Tom XXIII Rośliny Oleiste 2002

Transkrypt

1 Tom XXIII Rośliny Oleiste 2002 Czesłw Sdowski, Ann Bturo, Leszek Lenc, Jcek Trzciński Akdemi Techniczno-Rolnicz w Bydgoszczy, Ktedr Fitoptologii Występownie mącznik rzekomego (Peronospor prsitic /Pers. ex Fr./Fr.) i mącznik prwdziwego (Erysiphe cruciferrum Opiz ex L. Junell) n rzepku jrym odminy Str przy zróżnicownym nwożeniu zotem i sirką Downy mildew (P. prsitic) nd powdery mildew (E. cruciferrum) occurrence on spring oilseed rpe cv. Str depending on differentited fertilistion with nitrogen nd sulphur Słow kluczowe: Key words: rzepk jry, nwożenie, sirk, zot, choroy spring oilseed rpe, fertilistion, sulphur, nitrogen, diseses W ltch dno występownie mącznik rzekomego (P. prsitic) i mącznik prwdziwego (E. cruciferrum) n rzepku jrym (Str) przy zróżnicownym nwożeniu zotem (60, 120, 180 kg h -1 ) i sirką (20 i 60 kg h -1 w postci elementrnej i jonowej, stosownej dogleowo i ). Mącznik rzekomy występowł kżdego roku w zncznym nsileniu. Mniej symptomów oserwowno n poletkch nwożonych sirką. Jego nsilenie wzrstło wrz ze zwiększeniem dwki zotu. Mącznik prwdziwy w dużym nsileniu wystąpił w 1998, w zncznie mniejszym w 1999 roku w 1997 tylko śldowo. Nie stwierdzono wpływu nwożeni sirką n jego występownie. Stwierdzono ntomist wpływ dwek zotu. Sttystycznie istotnie więcej symptomów porżeni wystąpiło przy wyższych dwkch zotu. The suject of reserch conducted in ws evlution of downy mildew (P. prsitic) nd powdery mildew (E. cruciferrum) occurrence on spring oilseed rpe (cv. Str) depending on differentited fertilistion with nitrogen (60, 120, 180 kg h -1 ) nd sulphur (20 nd 60 kg h -1 in elementry nd ionic form pplied on leves or into soil). Downy mildew ws oserved every yer in high intensity. Symptoms were less numerous on the plots fertilised with sulphur. Higher doses of nitrogen resulted in higher incidence of this pthogen. Powdery mildew ws noted in high intensity only in 1998, much lower in 1999 nd in 1997 its symptoms were only in trces. The influence of sulphur fertilistion on powdery mildew occurrence ws not oserved, however significntly higher numer of symptoms were noted fter fertilistion with nitrogen pplied in higher doses.

