Siódmy problem milenijny: Hipoteza Bircha i Swinnertona-Dyera

Transkrypt

1 ROCZNIKI POLSKIEGO TOWARZYSTWA MATEMATYCZNEGO Seria II: WIADOMOŚCI MATEMATYCZNE XXXIX(2003) Jerzy Browkin(Warszawa) Siódmy problem milenijny: Hipoteza Bircha i Swinnertona-Dyera Wstęp 1. Dla sformułowania hipotezy Bircha i Swinnertona-Dyera wystarczy kilka zdań. Mówi ona, jak wygląda pierwszy wyraz rozwinięcia na szereg funkcjilkrzywejeliptycznejewotoczeniupunktus=1. Mianowicie L E (s)=a r (s 1) r +A r+1 (s 1) r+1 +, gdzie r jest rangą grupy E(Q) punktów wymiernych krzywej E, a współczynnika r jestróżnyodzera,adokładniej,wyrażasięwzorem )/ (1) A r =Ω Ш E R E ( c p E(Q)tors 2, gdzie poszczególne litery mają odpowiednie znaczenia(patrz niżej). Tak więc hipoteza Bircha i Swinnertona-Dyera składa się z dwóch części: KrotnośćzerafunkcjiL E (s)wpunkcies=1jestrównarandzergrupy E(Q). WspółczynnikA r wyrażasięwzorem(1). Korzystając ze znanego opisu krotności zera funkcji w danym punkcie za pomocą jej pochodnych w tym punkcie, możemy te warunki sformułować następująco: (1)=0 dla 0 k<r oraz L(r) E (1) 0. Liczba 1 r! L(r) E (1)jestrównaprawejstroniewzoru(1), L (k) E gdzierjestrangągrupye(q). 2. Dla zrozumienia sformułowania hipotezy Bircha i Swinnertona-Dyera wystarczy więc wiedzieć, co to jest Wcześniejsze wersje artykułu zechcieli przejrzeć A. Langer, W. Narkiewicz, D. Simson i A. Weber. Dziękuję im za uwagi i wskazówki, które pomogły ulepszyć tekst. p

2 2 J. Browkin a) Krzywa eliptyczna E, b) Funkcja L krzywej eliptycznej E, c)grupae(q)punktówwymiernychkrzyweje.wtedye(q) tors jestpodgrupą złożoną z elementów rzędu skończonego. d)grupatate a-szafarewiczaш E krzyweje, e)regulatorr E krzyweje, f)formaróżniczkowaωnakrzyweje.liczbaωjestzniązwiązana, g) Redukcja krzywej eliptycznej modulo liczba pierwsza p. Prowadzi to do określenialiczbc p.przytymc p 1tylkogdyredukcjakrzywejEmodulo p jest zła. Zbiór takich liczb pierwszych p jest skończony. Ponadto chciałoby się wiedzieć A) Skąd się wzięła ta hipoteza i dlaczego miałaby być prawdziwa? B)Cozniejwynika? C) Dla jakich krzywych eliptycznych dotychczas ją udowodniono? Samo sformułowanie hipotezy Bircha i Swinnertona-Dyera, jak na to kiedyś zwrócił uwagę Tate, zakłada prawdziwość dwóch innych hipotez: I.FunkcjaL E (s)jestokreślonatylkowpółpłaszczyźniere(s)>3/2.dla rozpatrywania jej rozwinięcia w punkcie s = 1 należy więc przyjąć, że funkcję tę można przedłużyć analitycznie na pewien obszar zawierający otoczenie punktu 1. II.ZokreśleniagrupyШ E niewidać,dlaczegomiałabyonabyćskończona. Cowięcej,przezwielelatnieumianowyznaczyćgrupyШ E dlażadnej krzywej eliptycznej. Natomiast formułując hipotezę Bircha i Swinnertona-Dyera należy przyjąć, że grupa ta jest skończona dla każdej krzywej eliptycznej, ponieważ rząd tej grupy występuje we wzorze na współczynnika r. 3. Objaśnienie wymienionych wyżej pojęć wymagałoby co najmniej rocznego wykładu monograficznego, nie można tego zrobić w artykule o umiarkowanej objętości. Czytelnik może się więc nie obawiać, że będę pisał szczegółowo o wszystkich wspomnianych wyżej sprawach. Ograniczymy się tylko do zwięzłego omówienia podstawowych tematów licząc na to, że zainteresowani czytelnicy sięgną do odpowiednich monografii i prac oryginalnych podanych w bibliografii przy końcu artykułu i poprzez samodzielne studia poznają dokładniej tę piękną i głęboką teorię. Być może też podejmą samodzielne badania w tej dziedzinie. 4. Problem milenijny. Choć siódmy problem milenijny nosi nazwę Hipoteza Bircha i Swinnertona-Dyera i pełne sformułowanie tej hipotezy podaliśmy wyżej, to jednak z omówienia tego problemu w[57] wynika, że nagrodę można otrzymać za udowodnienie(lub obalenie) tylko pierwszej części tej hipotezy: Ranga krzywej eliptycznej E określonej nad Q jest równa

3 Siódmy problem milenijny: Hipoteza Bircha i Swinnertona-Dyera 3 krotnościzerafunkcjil E (s)wpunkcies=1.możnaniedowodzić,że współczynnika r wyrażasięskomplikowanymwzorem(1),któryobjaśnimy szczegółowo w tym artykule. Podstawowe definicje i fakty Do zrozumienia niniejszego artykułu wystarczą wiadomości z algebry zawarte w podręczniku S. Langa[28]. Natomiast definicje i twierdzenia z teorii krzywych eliptycznych, które będziemy omawiali niżej, są przedstawione dokładniejwmonografiach[23],[47],[48]i[49]. Ponieważ w sformułowaniu hipotezy Bircha i Swinnertona-Dyera pojęcie krzywej eliptycznej odgrywa podstawową rolę, więc nie będziemy oszczędzali miejsca, aby je dokładnie wyjaśnić. 5. Krzywe algebraiczne. Ustalamy dowolne ciało k, przez k oznaczamy jego algebraiczne domknięcie. Bierzemy skończony zbiór wielomianów nzmiennychowspółczynnikachwcielek: f 1,...,f r k[x 1,...,X n ]. Rozpatrujemy zbiór V = V(f 1,...,f r ) zer tego układu wielomianów, owspółrzędnychwcielek: V:={(a 1,...,a n ) k n :f i (a 1,...,a n )=0dlai=1,...,r}. W tej sytuacji V nazywamy zbiorem algebraicznym afinicznym określonym nad ciałem k. Stosując zwykłą procedurę ujednoradniania, tzn. zastępując wielomianyf i przezodpowiedniewielomianyjednorodne F i (X 0,X 1,...,X n ):=X r i 0 f i(x 1 /X 0,...,X n /X 0 ), gdzier i =degf i,otrzymujemyzbióralgebraicznyrzutowy V:={(a 0,a 1,...,a n ) P n (k):f i (a 0,a 1,...,a n )=0dlai=1,...,r}. Ze zbiorem algebraicznym V związany jest ideał I(V) pierścienia wielomianówk[x 1,...,X n ],mianowicie I(V):={f k[x 1,...,X n ]:f(a 1,...,a n )=0 dlakażdego(a 1,...,a n ) V}. Zbiór algebraiczny V nazywamy rozmaitością, jeżeli jest nierozkładalny, tzn. jeżeli nie jest sumą dwóch zbiorów algebraicznych mniejszych. Dowodzisię,żeVjestrozmaitościąwtedyitylkowtedy,gdyideałI(V) jestpierwszy.wtymprzypadkupierścieńilorazowyk[v]:=k[x 1,...,X n ]/ I(V) nie ma dzielników zera. Istnieje więc jego ciało ułamków, które oznaczamy przez k(v) i nazywamy ciałem funkcji wymiernych rozmaitości V. JeżelidlapewnychrozmaitościV 1 iv 2 ciałak(v 1 )ik(v 2 )sąk-izomorficzne,

