95,33, a wariancja D 2 K = 46,58, gdzie n 1 = 87 o liczba elemenów B, n 2 = 103 o liczba elemenów A, a n 1 + n 2 = = 190. Ze względu na duże liczebności, w eście medianowym rozkład liczby serii również był aproksymowany za pomocą rozkładu normalnego. Warość saysyki esowej (2) u = 0,25 < u α = 2,33, a więc nie ma podsaw do odrzucenia hipoezy zerowej o losowości sprzedaży (poziom isoności α = 0,01). W odróżnieniu od poprzedniego esu, losowość doyczy nie ylko faku wysępowania sprzedaży w poszczególnych ygodniach, lecz również odnosi się do jej poziomu. Do wad esu medianowego należy zaliczyć pomijanie obserwacji, dla kórych poziom zmiennej jes równy medianie. W rozważanym szeregu czasowym było aż 19 ego ypu przypadków. 7.5.Kwarylowy es serii W eście kwarylowym serie orzymuje się w en sposób, że jeśli Q 1.4 X Q 3.4 o mamy do czynienia z serią A, z kolei, gdy X < Q 1.4 lub X > Q 3.4 o obserwacji przypisuje się serię B. Warości kwaryli dla analizowanej zmiennej są równe odpowiednio: Q 1.4 = 2, Q 3.4 = 10. Jeżeli w szeregu czasowym wysępuje rend o liczba serii będzie mała. Przy wahaniach cyklicznych, liczba serii może być z kolei zby duża. Po zasosowaniu powyższej procedury uzyskano k = 101 serii: A 3, B 1, A 3, B 1, A 3, B 1, A 1, B 1, A 2, B 4, A 2, B 1, A 1, B 1, A 4, B 1, A 3, B 1, A 1, B 1, A 1, B 1, A 1, B 1, A 2, B 1, A 4, B 2, A 1, B 1, A 1, B 3, A 1, B 1, A 3, B 4, A 5, B 2, A 1, B 1, A 3, B 3, A 1, B 2, A 2, B 2, A 2, B 1, A 4, B 1, A 4, B 2, A 1, B 1, A 2, B 1, A 2, B 1, A 1, B 2, A 1, B 4, A 1, B 2, A 3, B 2, A 1, B 1, A 1, B 1, A 1, B 2, A 1, B 1, A 7, B 2, A 1, B 2, A 2, B 3, A 1, B 3, A 5, B 1, A 2, B 7, A 3, B 2, A 10, B 1, A 1, B 2 A 2, B 1, A 3, B 2, A 2, B 2, A 4, B 1, A 4 127

129 Oczekiwana liczba serii E K = 102,89 jes bliska rzeczywisej liczbie serii k = 101, podobnie jak w poprzednich esach. Wariancja D 2 K = 49,43, a liczebności elemenów A i B o odpowiednio: n 1 = 88, n 2 = 121. Warość saysyki esowej (2) u = 0,27 < u α = 2,33, a więc nie ma podsaw do odrzucenia hipoezy zerowej o losowości sprzedaży (poziom isoności α = 0,01). 7.6.Tes opary na liczbie serii czerech rodzajów elemenów Możliwości podziału zakresu zmienności zjawiska jes wiele, zob. [3]. Sosowane są m.in. esy dla rzech, czerech lub większej liczby rodzajów elemenów. W eście dla czerech rodzajów elemenów serie są definiowane nasępująco: S = A, jeśli X < Q 1.4 B, jeśli Q 1.4 X < Me C, jeśli Me X < Q 3.4 D, jeśli X Q 3.4 Po akim określeniu liczby serii można posłużyć się ablicami warunkowego rozkładu liczby serii dla czerech rodzajów elemenów A, B, C i D, gdzie dla liczebności ych elemenów, równych odpowiednio n 1, n 2, n 3, n 4 i poziomu isoności α, odczyuje się odpowiednie kwanyle. Można eż skorzysać z asympoycznych własności rozkładu normalnego. Załóżmy, że K = i=1 K i o ogólna liczba serii uworzonych z r elemenów, r n o liczebność całkowia, a e i o frakcja dla i ego elemenu. Zmienna: Z = K n 1 r i=1 e i 2 n (3) ma asympoyczny rozkład normalny o paramerach: E Z = 0, D 2 r 2 r 3 r 2 Z = i=1 e i 2 i=1 e i + e i i=