2 392 Czesłw Sdowski... Wstęp W osttnich ltch w Polsce wzrosło zinteresownie uprwą rzepku jrego. Efektem tego są dni nd grotechniką, w tym nd wpływem nwożeni n wysokość plonu nsion i oleju orz ich jkość. Rzepk jry m duże zpotrzeownie n zot i sirkę. Stąd w literturze krjowej, jk i zgrnicznej możn odszukć liczne oprcowni szeroko oejmujące zrówno dwkownie tych pierwistków, jk i sposó orz formę ich stosowni. W Europie normy nwozowe dotyczą głównie rzepku ozimego, w krjch zmorskich odnoszą się tkże do form jrych (Wieleski, Wójtowicz 2000; Budzyński i in. 2000; Bilsorrow i in. 1995; Hneklus i in. 1999). Mło jest ntomist informcji o ich wpływie n zdrowotność roślin. Więcej doniesień dotyczy wpływu wzrstjących dwek zotu, wiedz o zdrowotności roślin po zstosowniu sirki jest frgmentryczn (Sdowski 1989; Sdowski i in. 1998, 2000; Jędryczk i in. 2002; Sdowski i in w druku, ). Interesujące z punktu widzeni prktyki rolniczej może yć określenie ewentulnego wpływu nwożeni sirką n występownie ptogenów grzyowych, zrówno n roślinch w czsie wegetcji, jk i n zernych nsionch. Od dwn sirk stosown jest w ochronie roślin przed choromi grzyowymi, przy czym njczęściej jko skłdnik fungicydów do opryskiwń w formie dolistnej. Niewiele jest ntomist doniesień o pośrednim wpływie sirki stosownej w formie nwożeni n zdrowotność roślin. Nwożenie sirką jest szczególnie istotnym elementem w uprwie rzepku. Przypuszcz się, że sirk może przyczynić się do wzrostu odporności n choroy (Schnug, Ceynow 1990; Wlker, Booth 1994; Schnug i in. 1995). Zwrtość sirki w liścich zwiększ się wrz ze wzrostem nwożeni, niezleżnie od fzy rozwojowej rzepku i odminy. Może powodowć wzrost zwrtości glukozynolnów zrówno w częścich wegettywnych, jk i w nsionch, co przy odminch podwójnie ulepszonych jest cechą niepożądną. Jednocześnie wzrost ogólnej zwrtości tych związków ądź niektórych z nich może powodowć mniejszą podtność roślin n ptogeny grzyowe (Schnug, Ceynow 1990; Schnug, Hneklus 1995; Schnug i in. 1995; Drozdowsk i in. w druku). W ktedrze Fitoptologii Akdemii Techniczno-Rolniczej w Bydgoszczy prowdzone są oserwcje i dni oejmujące: występownie ptogenów grzyowych n wyrnych losowo plntcjch produkcyjnych rzepku jrego w regionie wrmińsko-mzurskim, Kujw, n Powiślu i Żułwch Wiślnych; zdrowotność roślin w zleżności od poziomu zróżnicownego nwożeni zotem, sirką, dolistnego orem i mgnezem, terminu siewu (we współprcy z Uniwersytetem Wrmińsko-Mzurskim); fitoptologiczną ocenę nsion przy zróżnicownym nwożeniu zotem i sirką.

3 Występownie mącznik rzekomego W tej prcy przedstwiono występownie mącznik rzekomego (P. prsitic) i mącznik prwdziwego (E. cruciferrum) przy zróżnicownym nwożeniu zotem i sirką. Mteriły i metody Bdni przeprowdzono w ltch korzystjąc ze ścisłego doświdczeni polowego Określenie wpływu zróżnicownego nwożeni zotem i sirką n plon nsion i jego strukturę złożonego n polu produkcyjnym w Kźmierzewie, województwo kujwsko-pomorskie. Doświdczenie złożone n gleie nleżącej do kompleksu pszennego dorego, w ukłdzie doświdczlnym split-split-splot, w czterech powtórzenich, oejmowło trzy poziomy nwożeni zotowego (N 1 = 60, N 2 = 120, N 3 = 180 kg N h -1 ) i przy kżdym z poziomów zróżnicowne nwożenie sirką. Uwzględniło ono: sposó nwożeni sirką (dogleowo, ), formę jej stosowni (elementrn sirkol, jonow N 2 SO 4 ), dwkę (0, 20, 60 kg S. h 1 ). Przy nwożeniu dogleowym, cłą dwkę sirki elementrnej i sirki jonowej zstosowno wiosną przed wysiewem nsion. Sirkę w formie dolistnej (6,7% roztwór wodny związków sirki), w komincji oejmującej dwkę 20 kg h -1, stosowno w fzie rozety, przy dwce 60 kg h -1, dodtkowo 20 kg po wyksztłceniu łodygi i 20 kg n początku kwitnieni. Nwożenie zotem zstosowno: w komincji przy dwce 60 kg h -1 przed siewem, przy 120 kg dodtkowo drugą dwkę 60 kg w czsie wyrzędowni roślin, przy 180 kg trzecią dwkę w fzie rozety. Przy nwożeniu przedsiewnym oprócz 60 kg N, stosowno 60 kg P 2 O 5 i 120 kg K 2 O h -1. Powierzchni poletek do zioru wynosił 18 m 2. Przedplonem w kżdym roku ył pszenic jr. Wysiewu nsion dokonywno w pierwszych dnich kwietni. Zwrtość sirki ogólnej w gleie oznczonej nefelometrycznie w poszczególnych ltch ył n zliżonym poziomie i wynosił około 1,9 mg SO g -1. Wszystkie ziegi przed siewem i w okresie wegetcji wykonno zgodnie z zlecenimi grotechnicznymi. Występownie P. prsitic w fzie 4 liści ocenino n 25 losowo wyrnych roślinch z kżdego poletk, określjąc procent i stopień porżeni wszystkich liści (łącznie po 100 liści z poletk) w sześciostopniowej skli (0 5). Oserwcje te oejmowły komincje 60 i 120 kg N h -1 orz sirkę stosowną dogleowo. W fzie kwitnieni nsilenie tego ptogen określno n wszystkich 9 komincjch doświdczlnych. Anlizowno również 25 roślin, le ocenino z kżdej tylko 4 dolne liście (rzem tkże 100 liści z poletk). Sklę porżeni zstosowno z Sdowskim (1989), w której 0 ozncz rk ojwów grzy n liścich (liście zdrowe), 5 nlot pokryw pond 75% powierzchni lszki liściowej.