4 4 J. Browkin tomówimy,żev 1 iv 2 sąbiwymiernierównoważnenadk,albo,żesąkizomorficzne. Łatwećwiczenie:Niechchark 2.Wtedyrozmaitościopisanewk 2 za pomocą równań: V 1 : X 2 =0 (prosta), V 2 : X1 2+X2 2 1=0 (okrąg) są biwymiernie równoważne nad k. W dalszym ciągu przez rozmaitość będziemy rozumieli klasę abstrakcji rozmaitości biwymiernie równoważnych. O rozmaitościach biwymiernie równoważnychv 1 iv 2 opisanychzapomocąukładówwielomianówbędziemy mówili, że są modelami tej samej rozmaitości. Tak więc na przykład prosta i okrąg są modelami tej samej rozmaitości. Rozmaitość V nazywamy krzywą(algebraiczną), jeżeli wymiar przestępnyciałak(v)nadkjestrówny1. Załóżmy, że ciało k jest algebraicznie domknięte. Wtedy punkty rzutowe PkrzywejVodpowiadająwaluacjomdyskretnymv P :k(v) Z { } ciała k(v) trywialnym na podciele k. Ciałem reszt każdej takiej waluacji jest k. Elementa k(v)możnatraktowaćjakofunkcjęokreślonąwzbiorze punktówkrzywejv owartościachwcielek.mianowicie,jeżeliv P (a) 0, towartościąfunkcjiawpunkciep jestelementciałaresztwaluacjiv P wyznaczonyprzeza.jeżeliv P (a)<0,tofunkcjaawpunkciepniejest określona. Mówimy wtedy, że punkt P jest biegunem funkcji a o krotności v P (a).podobnie,jeżeliv P (a)>0,tomówimy,żepunktp jestzerem funkcjiaokrotnościv P (a). Dowodzi się, że liczba zer każdej takiej funkcji(z uwzględnieniem krotności) na krzywej rzutowej jest skończona i jest równa liczbie jej biegunów (też z uwzględnieniem krotności). 6. Krzywe eliptyczne. Nadal przyjmujemy założenie, że ciało k jest algebraicznie domknięte. Dla klasyfikacji krzywych algebraicznych wprowadza się pojęcie rodzaju. Krzywe rodzaju 0 to są krzywe biwymiernie równoważne prostej. Tak więc jest tylko jedna krzywa rodzaju 0, która ma wiele modeli. Krzywe rodzaju 1 nazywamy krzywymi eliptycznymi, oznaczamy je przez E zamiast V i określamy następująco. NiechkrzywaEniebędzieprostą.UstalamydowolnypunktO E iżądamy,abydlakażdychpunktówp 1,P 2 EróżnychodOistniałataka funkcjaa k(e),któramazerowpunkcieoimadokładniedwabieguny, mianowiciewpunktachp 1 ip 2.JeżeliP 1 =P 2,toamabiegundwukrotny wpunkciep 1.

5 Siódmy problem milenijny: Hipoteza Bircha i Swinnertona-Dyera 5 Krzywe V wyższych rodzajów określa się podobnie żądając, aby w ciele k(v) istniały funkcje spełniające odpowiednie warunki dotyczące ich zer ibiegunów. Funkcja a k(e) występująca w definicji krzywej eliptycznej ma dwa biegunyizerowpunkcieo.mawięcjeszczejednozerowpewnympunkcie P.JeżeliP=O,toamazerodwukrotnewO.Dowodzisię,żetakipunkt Pniezależyodwyborufunkcjia k(e).nazywamygosumąpunktówp 1 ip 2 ipiszemyp=p 1 +P 2.Przyjmujemyponadto,żeP 1 +O=P 1 dla każdegop 1 E. Tak określone dodawanie punktów wyznacza w zbiorze punktów krzywej eliptycznej E strukturę grupy abelowej. Jej elementem neutralnym jest ustalony na początku punkt O. Odrzućmy teraz założenie, że ciało k jest algebraicznie domknięte. Niech K będzie ciałem algebraicznie domkniętym zawierającym k. Dla każdego ciałak,gdziek k K,oznaczmyprzezE(k )zbiórpunktówrzutowychkrzywejeowspółrzędnychnależącychdok.nazywamyjepunktami k -wymiernymikrzyweje.jeżelikrzywaeliptycznaejestokreślonanadk i wyróżniony punkt O ma współrzędne w k, to zdefiniowane wyżej dodawanie punktówokreślastrukturęgrupyabelowejwzbiorzee(k ).Wszczególności E(k) jest podgrupą grupy E(K). Dla uproszczenia będziemy mówili, że krzywa eliptyczna(e, O) jest określonanadk,jeżelikrzywaejestokreślonanadk,aojestpewnymjejpunktem o współrzędnych(rzutowych) należących do k. Dowodzi się, że każda krzywa eliptyczna(e, O) określona nad k ma model opisany za pomocą następującego równania (2)Y 2 Z+a 1 XYZ+a 3 YZ 2 =X 3 +a 2 X 2 Z+a 4 XZ 2 +a 6 Z 3,gdziea j k. Nazywamy je uogólnionym równaniem Weierstrassa. Ponadto na krzywej(2) nie ma punktów osobliwych. Ten ostatni warunek można zapisać w postaci = (a 1,...,a 6 ) 0, gdzie jest pewnym(dość skomplikowanym patrz niżej) wielomianem o współczynnikach całkowitych. Nazywamy go wyróżnikiem tego modelu krzywej eliptycznej. Na odwrót, dowolne równanie postaci (2), gdzie (a 1,...,a 6 ) 0,określapewnąkrzywąeliptycznąE.Oczywiściepunkt O:=(0,1,0)należydoEimawspółrzędnewk. 7. Krzywe eliptyczne określone nad Q. Hipoteza Bircha i Swinnertona-Dyera dotyczy krzywych eliptycznych(e, O) określonych nad ciałem liczb wymiernych Q, choć istnieją też ogólniejsze wersje tej hipotezy. Podamy więc dodatkowe informacje na temat takich krzywych. Istnieje model krzywej E opisany za pomocą równania(2), w którym wszystkiewspółczynnikia 1,...,a 6 sąliczbamicałkowitymi.wtedyrównież

6 6 J. Browkin liczba = (a 1,...,a 6 )jestcałkowitairóżnaodzera.wśródtychmodeli danej krzywej E istnieje taki, dla którego wartość liczby jest najmniejsza. Jest on wyznaczony(prawie) jednoznacznie. Nazywamy go modelem minimalnym krzywej E, a wyróżnik tego modelu nazywamy wyróżnikiem minimalnymkrzywejeioznaczamyprzez E. Twierdzenie Mordella-Weila(patrz[45]) mówi, że grupa E(Q) jest skończenie generowana. Z twierdzenia o strukturze grup abelowych skończenie generowanych wynika, że grupa E(Q) ma rozkład na sumę prostą E(Q)=E(Q) tors E(Q) free, gdziee(q) tors jestpodgrupąelementówrzęduskończonego,ae(q) free jest grupąabelowąwolnąrangir 0,toznaczyE(Q) free = Z r.liczbęrnazywamy rangą krzywej E. PodgrupęE(Q) tors możnałatwowyznaczyć.jejrządnieprzekracza16 (twierdzenie B. Mazura[33],[34]) i znany jest prosty algorytm(twierdzenie E. Lutz[30] i T. Nagella[36]) pozwalający znaleźć wszystkie jej elementy, przynajmniej, gdy mamy model krzywej E w postaci Weierstrassa. Dużomniejwiadomoorandzer.Niewiemy,czytaliczbamożebyć dowolnie duża. Znane są przykłady krzywych o rangach co najmniej 22, 23 i24podaneprzezs.fermigiera,orazr.martinaiw.mcmillena(patrz[17] oraz[46], str. 100). Przypuszcza się, że istnieją krzywe eliptyczne określone nad Q dowolnie dużej rangi. Nie znamy jednak algorytmu dla wyznaczania rangi dowolnej krzywej eliptycznej. Można więc sformułować następujący problem. Dana jest krzywa eliptyczna(e,o)określonanad Q,ijejmodelminimalnypostaci(2).Chcemy wyznaczyć rangę tej krzywej. Wystarczyłoby znać wszystkie rozwiązania równania(2) w liczbach wymiernych. Jednak bezpośrednie poszukiwanie takich rozwiązań nie rokuje nadziei na sukces. Współrzędne punktów z E(Q) mają zwykle bardzo duże liczniki i mianowniki, więc przypadkowe natrafienie na taki punkt jest mało prawdopodobne. W latach pięćdziesiątych XX wieku B. Birch i H. P. F. Swinnerton-Dyer ([2],[3]) wpadli na następujący pomysł. Równanie(2) zastąpili odpowiednią kongruencją modulo liczba pierwsza p i dla wielu liczb pierwszych p znajdowali wszystkie rozwiązania niezerowe takiej kongruencji z dokładnością do proporcjonalności.niechn p =N p (E)będzieliczbątychrozwiązań. Możnaoczekiwać,żejeżelirangarkrzywejEjestduża,toiliczbarozwiązańN p teżnaogółbędziedużaiznajomośćliczbn p pozwoliznaleźć rangę krzywej E. LiczącnatowyznaczylioniliczbyN p (E)dladużejliczbyliczbpierwszych p i kilku tysięcy krzywych E. Początkowo wykonywali obliczenia na papierze, a potem skorzystali z pomocy pierwszych komputerów, które w owym