130 W eście dla czerech rodzajów elemenów orzymano nasępujące k = 143 serie: B 2, C 1, D 1, B 3, D 1, B 2, C 1, D 1, C 1, A 1, C 2, D 2, A 2, B 2, D 1, B 1, A 1, C 1, B 3, D 3, B 1, A 1, C 1, A 1, B 1, A 1, C 1, D 1, C 1, B 1, D 1, B 1, C 3, A 2, C 1, A 1, B 1, A 3, B 1, D 1, B 1, C 2, A 1, D 1, A 1, D 1, C 1, D 1, B 1, D 1, C 1, A 2, C 1, D 1, C 2, B 1, D 3, C 1, D 2, C 1, D 2, A 1, B 1, D 2, B 2, C 2, D 1, B 4, A 2, B 1, D 1, B 2, A 1, B 2, A 1, B 1, D 2, B 1, D 4, B 1, D 1, A 1, B 1, C 1, B 1, A 2, B 1, D 1, B 1, A 1, D 3, B 1, A 1, B 1, C 4, B 2, A 2, B 1, D 2, C 1, B 1, D 1, A 1, D 1, B 1, A 1, D 2, B 1, C 1, B 1, C 2, D 1, C 1, B 1, A 1, D 1, A 1, D 1, A 1, D 3, B 2, D 2, B 3, C 3, B 1, C 3, D 1, C 1, D 2, B 1, D 2, C 1, B 1, C 1, D 1, A 1, C 1, B 1, A 1, D 1, B 4, D 2, B 3 Warość saysyki esowej (2) o z = 0,74, a D 2 Z = 0,19. Daje o u = 1,7, co przy poziomie isoności α = 0,01 nie daje podsaw do odrzucenia hipoezy o losowości sprzedaży badanego produku. Liczebności elemenów A, B, C i D są równe odpowiednio: n 1 = 36, n 2 = 67, n 3 = 44, n 4 = Tes χ2 opary na zaobserwowanych i oczekiwanych długościach serii Do weryfikacji hipoezy o losowości sosuje się eż esy wykorzysujące długości serii. Jednym z ego rodzaju esów jes es χ 2 opary na oczekiwanych i zaobserwowanych długościach serii [3]. W eście ym można analizować serie o długości równej dokładnie r lub o długości nie mniejszej niż r. Dla ego drugiego przypadku sosuje się nasępującą saysykę: χ i 2 = m r=1 S ir E S ir 2 E S ir (4) gdzie i = 1,2 o oznaczenie elemenów A i B worzących serie, co oznacza, że saysykę (4) liczy się oddzielnie dla serii składających się z elemenów A i B. Oczekiwane długości serii oblicza się jako: E S 1r = n r p r 1 p + p r, E S 2r = n r 1 p r p + 1 p r. Symbol r oznacza minimalną dłu- 129

131 gość serii, a n o liczebność całkowia. Ogólnie, p o prawdopodobieńswo pojawienia się jednego z elemenów (np. elemenu A). Saysyka (4) ma asympoyczny rozkład χ 2 o m sopniach swobody. W eście ym rozważane są długości serii, a więc jes o es prawosronny. Hipoezę zerową o losowości zmiennej odrzucamy, jeśli dla przyjęego poziomu isoności α spełniona jes nierówność: χ 2 > χ α 2. Tes χ 2 zasosowano dla serii wyznaczonych w en sposób, że S = B, jeśli X > 0 oraz S = A, jeśli X = 0 (S serie, X sprzedaż). Analizowany jes u zaem sam fak wysępowania sprzedaży. Jeśli sprzedaż jes dodania, przyporządkowujemy symbol B, jeśli sprzedaż w danym ygodniu nie wysąpiła symbol A. Przyjęo, że p = 0,909 o częsość względna sprzedaży rozważanego produku (udział ygodni z dodanią sprzedażą). Rozkład rzeczywisych s 1r, s 2r i oczekiwanych E s 1r, E s 2r długości serii przedsawiono w abeli 7.1. Dla elemenu B przeważały serie długie, na 18 serii, aż 17 miało długość równą bądź większą 3. Taka sama liczebność odpowiada seriom o długości co najmniej 2, co świadczy o ym, że serii o długości 2 składających się z B nie było. Serie A, kóre oznaczają ygodnie z brakiem sprzedaży, były zazwyczaj krókie. Tylko 2 serie (na 17) miały długość równą co najmniej 2. Wynika o z wysokiej częsości względnej sprzedaży, a więc ym samym małej liczby ygodni bez sprzedaży. Tabela 7.1. Oczekiwane i rzeczywise liczby serii dla elemenów A i B o długości j równej co najmniej r. Źródło: Obliczenia własne. Warości saysyki (4) dla poszczególnych rodzajów serii wyniosły: χ 2 B = 0,126, χ 2 A = 0,344 i były mniejsze od warości kryycznych wyznaczonych dla poziomu isoności α = 0,01, równych odpowiednio: χ 0,01;3 2 = 130