4 394 Czesłw Sdowski... Przy ocenie porżeni liści przez E. cruciferrum wykonnej w fzie kwitnieni posługiwno się identyczną sklą co przy P. prsitic (0 5), podczs oceny w okresie dojrzewni tkże sklą 0 5, le oejmującą ojwy porżeni n cłej roślinie (Penud 1999), gdzie 0 oznczło rk widocznych ojwów nlotu grzy n roślinie, 5 pędy rązowwe lu czrne. Uzyskne wyniki przeksztłcono wykorzystując indeks porżeni (IP w %) wg wzoru Townsend-Heurerger (Wenzel 1948). Wyniki indeksów porżeni poddno oliczeniom sttystycznym wykorzystując test dl pró niezleżnych o różnej liczeności orz nlizę wrincji i test Tukey. Wrunki tmosferyczne w okolicch Kźmierzew (n podstwie oserwcji przeprowdzonych n stcji meteorologicznej w Mochełku) w okresie prowdzeni doświdczeni yły n ogół sprzyjjące rozwojowi rzepku jrego. Sprzyjły też rozwojowi P. prsitic, szczególnie w 1998 r., kiedy w sezonie wegetcyjnym rzepku jrego odnotowno 324 mm opdu deszczu (przy średniej wieloletniej 236,6 mm), licz dni z opdmi wynosił 73. Jednocześnie w tym sezonie w czerwcu i lipcu występowły niższe tempertury powietrz. Sum opdów w pozostłych ltch tkże ył wyższ od średniej wieloletniej i wynosił w 1997 roku 277,5 mm, w 1999 roku 263,9 mm (t. 1) Z uwgi n doświdczenie wieloczynnikowe, dl ułtwieni porównywni wyników zestwiono dodtkowe tele i rysunki przedstwijące: IP dl wszystkich komincji z nwożeniem sirką (S) i ez nwożeni sirką (S 0 ) przy poszczególnych dwkch zotu (t. 2), IP dotyczący wszystkich komincji nwożonych sirką (rys. 2), IP w zleżności od sposou stosowni sirki (rys. 2), różnicę w IP roślin nwożonych S i ez nwożeni (S 0 S). Różnice te zznczno ( ) w przypdku kiedy yły sttystycznie istotne (t. 2). Określenie wpływu dwki zotu n występownie choró przeprowdzono dwom sposomi. Porównywno porżenie n poletkch nwożonych sirką (S) przy poszczególnych poziomch zotu i dodtkowo między soą poletk kontrolne (S 0 ) ez stosowni sirki, przy trzech poziomch nwożeni N. Wyniki We wszystkich ltch prowdzeni oserwcji i nieml przez cły okres wegetcji występowł mącznik rzekomy (P. prsitic). Jego nsilenie yło zróżnicowne. W fzie wschodów, kiedy z uwgi n termin nwożeni, wynikjący z złożeń doświdczeni, ocenino tylko komincje z nwożeniem dogleowym sirką orz zotem 60 i 120 kg h -1, indeks porżeni liści zwierł się w 1997 r. w grnicch 16,0 26,3%, w nstępnych ltch 8,4 12,2% i 16,2 21,2%, przy czym różnice istotne sttystycznie wystąpiły tylko w 1997 r. przy dwce 120 kg N i 20 kg S zstosownej w formie jonowej, w porównniu do komincji ez sirki (rys. 1).