7 Siódmy problem milenijny: Hipoteza Bircha i Swinnertona-Dyera 7 czasie były dostępne(edsac2 w Cambridge University). Wyniki tych obliczeń potwierdziły w większości przypadków, że zachodzi związek między wielkościąrangiiwielkościąliczbn p.próbyściślejszegosformułowaniatego związku doprowadziły właśnie do hipotezy związanej z ich nazwiskami. W następnych punktach opiszemy to dokładniej. Podstawowe pojęcia teorii krzywych eliptycznych 8. Redukcja krzywej eliptycznej. Niech(E, O) będzie krzywą eliptyczną określoną nad Q i niech(2) będzie modelem minimalnym krzywej E. Ustalamy liczbę pierwszą p i zamiast równania(2) rozpatrujemy odpowiednią kongruencję modulo p. Tę kongruencję możemy traktować jako równanie owspółczynnikachwcielep-elementowym F p.równanietowyznaczawięc pewienzbióralgebraicznye p określonynadciałem F p.nazywamygoredukcją krzywej E modulo p. JeżeliP=(x,y,z)jestpunktemrzutowymnależącymdoE(Q),tomożemyprzyjąć,żex,y,z ZiNWD(x,y,z)=1,zastępującwraziepotrzeby trójkę liczb wymiernych(x, y, z) przez odpowiednią trójkę liczb całkowitych do niej proporcjonalną. Oznaczmyprzezϕ p : Z F p homomorfizmkanoniczny.wtedyoczywiścieϕ(p):=(ϕ p (x),ϕ p (y),ϕ p (z)) E p (F p ).Określiliśmywtensposób odwzorowanieϕ:e(q) E p (F p ). Opiszemydokładniejzbióralgebraiczny E p dlaróżnych liczbpierwszych p. Jeżelip E,toE p jestkrzywąeliptycznąokreślonąnad F p.zatem E p (F p )jestgrupąiodwzorowanieϕjesthomomorfizmemgrup.wtym przypadku mówimy, że redukcja krzywej E modulo p jest dobra. Jeżelip E,tozbióralgebraicznyE p niejestkrzywąeliptyczną.wtym przypadku mówimy, że redukcja krzywej E modulo p jest zła. Liczby pierwsze p, dla których redukcja krzywej E modulo p jest zła, można sklasyfikować następująco. Jeżeli redukcja krzywej E modulo p jest zła,tonakrzyweje p jestpewienpunktp E p (F p )osobliwy.zpostaci równania Weierstrassa wynika, że punkt osobliwy jest tylko jeden i ma on krotność 2. W zbiorze punktów nieosobliwych Ep(F ns p ):=E p (F p )\{P} (ns = nonsingular = nieosobliwy) można określić strukturę grupy wykorzystując działanie dodawania punktów w E(Q). Z elementarnej analizy wynika, że są następujące możliwości: 1.StycznadokrzywejE p wpunkciep(osobliwym)jestpodwójna.wtedy grupaep ns(f p)jestizomorficznazgrupąaddytywnąciała F p.mawięcp elementów.

8 8 J. Browkin 2.WpunkciePsądwiestycznedokrzywejE p orównaniachokreślonych nad F p.wtedygrupaep ns(f p)jestizomorficznazgrupąmultyplikatywną ciała F p.mawięcp 1elementów. 3.WpunkciePsądwiestycznedokrzywejE p orównaniachokreślonych nadrozszerzeniemkwadratowym F p 2ciała F p (lecznienad F p ).Wtedy grupaep(f ns p )jestizomorficznazpodgrupą(p+1)-elementowągrupy multyplikatywnejciała F p 2. Tak więc są trzy rodzaje złych redukcji: Redukcja addytywna(przypadek 1), redukcja multyplikatywna rozpadająca się(przypadek 2) i redukcja multyplikatywna nierozpadająca się(przypadek 3). Ponieważwyróżnikminimalny E matylkoskończonąliczbędzielników pierwszych, więc tylko dla skończonej liczby liczb pierwszych p redukcja krzywejemodulopjestzła. Podobnie można określić odwzorowanie redukcji w następującej sytuacji. Niech E będzie krzywą eliptyczną określoną nad Q o modelu minimalnym (2).RozpatrzmygrupęE(Q p )punktówrzutowychkrzywejeowspółrzędnych p-adycznych. Zastępując współrzędne danego punktu przez odpowiednie współrzędne proporcjonalne można przyjąć, że te wspó lrzędne należą do pierścienia Z p liczbcałkowitychp-adycznychiniewszystkiesąpodzielne przezp.wtedyhomomorfizmkanonicznyϕ:z p F p wyznaczaodwzorowanieϕ:e(q p ) E p (F p ).Jeżelip E,toϕjesthomomorfizmem grup.natomiast,jeżelip E,tzn.jeżeliredukcjakrzywejEmodulopjest zła,torozpatrzmyzbióre 0 (Q p ):=ϕ 1 (Ep ns(f p)).dowodzisię,żee 0 (Q p ) jestpodgrupąskończonegoindeksuwgrupiee(q p ).Jeżeliredukcjakrzywej Emodulopjestdobra,toprzyjmujemy,żeE 0 (Q p )=E(Q p ). Możemy teraz określić tak zwane liczby Tamagawy c p występujące w sformułowaniu hipotezy Bircha i Swinnertona-Dyera. Mianowicie przyjmujemy c p =(E(Q p ):E 0 (Q p )). Takwięcc p =1,jeżeliredukcjakrzywejEmodulopjestdobra.Zatem c p 1tylkodlaskończonejliczbyliczbpierwszychp. 9. Funkcja L krzywej eliptycznej. W geometrii algebraicznej znana jest ogólna konstrukcja, która danemu zbiorowi algebraicznemu V = V(f 1,...,f r )opisanemuprzezukładrównańf 1 =0,...,f r =0(gdzief i są wielomianami o współczynikach całkowitych) przyporządkowuje funkcję analitycznąζ V (s)zwanąfunkcjązetategozbiorualgebraicznego.wyznacza sięmianowicieliczbęrozwiązańn p n(v)tegoukładurównańwcieleskończonym F p nop n elementach,anastępnieposługującsięliczbamin p n(v) jako współczynnikami określa się odpowiednią funkcję analityczną. Można oczekiwać,żewłasnościtejfunkcjiζ V (s)odzwierciedlająpewnewłasności samego zbioru V.

9 Siódmy problem milenijny: Hipoteza Bircha i Swinnertona-Dyera 9 Pominiemy szczegóły, które można znaleźć w monografiach[23],[47] lub wartykule[22].zdarzasię,żetakafunkcjaζ V (s)dajesięwnaturalnysposób przedstawić jako iloczyn(lub iloraz) pewnych funkcji prostszych, które nazywa się funkcjami L. Ograniczymy się do podania definicji funkcji L krzywej eliptycznej E określonej nad Q. Pominiemy uzasadnienie, że jest to szczególny przypadek ogólnej konstrukcji. Mianowicie,dlakażdejliczbypierwszejpokreślamywielomianL p (X) następująco, w zależności od tego, jaka jest redukcja krzywej E modulo p. L p (X):=1+(N p p 1)X+ε p px 2, gdzien p = E p (F p ) jestliczbąpunktówrzutowychnakrzyweje p zredukowanejmodulop,owspółrzędnychnależącychdo F p,orazε p =1lub0,gdy redukcja krzywej E modulo p jest dobra, odpowiednio, zła. Następnie przyjmujemy L E (s):= p L p (p s ) 1, gdzie p przebiega wszystkie liczby pierwsze. H. Hasse udowodnił, że jeżeli redukcja krzywej E modulo p jest dobra, toliczban p spełnianierówność N p p 1 <2 p. Wykorzystująctomożnaudowodnić,żeiloczynokreślającyfunkcjęL E (s) jestzbieżnytylkodlare(s)>3/ Grupa Tate a Szafarewicza krzywej E. Elementy grupy Tate a Szafarewicza danej krzywej eliptycznej E odpowiadają pewnym krzywym eliptycznym związanym z E. Przed podaniem dokładnej definicji musimy omówić szereg pojęć i zjawisk ogólnych związanych z krzywymi eliptycznymi Krzywe eliptyczne izomorficzne nad k. Dana jest krzywa eliptyczna(e, O) określona nad ciałem k za pomocą równania Weierstrassa (2).ChcemyopisaćwszystkiekrzyweeliptyczneE określonenadkiizomorficznezenadk.wtymceludefiniujemytakzwanyniezmiennikjkrzywej eliptycznej o modelu Weierstrassa(2) za pomocą wzoru j=c 3 4 / (a 1,...,a 6 ), gdzie c 4 =(a a 2) 2 24(a 1 a 3 +2a 4 ). Dowodzi się, że ten niezmiennik nie zależy od wyboru modelu Weierstrassa danejkrzywej,aponadtokrzyweeie sąizomorficznenadkwtedyitylko wtedy,gdyichniezmiennikijsąrówne,j E =j E.Cowięcej,dlakażdego a kistniejekrzywaeliptycznaokreślonanadkoniezmiennikujrównyma. Tak więc krzywe eliptyczne określone nad ciałem algebraicznie domkniętym k są scharakteryzowane przez elementy samego ciała k.

10 10 J. Browkin Sytuacja znacznie się komplikuje, gdy ciało k nie jest algebraicznie domknięte. Z tego, że niezmienniki j krzywych eliptycznych określonych nad ksąrówne,niewynikanaogó l,żesamekrzywesąizomorficznenadk Przestrzenie jednorodne. Dla ustalonej krzywej eliptycznej (E,O)określonejnadknaogółjestwielekrzywycheliptycznychE określonychnadk,któresąizomorficznezenadk,lecznienadk.ograniczymy sięwięcdokrzywyche spełniającychpewiendodatkowywarunek.wtym celu wprowadzimy następującą definicję. Powiemy,żekrzywa(E,O)działanakrzywejE,jeżeliistniejeprzekształcenie regularne µ:e E E określone nad k(to znaczy opisane za pomocą wielomianów o wspó lczynnikach w k), spełniające następujące warunki: (i)µ(o,p )=P dla P E (k), (ii)µ(p 1,µ(P 2,P ))=µ(p 1 +P 2,P ) dla P 1,P 2 E(k),P E (k), (iii)dlakażdychp 1,P 2 E (k)istniejedokładniejedentakipunktp E(k),żeµ(P,P 1)=P 2. Inaczejmówiąc,grupaE(k)działanazbiorzeE (k)wsposóbprzechodni iwierny. Zamiastµ(P,P )piszemyzwyklep+p,choćznak+nieoznaczatu działania w żadnej grupie. Wtejsytuacjimówimy,żeE jestprzestrzeniąjednorodnąnadkrzywą eliptyczną(e,o).dowodzisię,żekażdaprzestrzeńjednorodnae jestizomorficzna z E nad k, lecz nie na odwrót. Zamiast więc rozpatrywać wszystkie krzyweeliptycznee określonenadkiizomorficznezenadk,ograniczymy się do przestrzeni jednorodnych nad E. Wnikliwy czytelnik zapewne zauważy l, że definicja przestrzeni jednorodnej nad krzywą eliptyczną E przypomina definicję przestrzeni afinicznej A nad przestrzenią liniową L. Mianowicie przestrzeń liniowa L, która jest grupą, działa w zbiorze punktów przestrzeni afinicznej A za pomocą przesunięć. Działanie to jest przechodnie i wierne, a zbiór A nie ma struktury przestrzeni liniowej. Nie jest bowiem określone dodawanie punktów przestrzeni afinicznej A Okocyklach.NiechgrupaGdziałanagrupieabelowejA.Odwzorowanie f : G A nazywamy kocyklem jednowymiarowym(albo homomorfizmem skośnym), jeżeli spełnia warunek f(στ)=f(σ)+σf(τ) dla σ,τ G. Naprzykład,ustalająca Amożemyokreślićodwzorowanief a :G A zapomocąwzoruf a (σ)=σ(a) adlaσ G. Latwosprawdzić,żef a jest kocyklem. Taki kocykl nazywamy kobrzegiem.

11 Siódmy problem milenijny: Hipoteza Bircha i Swinnertona-Dyera 11 Zbiór wszystkich kocykli jest grupą ze względu na dodawanie odwzorowań, zbiór wszystkich kobrzegów jest jej podgrupą. Grupę ilorazową nazywamy pierwszą grupą kohomologii i oznaczamy przez H 1 (G,A):=kocykle/kobrzegi Grupa Weila Châteleta krzywej E. Niech(E, O) będzie krzywąeliptycznąokreślonąnadkiniechkrzywaeliptycznae określonanadk będzieprzestrzeniąjednorodnąnad(e,o).wtedywzbiorzee (k)działa grupae(k).wzbiorzetymdziałarównieżgrupagaloisg k :=Gal(k/k), ponieważkrzywae jestokreślonanadk.korzystającztychdziałańzdefiniujemy odwzorowanie f:g k E(k), jaknastępuje.ustalamypunktp E (k)idlaσ G k jakof(σ)przyjmujemypunktp E(k)spełniającyP+P =σ(p ).Jakwiemyzokreślenia przestrzeni jednorodnej, taki punkt P istnieje i tylko jeden. Sprawdza się, żeodwzorowaniefjestkocyklemzależnymodwyborupunktup E (k). WybierającinnypunktP E (k)otrzymamykocyklróżniącysięodf okobrzeg.wtensposóbkrzywae,którajestprzestrzeniąjednorodnąnad (E,O),wyznaczaelementgrupykohomologiiH 1 (G k,e(k))oreprezentancief. Dowodzi się, że ta odpowiedniość jest wzajemnie jednoznaczna, to znaczy, elementy tej grupy kohomologii opisują z dokładnością do k-izomorfizmu wszystkiekrzyweeliptycznee określonenadk,któresąprzestrzeniamijednorodnymi nad E. Przy tym sama krzywa E odpowiada elementowi zerowemu grupy kohomologii. W ten sposób w zbiorze przestrzeni jednorodnych nad E mamy określoną strukturę grupy abelowej. Nosi ona nazwę grupy Weila Châteleta krzywej E, oznaczamy ją przez WC(E), patrz[11] Grupa Tate a Szafarewicza krzywej E. Dla krzywej eliptycznej(e,o)określonejnaddowolnymciałemkgrupawc(e)jestnaogół bardzo duża. W przypadku pewnych ciał k wyróżnimy w niej odpowiednią mniejszą podgrupę. Mianowicie, jako k bierzemy ciało Q liczb wymiernych, ogólniej jako k można wziąć dowolne ciało globalne, to znaczy rozszerzenieskończoneciała Qlubciała F q (T)funkcjiwymiernychzmiennejTnad ciałemskończonym F q oqelementach. MamywięckrzywąeliptycznąE określonąnad Q,którajestprzestrzenią jednorodnąnadkrzywąeliptyczną(e,o)określonąnad Q.JeżelinaE jest punkt o współrzędnych wymiernych, to jest ona izomorficzna z E nad QiprzestrzenijednorodnejE nadeodpowiadaelementzerowygrupy WC(E).

12 12 J. Browkin Załóżmywięc,żenaE niemapunktówowspółrzędnychwymiernych. Możesięjednakzdarzyć,żedlakażdejliczbypierwszejpnaE istnieją punkty o współrzędnych p-adycznych, a także punkty o współrzędnych rzeczywistych.mówimywtedy,żenakrzyweje lokalnieistniejąpunktywymierne,leczniemananiejpunktówwymiernychglobalnie.ciała Q p oraz R są bowiem wszystkimi lokalizacjami ciała globalnego Q, to znaczy uzupełnieniami ciała Q względem odpowiednich metryk. Dowodzisię,żeelementygrupyH 1 (G Q,E(Q))odpowiadająceprzestrzeniom jednorodnym nad E, które mają punkty wymierne lokalnie, tworzą podgrupę.jesttowłaśniegrupatate a SzafarewiczaШ E krzywejeliptyczneje Cowiadomoogrupie Ш E. Grupa Ш E jestabelowaitorsyjna,coznaczy,żekażdyjejelementma rząd skończony. DlakażdejliczbynaturalnejnwgrupieШ E istniejetylkoskończeniewiele elementów a spełniających na = 0. JeżeligrupaШ E jestskończona,tojejrządjestkwadratem. DlaodpowiedniejkrzywejE,grupaШ E zawierapodgrupęskończonądowolnie dużego rzędu, patrz[4],[9]. Przypuszcza się, że dla każdej krzywej eliptycznej E określonej nad Q grupaш E jestskończona. DalszeinformacjeogrupieШ E podajemyprzykońcuartykułu. 11. Regulator krzywej eliptycznej. Z kolei przejdziemy do definicji regulatora krzywej eliptycznej określonej nad Q. Wymaga to omówienia kilku spraw pomocniczych Objętość kraty. W algebrze liniowej znana jest następująca konstrukcja. Niech Λ będzie kratą, to znaczy, skończenie generowaną grupą abelowąwolną,iniechv 1,...,v n będziejejbazą.załóżmy,żenaλdana jest dodatnio określona forma kwadratowa q o wartościach rzeczywistych. Wtedy odwzorowanie, : Λ Λ R określonezapomocąwzoru x,y = 1 2 (q(x+y) q(x) q(y))jestformą dwuliniową symetryczną i niezdegenerowaną, to znaczy, że zachodzi implikacja ( x,y =0 ) = y=0. x Λ Ponadtomamy x,x =q(x). Z algebry liniowej wiadomo, że liczba R(Λ,q):=det( v i,v j ),