5 Tel 1 Opdy tmosferyczne w okresie wegetcji rzepku w Mochełku [mm] Amount of rinflls during rpe vegettion in Mochełek Miesiąc Month IV V VI VII VIII 1997 dekd decde I II III D* Sezon wegetcyjny Vegettion seson dekd decde I II III D dekd decde I II III D ,1 11,3 5,3 20,7 14 8,7 9,9 2,5 21,1 13 7,7 39,2 15,2 62, ,0 34,6 23,8 38,1 96, ,3 0,1 13,0 46, ,3 21,7 12,5 45,5 8 36,8 2,9 9,5 24,3 36,7 8 24,3 46,2 24,2 94, ,0 2,0 33,6 58, ,5 37,0 48,4 23,1 108, ,1 17,3 59,6 96, ,0 21,9 0,0 43,9 8 69,4 14,9 0,0 0,2 15,1 6 19,3 6,4 40,1 65,8 15 8,5 19,6 25,7 53, ,9 Łącznie Totl 277, , , ,6 * licz dni z opdmi tmosferycznymi the numer of dys with rinflls Tempertur powietrz w okresie wegetcji rzepku w Mochełku [ C] Air temperture during rpe vegettion in Mochełek Sezon wegetcyjny Vegettion seson Miesiąc Month IV V VI VII VIII 1997 dekd decde średni dekd decde I II III men I II III średni dekd decde men I II III średni men ,2 2,3 7,6 4,7 6,9 7,3 13,6 9,3 9,0 6,2 10,7 8,6 7,2 11,1 14,7 8,9 11,5 13,7 13,7 13,9 13,8 10,0 10,3 15,9 12,2 12,9 14,6 15,6 17,7 16,0 19,7 13,9 16,0 16,6 16,1 17,4 15,9 16,5 18,2 18,5 17,0 17,6 17,7 14,1 16,5 19,2 16,7 20,3 20,3 19,4 20,0 17,8 18,7 20,0 20,8 19,9 17,4 16,7 12,7 15,2 20,8 15,8 15,8 17,5 17,3

6 396 Czesłw Sdowski... Tel 2 Występownie mącznik rzekomego (P. prsitic) n liścich przy zróżnicownym nwożeniu zotem (N) i sirki (S) w fzie kwitnieni (IP w %) Occurrence of downy mildew (P. prsitic) on leves depending on differentited fertilistion with N nd S during flowering (DI in %) N Dwk Dosis [kg h -1 ] form form S sposó mnner dwk dosis [kg h -1 ] Lt Yers Średnio Men N 1 = 60 kontrol control 0 22,0 31,3 24,9 26,1 elementrn dogleowo 20 21,1 22,7 20,2 21,3 elementry soil 60 19,6 21,5 18,5 19,9 średnio men 20,3 22,1 19,3 20, ,7 25,9 23,1 23,6 folir 60 21,0 23,7 21,8 22,2 średnio men 21,3 24,8 22,4 22,9 średnio S elementrn men S elementry 20,8 23,4 20,8 21,7 jonow dogleowo 20 22,6 22,0 20,5 21,7 ionic soil 60 17,0 22,0 18,3 19,1 średnio men 19,8 22,0 19,4 20, ,1 24,7 21,4 23,1 folir 60 20,7 21,6 20,4 20,9 średnio men 21,9 23,1 20,9 22,0 średnio S jonow men S ionic 20,8 22,5 20,1 21,2 Średnio dl S przy N 1 = 60 Men S for N 1 = 60 20,8 22,9 20,4 21,4 N 2 = 120 kontrol control 0 26,2 32,7 26,3 28,4 elementrn dogleowo 20 19,0 24,5 21,3 21,6 elementry soil 60 20,4 23,0 20,4 21,3 średnio men 19,7 23,7 20,8 21, ,6 26,4 23,9 25,0 folir 60 21,8 25,2 22,4 23,1 średnio men 23,2 25,8 23,1 24,0 średnio S elementrn men S elementry 21,4 24,7 21,9 22,7 jonow dogleowo 20 15,9 24,5 21,4 20,6 ionic soil 60 21,1 22,9 20,8 21,6 średnio men 18,5 23,7 21,1 21, ,8 25,5 22,0 24,1 folir 60 21,0 23,8 21,5 22,1 średnio men 22,9 24,6 21,7 23,1 średnio S jonow men S ionic 20,7 24,1 21,4 22,1 Średnio dl S przy dwce N 2 = 120 Men S, N 2 = ,0 24,4 21,6 22,3