13 Siódmy problem milenijny: Hipoteza Bircha i Swinnertona-Dyera 13 zwana objętością tej kraty, albo jej regulatorem, jest różna od zera i nie zależyodwyborubazyv 1,...,v n. Niech(E, O) będzie krzywą eliptyczną określoną nad Q. Z twierdzenia Mordella Weilawynika,żeE(Q) free jestskończeniegenerowanągrupąabelową wolną(kratą). Chcąc więc zdefiniować regulator krzywej eliptycznej E według powyższego ogólnego schematu musimy określić odpowiednią formę kwadratową na tej kracie. Do tego celu służy pojęcie wysokości punktu na krzywej eliptycznej, które teraz zdefiniujemy Wysokość punktu krzywej eliptycznej. Niech krzywa eliptyczna(e, O) określona nad Q ma model Weierstrassa postaci(2). Niech punktp=(x,y,z) E(Q).Jeżeliz 0,tozapiszmyliczbęwymiernąx/z wpostaciskróconejx/z=m/n,gdziem,n Zoraz(m,n)=1. Zdefiniujemy najpierw tak zwaną naiwną wysokość logarytmiczną h punktu P przyjmując { log(max( m, n )), gdyz 0, h(p):= 0, gdyz=0. Oczywiście ta wysokość zależy od wyboru modelu Weierstrassa krzywej E. Tę naiwną wysokość h można tak zmodyfikować, aby otrzymać dodatnio określonąformękwadratowąnagrupiee(q) free niezależnąodwyborumodelu krzywej E. Dowodzi się mianowicie, że dla każdego P E(Q) istnieje następująca granica h(2 n P) ĥ(p):= lim n 4 n, gdzie2 n P=P+ +P(2 n razy)jestsumąelementówgrupye(q).ponadto wartośćfunkcjiĥniezależyodwyborumodelukrzyweje,toznaczy,jeżeli punktp należącydodrugiegomodelukrzywejeodpowiadapunktowip,to ĥ(p)=ĥ(p ).Następnie,ĥ(P)=0wtedyitylkowtedy,gdyP E(Q) tors. Zatemĥ(P) 0,jeżeliP E(Q) free,p O.Wreszciefunkcjaĥ:E(Q) free Rjestdodatniookreślonąformąkwadratową.Liczbęĥ(P)nazywamy wysokością Nérona Tate a punktu P Regulator krzywej eliptycznej. Wobec powyższego regulator R E krzywejeliptycznej(e,o)określonejnad Qdefiniujesięnastępująco. WybieramybazęP 1,...,P r grupyabelowejwolneje(q) free iprzyjmujemy R E :=det( P i,p j ), ) gdzie P,Q := (ĥ(p+q) 1 2 ĥ(p) ĥ(q).jakwiemy,regulatorniezależyodwyborumodelukrzywejeaniodwyborubazygrupye(q) free.

14 14 J. Browkin Z definicji tej wynika, że jeżeli ranga krzywej eliptycznej E jest równa zeru,tojejregulatorr E jestrówny1.jesttobowiemwyznacznikmacierzy kwadratowej o 0 wierszach. Zauważmy, że poszukując algorytmu dla obliczania regulatora krzywej eliptycznej E musimy znać algorytmy dla znajdowania jej rangi oraz znajdowaniabazygrupye(q) free.takichalgorytmówdotyczącychdowolnych krzywych eliptycznych jednak nie znamy. 12. Forma różniczkowa ω. Niech(E, O) będzie krzywą eliptyczną określoną nad Q o modelu(2). Wtedy krzywa płaska rzeczywista E(R) P 2 (R)mastrukturęgrupytopologicznejzwartej.Możnadowieść,żeforma różniczkowa dx ω:=, 2y+a 1 x+a 3 gdziea 1,a 3 sąwspółczynnikamiwrównaniuweierstrassa(2),określonana tej grupie jest holomorficzna na E(C) i niezmiennicza. Jest to jedyna taka forma różniczkowa z dokładnością do czynnika stałego. Przyjmujemy wtedy Ω:= E(R) ω. Hipoteza Bircha i Swinnertona-Dyera 13. Wyniki częściowe na temat hipotezy Bircha i Swinnertona-Dyera. Niech E będzie krzywą eliptyczną określoną nad Q. Z prac B.H.GrossaiD.B.Zagiera[21],V.A.Kolyvagina[25],[26]iK.Rubina[40]wynika,żejeżelifunkcjaL E (s)mawpunkcies=1zeror-krotne, gdzier=0lub1,torangakrzywejeliptycznejejestrównarigrupaш E jest skończona. Ponadto, jeżeli r = 0, to dla pewnej klasy krzywych eliptycznych wzór (1) zachodzi z dokładnością do potęg dwójki. Jeżeli ciało liczb wymiernych zastąpimy przez rozszerzenie skończone K ciała F q (T)funkcjiwymiernychzmiennejTnadciałemq-elementowym F q, to dla krzywych eliptycznych E określonych nad K możemy sformułować hipotezę analogiczną do hipotezy Bircha i Swinnertona-Dyera. J.Tate[51]iJ.Milne[35]udowodnilitęhipotezę,lecztylkodlakrzywych Eo stałych współczynnikach,toznaczynależącychdo F q.wogólnym przypadkuniewiadomonawet,czygrupaш E jestskończona. J. E. Cremona[13] przeprowadził obszerne obliczenia i wyznaczył wszystkiekrzyweeliptyczneokreślonenad QoprzewodnikuN PrzewodnikN=N E krzywejeliptycznejeokreślonejnad Qtojestpewiendodatni

15 Siódmy problem milenijny: Hipoteza Bircha i Swinnertona-Dyera 15 dzielnikjejwyróżnikaminimalnego E.Nieotrzymałonsprzecznościzhipotezą Bircha i Swinnertona-Dyera. W szczególności wykaza l, że dla tych krzywychliczbawystępującawewzorze(1)oznaczonaprzez Ш E zawsze jest kwadratem. 14. Wnioski z hipotezy Bircha i Swinnertona-Dyera. Zakładając prawdziwość hipotezy Bircha i Swinnertona-Dyera dla krzywej eliptycznej (E, O) określonej nad Q możemy znaleźć jej rangę, a jeżeli ponadto potrafimywyznaczyćwolnegeneratorygrupye(q) free,tobędziemymoglirównież obliczyćrządgrupyш E. Dokładniej, znając model minimalny(2) krzywej E potrafimy obliczyć numeryczniewartościfunkcjil E (s)ijejpochodnychwpunkcies=1.korzystając z pierwszej części hipotezy Bircha i Swinnertona-Dyera możemy więc wyznaczyć rangę krzywej E. ZnającwolnegeneratorygrupyE(Q) free możemyobliczyćregulatorr E krzywej E. Istnieją też algorytmy do obliczania wszystkich pozostałych wielkościwystępującychwewzorze(1),prócz Ш E.Zatemkorzystającztego wzoru możemy wyznaczyć rząd grupy Tate a Szafarewicza krzywej E. Jakwiemy,jeżeliL E (1) 0,tor=0iR=1.Zatemwtymprzypadku łatwiej jest stosować wzór(1). Bez zakładania hipotezy Bircha i Swinnertona-Dyera o grupie Ш E niewiele możemy udowodnić. Wprawdzie wyznaczono tę grupę dla pewnej liczby konkretnych krzywych eliptycznych, lecz nawet wskazanie niezerowego elementu tej grupy wymaga na ogół nietrywialnych rozumowań(patrz przykład 2, niżej). Znajomość rangi krzywej eliptycznej pozwala znaleźć odpowiedź na następujące pytanie pochodzące jeszcze ze starożytności. Liczbę naturalną n nazywamy kongruentną, jeżeli istnieje trójkąt prostokątny o polu n, którego boki są liczbami wymiernymi. Na przykład liczba 6 jest kongruentna, ponieważ pole trójkąta prostokątnego o bokach 3, 4 i 5 jest równe 6. Problem polega na znalezieniu algorytmu dla rozstrzygania, czy dana liczba n jest kongruentna, czy nie. Udowodniono, że liczba n jest kongruentna wtedy i tylko wtedy, gdy ranga krzywej eliptycznej E o równaniu Y 2 =X 3 n 2 X jest dodatnia. Z hipotezy Bircha i Swinnertona-Dyera wynika więc, że liczba njestkongruentnawtedyitylkowtedy,gdyl E (1)=0.Tenostatniwarunek można zapisać w całkiem elementarnej postaci([24],[54]). Uwagi końcowe 15. Hipoteza Shimury i Taniyamy. Od dawna znana była pewna konstrukcja, która dawała przykłady krzywych eliptycznych określonych nad Q.

16 16 J. Browkin Są to tak zwane krzywe eliptyczne modularne. Udowodniono wiele własności krzywych eliptycznych modularnych i nie umiano tych wyników przenieść na przypadek wszystkich krzywych eliptycznych określonych nad Q. W latach pięćdziesiątych XX wieku sformułowano nawet hipotezę, zwaną dziś hipotezą Shimury i Taniyamy, że każda krzywa eliptyczna określona nad Q jest modularna. Wówczas nie wydawała się ona bardzo prawdopodobną. Z biegiem czasu uzyskiwano jednak wyniki potwierdzające szczególne przypadki tej hipotezy, a ostatnio została ona udowodniona w pełnej ogólności przez A. Wilesa, R. Taylora, C. Breuila, B. Conrada, i H. Diamonda, patrz[56],[53],[6]. Dostarczyło to nowych narzędzi do badania krzywych eliptycznych określonych nad Q. Dokładniej, punktem wyjścia są tak zwane formy paraboliczne f wagi 2dlapodgrupΓ 0 (N)grupySL 2 (Z).Sątofunkcjeanalityczneokreślone nagórnejpółpłaszczyźniespełniająceodpowiedniewarunki,agrupaγ ( ) 0 (N) a b składa się z takich macierzy SL c d 2 (Z),żeN c. Każdej takiej formie parabolicznej f można przyporządkować krzywą eliptycznąe f określonąnad QifunkcjęL f określonąnacałejpłaszczyźnie.dowodzisię,żefunkcjąlkrzyweje f jestwłaśniel f,aliczbanjest przewodnikiemkrzyweje f. Krzywe eliptyczne odpowiadające formom parabolicznym f nazywa się krzywymi modularnymi. Tak więc hipoteza Shimury i Taniyamy mówi, że każda krzywa eliptyczna określona nad Q odpowiada pewnej formie parabolicznej. Forma paraboliczna f pozwala uzyskać dodatkowe informacje o krzyweje f,któretrudnobyłobyotrzymaćnainnejdrodze.przykłademtegojest dowód Wielkiego Twierdzenia Fermata. 16. Dowód Wielkiego Twierdzenia Fermata. Wiadomo, że nie ma krzywych eliptycznych określonych nad Q, które miałyby dobrą redukcję modulo każda liczba pierwsza. Dla każdej krzywej eliptycznej E istnieje więc takaliczbapierwszap,żeredukcjaemodulopjestzła.jeżelijednakredukcję multyplikatywną uważać za umiarkowanie złą, a redukcję addytywną za bardzo złą(co można w pewien sposób uzasadnić), to istnieją takie krzywe eliptyczne, których redukcja modulo p nie jest bardzo zła(czyli addytywna) dla żadnej liczby pierwszej p. Są to tak zwane krzywe eliptyczne semistabilne. W dowodzie Wielkiego Twierdzenia Fermata występują tak zwane krzywe eliptyczne Freya. Mianowicie, jeżeli liczby całkowite a, b, c różne od zera spełniają równanie Fermata a n +b n =c n,

17 Siódmy problem milenijny: Hipoteza Bircha i Swinnertona-Dyera 17 to krzywą eliptyczną Freya określamy następująco Y 2 =X(X a n )(X+b n ). Dowodzi się, że krzywe Freya są semistabilne. A. Wiles i R. Taylor([56],[53]) udowodnili, że każda krzywa eliptyczna semistabilna jest modularna i ta własność została wykorzystana w istotny sposób w dowodzie. Mianowicie wcześniej K. Ribet[38] udowodnił, że jeżeli krzywa Frey a jest modularna, to zachodzi Wielkie Twierdzenie Fermata. 17. Punkty wymierne na krzywych algebraicznych. Można sformułować problem ogólny. Dana jest krzywa algebraiczna E określona nad ciałem liczb wymiernych. Pytamy, czy są na niej punkty o współrzędnych wymiernych i czy jest ich nieskończenie wiele. Okazujesię,żeodpowiedźnatopytaniezależywdużymstopniuod rodzaju g krzywej E. HipotezaMordellamówiła,żejeżelig 2,tonakrzywejEjesttylko skończenie wiele punktów o współrzędnych wymiernych. Udowodnił ją G. Faltings w 1983 r. Niestety jednak nie potrafimy na ogół tych punktów wyznaczyć ani określić ich liczby. W przypadku krzywych rodzaju 0 odpowiedź jest znana. Taka krzywa Ejestizomorficznanad Qzprostąlubzkwadrykąiznanesąefektywne metody znajdowania punktów Q-wymiernych na tych krzywych. Pozostaje więc przypadek, gdy g = 1, czyli przypadek krzywych eliptycznych.jakwiemy,rangarkrzywejedecydujeotym,czyliczbapunktów Q-wymiernych na tej krzywej jest skończona. Dokładniej, ta liczba jest skończonawtedyitylkowtedy,gdyr=0.niestetyniejestznanyalgorytm, który pozwala to badać. Natomiast przyjmując prawdziwość hipotezy BirchaiSwinnertona-Dyeraotrzymujemy,żer=0wtedyitylkowtedy,gdy L E (1) 0. Jeżelistwierdzimynumerycznie,żeL E (1) 0,toliczbapunktów Q- wymiernych na krzywej E jest skończona, nie przekracza 16 i potrafimy je efektywnie wyznaczyć. Jeżelistwierdzimy,żeL E (1)=0iL E (1) 0,towiemy,żeliczbapunktów Q-wymiernych na E jest nieskończona. Nie znamy jednak ogólnego algorytmu, który pozwoliłby je wyznaczyć, choć znanych jest kilka algorytmów, które można próbować użyć bez gwarancji powodzenia. JeżelizaśL E (1)=L E (1)=0,toniczegonatematpunktów Q-wymiernych na ogół nie potrafimy powiedzieć, choć hipoteza Bircha i Swinnertona- Dyera zapewnia, że jest ich nieskończenie wiele. Co więcej, nie znamy żadnej krzywejeliptyczneje,dlaktórejpotrafilibyśmyudowodnić,żel E (1)= L E (1)=L E (1)=0,choćznamykrzyweorandze Innehipotezy.ZkażdąkrzywąeliptycznąEokreślonąnad Qsą związanetrzyliczby:minimalnywyróżnik E,przewodnikN E orazrząd grupytate a SzafarewiczaШ E (przyjmujemy,żetagrupajestskończona).

18 18 J. Browkin Obserwacje oparte na obliczeniach wykonanych dla tysięcy krzywych eliptycznych wskazują, że te trzy liczby nie są niezależne. Wiemy na przykład,żezawszen E E.Doprowadziłotodosformu lowanianastępujących hipotez, patrz[18]. HipotezaL.Szpiro:Dlakażdegoε>0istniejetakastałaC ε,żedlakażdej krzywej eliptycznej E określonej nad Q zachodzi nierówność E C ε N 6+ε E. HipotezaD.GoldfeldaiL.Szpiro:Dlakażdegoε>0iliczbycałkowitej nieujemnejristniejetakastałac ε,r,żedlakażdejkrzywejeliptyczneje rangi r określonej nad Q zachodzi nierówność Ш E C ε,r N 1 2 +ε E. Uzyskano też pewne wyniki teoretyczne, które potwierdzają prawdziwość tych hipotez w szczególnych przypadkach. Obie hipotezy udowodniono w przypadku ciał funkcyjnych(to znaczy, gdykrzywajestokreślonanadskończonymrozszerzeniemciała F q (T)funkcji wymiernych zmiennej T nad ciałem q-elementowym), drugą przy założeniu, żegrupaш E jestskończona. W przypadku ciała liczb wymiernych Q udowodniono równoważność tych hipotez tylko przy założeniu hipotezy Bircha i Swinnertona-Dyera, patrz[18]. Przykłady i algorytmy 19. Tablice. J. E. Cremona wyznaczył modele minimalne i wartości różnych parametrów wszystkich krzywych eliptycznych(modularnych) określonychnad QoprzewodnikachN Są132524takiekrzywe. TablicedotyczącekrzywychoprzewodnikachN 1000zostałyopublikowane,apełnetablicedlaN 20000sądostępneprzezInternet,patrz[13]. Wśródtychkrzywychjesttylkojednaspełniająca Ш E =13 2,adla pozostałychmamy Ш E 11 2.Wwiększościprzypadków(boażdla krzywych)mamy Ш E =1.Przytychobliczeniachzakładano(wrazie potrzeby),żegrupa Ш E jestskończonaiżezachodziwzór(1)zhipotezy Bircha i Swinnertona-Dyera. W algorytmach stosowanych przez Cremonę zakładano, że krzywa E jest modularna, tzn. wykorzystywano odpowiadającą jej formę paraboliczną f. Dziś wiemy, że każda krzywa eliptyczna określona nad Q jest modularna. Założenie to można więc pominąć. 20. Przykład 1. Równanie Fermata. Podamy prosty przykład ilustrujący powyższą teorię. Rozpatrzmy krzywą określoną za pomocą równania Fermata (3) u 3 +v 3 =w 3.