7 Występownie mącznik rzekomego ciąg dlszy teli 2 N 3 = 180 kontrol control 0 29,3 37,5 29,1 32,0 elementrn dogleowo 20 22,3 29,0 22,9 24,7 elementry soil 60 21,8 26,0 21,8 23,2 średnio men 22,0 27,5 22,3 23, ,0 30,0 21,4 25,5 folir 60 23,2 26,1 21,2 23,5 średnio men 24,1 28,0 21,3 24,5 średnio S elementrn men S elementry 23,0 27,7 21,8 24,2 jonow dogleowo 20 22,2 29,4 21,4 24,3 ionic soil 60 21,9 27,4 20,4 23,2 średnio men 22,0 28,4 20,9 23, ,0 28,1 23,9 25,3 folir 60 23,4 28,7 23,3 25,1 średnio men 23,7 28,4 23,6 25,2 średnio S jonow men S ionic 22,8 28,4 22,2 24,5 Średnio dl S przy dwce N 3 = 180 Men S, N 3 = ,9 28,0 22,0 24,3 Średnio S 0 Men S 0 25,8 33,8 26,8 28,8 Średnio S Men S 21,6 25,1 21,3 22,7 Tel 2 Występownie mącznik rzekomego (P. prsitic) przy nwożeniu sirką (S) i ez sirki (S 0 ) w poszczególnych dwkch zotu (IP w %) Downy mildew (P. prsitic) occurrence on plnts fertilised (S) nd not fertilised (S 0 ) with sulphur in prticulr doses of nitrogen (DI in %) Dwk Dosis [kg h -1 ] S S 0 S S 0 S S 0 S S 0 N 1 = 60 N 2 = 120 N 3 = 180 Średnio Men 20,8 * 21,0 22,9 21,6 22,0 26,2 29,3 25,8 22,9 24,4 28,0 25,1 31,3 32,7 37,5 20,4 21,6 22,8 24,9 26,3 29,1 21,4 22,3 24,3 * wrtości kolumn i wierszy oznczone różnymi litermi różnią się od sieie istotnie vlues in the sme lines nd columns followed y different letters re significntly different 33,8 21,3 26,8 22,7 26,1 28,4 32,0 28,8

8 398 Czesłw Sdowski % 5 0 N = 60 kg h -1 E* J* E J E J E J E J E J E J E J S = 60 kg/h S = 20 kg/h S 0 = 0 kg/h Sttystycznie istotn różnic Sttisticlly significnt difference E elementrn elementry), J jonow ionic * N = 120 kg h -1 Rys. 1. Występownie mącznik rzekomego kpustnych (P. prsitic) w fzie 4 liści w zleżności od nwożeni zotem i sirką (IP w %) Occurrence of downy mildew (P. prsitic) in the phse of four leves depending on fertilistion with N nd S (DI in %) 40 % Elementrn Elementry Jonow Ionic 0 20* 60* * 20 kg h 1, 60 kg h -1 dogleowo soil folir Rys. 2. Występownie mącznik rzekomego (P. prsitic) w zleżności od dwki sirki (niezleżnie od nwożeni zotem), (IP w %) Occurrence of downy mildew (P. prsitic) depending on dose of sulphur (independently on N fertilistion), (DI in %)