19 Siódmy problem milenijny: Hipoteza Bircha i Swinnertona-Dyera 19 Podstawiając tu otrzymamy u=36z+y, v=36z Y, w=6x (4) Y 2 Z=X 3 432Z 3. Na odwrót, podstawiając X=12w, Y=36(u v), Z=u+v otrzymamy(3). Zatem krzywe określone równaniami(3) i(4) są biwymiernie równoważnenad Q.Wobectego(3)i(4)sąmodelamitejsamejkrzywejE określonej nad Q. Równanie(4) ma postać Weierstrassa. Korzystając z ogólnego wzoru na wyróżnik krzywej opisanej za pomocą równania Weierstrassa(2): gdzie izkolei (a 1,...,a 6 )=(c 3 4 c 2 6)/12 3, c 4 =b b 4, c 6 = b b 2b 4 216b 6 b 2 =a 2 1+4a 2, b 4 =a 1 a 3 +2a 4, b 6 =a 2 3+4a 6, otrzymujemy,żewyróżnikkrzywej(4)jestrówny = Zatem E jest krzywą eliptyczną. Jej model(4) nie jest minimalny, ponieważ dokonując podstawienia otrzymamy równanie X=4X 1, Y=8Y 1 +4Z 1, Z=Z 1 (5) Y 2 1Z 1 +Y 1 Z 2 1=X 3 1 7Z 3 1 owyróżniku = 3 9 mniejszymcodowartościbezwzględnejodwyróżnika modelu(4). Można dowieść, że(5) jest modelem minimalnym krzywej E. Zatem E = 3 9 jestjejwyróżnikiemminimalnym. W tablicach Cremony znajdujemy krzywą E pod numerem 27A1. Z tych tablic odczytujemy dalsze informacje o niej: N=27, E(Q) tors =3, r=0. ZatemnakrzywejE,awięcinakażdymjejmodelu,sądokładnietrzy punkty o współrzędnych wymiernych. Można tego dowieść bezpośrednio. Jak wiemy, na krzywej Fermata(3) są dokładnie trzy punkty rzutowe o współrzędnych wymiernych(wielkie Twierdzenie Fermata!): (u,v,w)=(1,0,1), (0,1,1), (1, 1,0).

20 20 J. Browkin Stosując powyższe podstawienia otrzymujemy trzy punkty Q-wymierne na krzywych(4) i(5) odpowiednio: oraz (X,Y,Z)=(12,36,1), (12, 36,1), (0,72,0)=(0,1,0) (X 1,Y 1,Z 1 )=(3,4,1), (3, 5,1), (0,1,0) Ponieważ 3 jest jedynym dzielnikiem pierwszym wyróżnika minimalnego E = 3 9,więckrzywaEmadobrąredukcjęmodulopdlakażdejliczby pierwszejp 3.Jejredukcjamodulo3jestzła.JedynympunktemosobliwymkrzywejzredukowanejE 3 jestp=(0,1,1)imożnasprawdzić,że doe 3 (F 3 )należątylkotrzypunktynieosobliwe(1,0,1), (0,1,0), (2,1,2). GrupaE3(F ns 3 )mawięcp=3elementy.zatemredukcjakrzywejemodulo 3 jest addytywna. Można to odczytać również z tablic Cremony. Następne informacje o E zawarte w tych tablicach: c 3 =3(liczbaTamagawy), Ω= , L E (1)= (= 1 3 Ω). PonieważL E (1) 0,więcr=0iR=1.Wobectegogrupa Ш E jest skończona. Zakładając prawdziwość hipotezy Bircha i Swinnertona-Dyera ze wzoru(1) otrzymujemy Ш E =L E (1) E(Q) tors 2/ Ω c 3 = Przykład 2. Nietrywialny element grupy Tate a Szafarewicza.RozpatrzmykrzywąeliptycznąE określonąnad Qzapomocąrównania 3X 3 +4Y 3 =5Z 3. Wiadomo, że NaE niemapunktówowspółrzędnychwymiernych(patrz[5],iii. 7. Zad.23). DlakażdejliczbypierwszejpnaE sąpunktyowspółrzędnychp-adycznych oraz punkty o współrzędnych rzeczywistych(patrz[5] I. 5, Zad. 8). E jestprzestrzeniąjednorodnąnadkrzywąeliptyczną(e,o)określoną nad Q,gdzie E: X 3 +Y 3 =60Z 3, O=(1, 1,0). Postępując podobnie jak w poprzednim przykładzie(tzn. podstawiając X=U+V,Y=U V,Z=W,mnożącprzez itd.)otrzymujemy innymodelkrzyweje: (6) Y 2 Z=X Z 3, O =(0,1,0) i oba modele są Q-izomorficzne.

21 Siódmy problem milenijny: Hipoteza Bircha i Swinnertona-Dyera 21 Dla uzyskania dalszych informacji o krzywej E wykorzystamy pakiet PARI/GP, wersja 2.1.0[1](szczegóły objaśnimy niżej). Otrzymujemy następujące wyniki: Model(6) krzywej E jest minimalny. N E =24300= , E = Na E jest tylko jeden punkt torsyjny o współrzędnych wymiernych. Jest toolubo wzależnościodmodelu. LiczbaTamagawy c p jestrówna1. p L E (1)= , Ω= ZL E (1) 0wynika,żer=0iR=1igrupaШ E jestskończona.ponieważnakrzyweje niemapunktówwymiernychglobalnie,leczsąwszędzie punktywymiernelokalnie,więce wyznaczaniezerowyelementgrupyш E. Wiemywięcbezżadnychhipotez,że Ш E >1. Załóżmy teraz prawdziwość hipotezy Bircha i Swinnertona-Dyera. Zachodzi więc wzór(1). Korzystając z wyników powyższych obliczeń i ze wzoru (1)otrzymujemy Ш E =L E (1)/Ω=9. Zauważmy,żeN E =24300>20000,awięckrzywaEniewystępujew tablicach Cremony. Tak więc pakiet PARI/GP daje możliwość samodzielnego badania krzywych eliptycznych określonych nad Q, gdy znamy ich modele Weierstrassa. Omówimy to trochę dokładniej w następnym punkcie. 22. Pakiet PARI/GP, wersja Opiszemy, jak korzystając z tego pakietu(patrz[1]) uzyskiwać informacje o krzywej eliptycznej określonej nad Q znając jej model Weierstrassa. Model ten może nie być minimalny, lecz współczynnikia j powinnybyćcałkowite. Wydajemy kolejno następujące polecenia: e=ellinit([a 1,a 2,a 3,a 4,a 6 ]) Przytyma j musząbyćkonkretnymiliczbamicałkowitymi.naekranie otrzymujemy wektor o 19 współrzędnych, pewne z nich też są wektorami. Aby wykorzystać te informacje pytamy o poszczególne współrzędne następująco: e[12] Otrzymujemywyróżnik E. e[13] Otrzymujemy niezmiennik j. e[15] Otrzymujemy liczbę Ω. Teraz możemy pytać o dalsze informacje o krzywej E, którą komputer zna już jako e. Piszemy elltors(e) Otrzymujemy wektor o trzech współrzędnych. Podają one rząd grupy E(Q) tors,jejstrukturęigeneratory. Badamy, czy model krzywej E jest minimalny pisząc e1=ellglobalred(e)

22 22 J. Browkin Otrzymujemy wektor, który m.in. podaje e1[1] przewodnikn E krzyweje. e1[3] liczbętamagawy p c pkrzyweje. Jeżelie1[2]jestwektorem[1,0,0,0],tomodelkrzywejEbyłminimalny. Jeżeli nie, to otrzymamy model minimalny krzywej E pisząc e2=ellchangecurve(e,e1[2]) Otrzymamy wynik podobny do tego, który dawało polecenie ellinit, lecz teraz informacje dotyczą modelu minimalnego(tzw. zredukowanego) krzywej E. W szczególności pierwszych pięć liczb w e2 to są współczynnikia j tegomodeluminimalnego,ae2[12]jestwyróżnikiemminimalnym krzywej E. Piszącelllseries(e,s)otrzymujemywartośćL E (s).tuzastrzeba podstawiaćkonkretneliczby.funkcjal E (s)krzywejeniezależyodjejmodelu. Zatem w naszej sytuacji liczby elllseries(e,s) i elllseries(e2,s) są równe. Naprzykładpolecenieelllseries(e,1)obliczywartośćL E (1).Jeżeli taliczbabędzierównazeru,todlaobliczeniapochodnejl E (1)możemypostępować następująco. Określamy f(k)=elllseries(e,1+10^(-k))*10^k Obliczając następnie f(1), f(2), f(3),... otrzymamy ciąg zbieżny dopochodnejl E (1),jaktowynikazelementarnejanalizy. Jeżeli wyrazy tego ciągu będą zbiegały wyraźnie do liczby różnej od zera, torangakrzywejebędzierównar=1. Możliwości pakietu PARI/GP są jednak ograniczone. Nie pozwala on wyznaczyć rangi r dowolnej krzywej eliptycznej(chyba, że przyjmiemy hipotezę BirchaiSwinnertona-Dyera).Nawet,jeżeliwiemy,żer 1,toniedajeon sposobu na znalezienie elementu rzędu nieskończonego w grupie E(Q), choć wiemy, że taki element istnieje. Tym bardziej ten pakiet nie daje możliwości wyznaczeniabazygrupyabelowejwolneje(q) free,awięciregulatorakrzywej E. Nie znamy bowiem odpowiednich algorytmów, które można byłoby zastosować do dowolnej krzywej eliptycznej określonej nad Q. Bibliografia [1]C.Batut,K.Belabas,D.Bernardi,H.Cohen,M.Olivier,Pakiet PARI/GP. ftp://megrez.math.u-bordeaux.fr/pub/pari/. [2]B. Birch, H.P.F. Swinnerton-Dyer, Notesonellipticcurves,I,J.Reine Angew. Math. 212(1963) [3],Notesonellipticcurves,II,J.ReineAngew.Math.,218(1965) [4]R.Bölling,DieOrdnungderSchafarewitsch-TateGruppekannbeliebiggrosswerden, Math. Nachr., 67(1975) [5]Z.I. Borewicz, I.R. Szafarewicz, TeoriaLiczb(ros.),Moskwa,Nauka, 1964.

23 Siódmy problem milenijny: Hipoteza Bircha i Swinnertona-Dyera 23 [6]C. Breuil, B. Conrad, F. Diamond, R. Taylor, Onthemodularityof elliptic curves: Wild 3-adic exercises, J. Amer. Math. Soc., 14(2001), no. 4, [7]A. Brumer, O. McGuinness, ThebehaviouroftheMordell-Weilgroupof elliptic curves, Bull. Amer. Math. Soc., 23(1990) [8]J.P. Buhler, B.H. Gross, D.B. Zagier, OntheconjectureofBirchand Swinnerton-Dyer for an elliptic curve of rank 3, Math. Comp., 44(1985), no. 170, [9]J.W.S.Cassels,Arithmeticoncurvesofgenus1,(VI).TheTate-Šafarevičgroup can be arbitrarily large, J. Reine Angew. Math., 214/5(1964) [10], Arithmetic on curves of genus 1,(VIII). On conjectures of Birch and Swinnerton- Dyer, J. Reine Angew. Math., 217(1965) [11], Diophantine equations with special reference to elliptic curves, J. London Math. Soc., 41(1966) [12]J.E. Cremona, TheanalyticorderofШformodularellipticcurves,J.Théor. Nombres, Bordeaux, 5(1993), no. 1, [13], Algorithms for modular elliptic curves, 2. wyd., Cambridge Univ. Press, Cambridge, [14]J.E.Cremona,B.Mazur,VisualizingelementsoftheShafarevich-Tategroup, Exper. Math., 9(2000), no. 1, [15]A. Dąbrowski, M. Wieczorek, Arithmeticoncertainfamiliesofelliptic curves, Bull. Austral. Math. Soc., 61(2000) [16] F. K e q i n, Non-congruent numbers, odd graphs and the Birch-Swinnerton-Dyer conjecture, Acta Arith., 75(1996), no. 1, [17]S. Fermigier, Unecourbeelliptiquedéfiniesur Qderang 22,ActaArith.,82 (1997), no. 4, [18]D. Goldfeld, L. Szpiro, BoundsfortheorderoftheTate-Shafarevichgroup, Compositio Math., 97(1995) [19]R.Greenberg,OntheBirchandSwinnerton-Dyerconjecture,Invent.Math.,72 (1983) [20]B.H. Gross, Kolyvagin sworkonellipticcurves,in:l-functionsandarithmetic (J. Coates, M. J. Taylor, eds.), London Math. Soc. Lecture Note Series, vol. 153, Cambridge Univ. Press, Cambridge, 1991, [21]B.H. Gross, D.B. Zagier, HeegnerpointsandderivativesofL-series,Invent. Math., 84(1986), no. 2, [22]J. Kaczorowski, Czwartyproblemmilenijny:HipotezaRiemanna,Wiadom. Mat., 38(2002), [23]A.W. Knapp, EllipticCurves,Math.Notes,vol.40,PrincetonUniversityPress, Princeton, [24]N.Koblitz,Introductiontoellipticcurvesandmodularforms,GraduateTextsin Mathematics, vol. 97, Springer-Verlag, New York, [25]V.A.Kolyvagin,FinitenessofE(Q)andШ(E, Q)forasubclassofWeilcurves, (ros.), Izv. Akad. Nauk SSSR, Ser. Mat., 52(1988), no. 3, [26], The Mordell-Weil and Shafarevich-Tate groups for Weil elliptic curves,(ros.), Izv. Akad. Nauk SSSR, Ser. Mat., 52(1988), no. 6, [27], On the Mordell-Weil group and the Shafarevich-Tate group of modular elliptic curve, Proc. Intern. Congr. Math., Kyoto I(1990), [28]S. Lang, Algebra,wyd.2,PWN,Warszawa,1984. [29]Delang Li, Ye Tian, OntheBirch-Swinnerton-Dyerconjecture,ActaMath.Sinica, English Series, 16(2000), no. 2,

24 24 J. Browkin [30]E.Lutz,Surl équationy 2 =x 3 Ax Bdanslescorpsp-adiques,J.ReineAngew. Math., 177(1937) [31]W.G. McCallum, Kolyvagin sworkonshafarevich-tategroups,in:l-functions and Arithmetic(J. Coates, M. J. Taylor, eds), London Math. Soc. Lecture Note Series, vol. 153, Cambridge Univ. Press, Cambridge, 1991, [32]Yu.I.Manin, Cyclotomicfieldsandmodularcurves(ros.),UspehiMat.Nauk,26 (1971), no. 6,(162), [33]B. Mazur, ModularcurvesandtheEisensteinideal,Publ.Math.IHES,47(1977) [34], Rational isogenies of prime degree, Invent. Math., 44(1978) [35]J.S.Milne,TheTate-Šafarevičgroupofaconstantabelianvariety,Invent.Math., 6(1968) [36]T. Nagell, Solutiondequelquesproblèmesdanslathéoriearithmétiquedescubiques planes du premier genre, Wid. Akad. Skrifter, Oslo, 1(1935), no. 1, [37]A.Nitaj, InvariantsdescourbesdeFrey-HellegouarchetgrandesgroupesdeTate- Shafarevich, Acta Arith., 93(2000) [38]K.A.Ribet,OnmodularrepresentationsofGal(Q/Q)arisingfrommodularforms, Invent. Math., 100(1990), [39]H.E. Rose, OnsomeellipticcurveswithlargeSha,Exper.Math.,9(2000),no.1, [40]K. Rubin, EllipticcurveswithcomplexmultiplicationandtheconjectureofBirch and Swinnerton-Dyer, Invent. Math., 64(1981), [41], Tate-Shafarevich groups and L-functions of elliptic curves with complex multiplication, Invent. Math., 89(1987), no. 3, [42], The main conjecture of Iwasawa theory for imaginary quadratic fields, Invent. Math., 103(1991), [43], Elliptic curves with complex multiplication and the conjecture of Birch and Swinnerton-Dyer, in: J. Coates, R. Greenberg, K.A. Ribet, K. Rubin, Arithmetic Theory of Elliptic Curves(Cetraro, Italy 1997), Lecture Notes in Math. 1716(C. Viola, eds.), Springer-Verlag, Berlin, 1999, [44]K. Rubin, A. Silverberg, Ranksofellipticcurves,Bull.Amer.Math.Soc., 39(2002) [45]J.-P.Serre,LecturesontheMordell-Weiltheorem,Friedr.Vieweg&Sohn,Braunschweig, [46]A. Silverberg, Openquestionsinarithmeticalgebraicgeometry,in:Arithmetic Algebraic Geometry(B. Conrad, K. Rubin, eds.), IAS/Park City Mathematics Series, vol. 9, Providence, RI, AMS, 2001, [47]J.H. Silverman, Thearithmeticofellipticcurves,GraduateTextsinMathematics, Vol. 108, Springer-Verlag, New York, [48]J.H. Silverman, Advancedtopicsinthearithmeticofellipticcurves,Springer- Verlag, New York, [49]J.H. Silverman, J. Tate, Rationalpointsonellipticcurves,Undergraduate Texts in Mathematics, Springer-Verlag, New York, [50]N.M. Stephens, ThediophantineequationX 3 +Y 3 =DZ 3 andtheconjectures of Birch and Swinnerton-Dyer, J. Reine Angew. Math., 231(1968) [51]J. Tate, OntheconjecturesofBirchandSwinnerton-Dyerandageometricanalogue, Séminaire Bourbaki(1965/66), no. 306, [52], The arithmetic of elliptic curves, Invent. Math., 23(1974) [53]R.Taylor, A. Wiles, Ring-theoreticpropertiesofcertainHeckealgebras,Ann. Math., 141(1995), no. 3,