9 Występownie mącznik rzekomego Tel 2 Sttystycznie istotne różnice między nlizownymi oiektmi w występowniu mącznik rzekomego kpustnych (P. prsitic) Sttisticlly significnt differences etween nlysed ojects in downy mildew occurrence (P. prsitic) S 0 S S 20 elementrn elementry dogleowo N (S 0 S) (S 0 S) (S 0 S) (S 0 S) soil średnio men S 60 elementrn elementry dogleowo soil średnio men S 20 elementrn elementry folir średnio men S 60 elementrn elementry folir średnio men S 20 jonow ionic dogleowo soil średnio men S 60 jonow ionic dogleowo soil średnio men S 20 jonow ionic folir średnio men S 60 jonow ionic folir średnio men Sttystycznie istotn różnic Sttisticlly significnt difference Porżenie liści przez P. prsitic w okresie pełni kwitnieni przedstwiją tele 2, 2, 2 orz rysunek 2 i 2). Stosownie sirki oniżyło istotnie nsileni ptogen. Średni IP w okresie 3 lt dń u wszystkich komincji z nwożeniem tym

10 400 Czesłw Sdowski... pierwistkiem niezleżnie od dwki, formy i sposou orz poziomu zotu wynosił 22,7%, podczs gdy w komincji ez sirki (S 0 ) ył istotnie wyższy 28,8%. W poszczególnych ltch różnice te też yły sttystycznie istotne (t. 2). Anliz nsileni P. prsitic przy nwożeniu sirką i zstosownych dwkch zotu wykzł istotne różnice we wszystkich ltch dń. Więcej symptomów choroowych występowło n poletkch ez stosowni sirki (t. 2). Anlizując wpływ poziomu nwożeni zotem ez stosowni sirki (poletk z S 0 ) stwierdzono istotne różnice w porżeniu liści. Ze wzrostem dwek N wzrstło porżenie. Różnice w nsileniu choroy przy dwce 60 i 180 kg h -1 N yły sttystycznie istotne. Tk sm nliz dl nwożeni zotem i sirką wykzł, że porżenie liści przy 60 i 120 kg h -1 zotu yło n tym smym poziomie, ntomist przy 180 kg istotnie wyższe (t. 2). Dwk sirki orz jej zstosown form nie miły istotnego wpływu n występownie ptogen w żdnym z nlizownych lt, ntomist w dwóch ltch dń (1997 i 1999) i średnio z trzy lt, stwierdzono sttystycznie istotny wpływ sposou jej stosowni. Mniejsze nsilenie choroy oserwowno przy nwożeniu dogleowym, w porównniu do nwożeni dolistnego (rys. 2). % dogleowo soil folir Rys. 2. Występownie mącznik rzekomego (P. prsitic) w zleżności od sposou nwożeni S (IP w %) Downy mildew (P. prsitic) occurrence depending on sulphur fertilistion (DI in %) Porównnie zdrowotności liści przy poszczególnych komincjch nwozowych sirki (S) i liści z komincji ez stosowni sirki (S 0 ) przedstwi tel 2, w której dl lepszej przejrzystości zznczono tylko występownie istotnych różnic w IP. W roku 1997 różnice występowły kżdorzowo przy njwyższej dwce N (180 kg) i w 5 komincjch przy dwce 120 kg. W kolejnym roku istotne różnice stwierdzono we wszystkich komincjch sirki i zotu poz czterem przypdkmi, w trzecim roku dń tylko przy nlizie średniej dl nwożeni zotem i w dwóch komincjch z dwką 180 kg N. Porównując cły okres dń wykzno istotne różnice w 20 (z 24) komincjch nwożonych sirką z poszczególnymi dwkmi zotu orz po nlizie wszystkich średnich dl nwożeni tylko zotem.

11 Występownie mącznik rzekomego W jednym z trzech lt dń (1998 r.), w okresie dojrzewni stwierdzono w dużym nsileniu mącznik prwdziwego (E. cruciferrum). Ptogen porżł zrówno liście, pędy, jk i łuszczyny, przy czym wystąpiło stosunkowo duże zróżnicownie w poszczególnych komincjch. Indeks porżeni zwierł się w przedzile od 38,2 do 55,0%. Nwożenie sirką nie wpływło n nsilenie choroy. Wpływ tki zoserwowno po zstosowniu różnych dwek zotu. Rośliny nwożone dwką 180 kg N h -1 yły istotnie silniej porżone od nwożonych dwkmi niższymi. W roku 1999 występownie E. cruciferrum yło niewielkie (IP = 8,4%), w 1997 jedynie śldowe (t. 3, 3, 3, rys. 3). Tel 3 Występownie mącznik prwdziwego (Erysiphe cruciferrum) przy zróżnicownym nwożeniu zotem i sirką (IP w %) Occurrence of powdery mildew (Erysiphe cruciferrum) depending on differentited fertilistion with N nd S (DI in %) N Dwk Dosis [kg h -1 ] N 1 = 60 S Lt Yers form sposó dwk dosis form mnner [kg h -1 ] kontrol control 0 śl. 45,3 6,5 elementrn dogleowo 20 śl. 44,3 7,6 elementry soil 60 śl. 41,6 5,3 średnio men śl. 42,9 6,4 20 śl. 40,3 6,8 folir 60 śl. 39,3 8,3 średnio men śl. 39,8 7,5 średnio S elementrn men S elementry śl. 41,3 7,0 jonow dogleowo 20 śl. 40,4 7,6 ionic soil 60 śl. 42,3 8,6 średnio men śl. 41,3 8,1 20 śl. 40,8 10,0 folir 60 śl. 38,2 7,3 średnio men śl. 39,5 8,6 średnio S jonow men S ionic śl. 40,4 8,3 Średnio dl S przy N 1 = 60 Men S for N 1 = 60 śl. 40,8 7,6 N 2 = 120 kontrol control 0 śl. 43,7 9,1 elementrn dogleowo 20 śl. 44,6 7,3 elementry soil 60 śl. 41,3 4,6 średnio men śl. 42,5 5,9 20 śl. 41,5 8,0 folir 60 śl. 43,8 7,6 średnio men śl. 42,6 7,8 średnio S elementrn men S elementry śl. 42,5 6,8 jonow dogleowo 20 śl. 40,4 7,0 ionic soil 60 śl. 40,6 7,6 średnio men śl. 40,5 7,3

12 402 Czesłw Sdowski... ciąg dlszy teli 3 20 śl. 41,2 5,3 folir 60 śl. 43,7 5,0 średnio men śl. 42,4 5,1 średnio S jonow men S ionic śl. 41,4 6,2 Średnio dl S przy dwce N 2 = 120 Men S, N 2 = 120 śl. 41,9 6,5 N 3 = 180 kontrol control 0 śl. 55,0 9,6 elementrn dogleowo 20 śl. 54,0 6,8 elementry soil 60 śl. 52,5 9,3 średnio men śl. 53,2 8,0 20 śl. 53,5 7,6 folir 60 śl. 46,5 5,3 średnio men śl. 50,0 6,4 średnio S elementrn men S elementry śl. 51,6 7,2 jonow ionic dogleowo 20 śl. 53,4 8,0 soil 60 śl. 52,2 7,6 średnio men śl. 52,8 7,8 20 śl. 52,0 8,1 folir 60 śl. 46,0 4,3 średnio men śl. 49,0 6,2 średnio S jonow men S ionic śl. 50,9 7,0 Średnio dl S przy dwce N 3 = 180 Men S, N 3 = 180 śl. 51,2 7,1 Średnio S 0 Men S 0 śl. 48,0 8,4 Średnio S Men S śl. 44,6 7,1 Tel 3 Występownie mącznik rzekomego (P. prsitic) przy nwożeniu sirką (S) i ez sirki (S 0 ) w poszczególnych dwkch zotu (IP w %) Downy mildew (P. prsitic) occurrence on plnts fertilised (S) nd not fertilised (S 0 ) with sulphur in prticulr doses of nitrogen (DI in %) Dwk Dosis [kg h -1 ] S S 0 S S 0 S S 0 S S 0 40,8 * 45,3 N 1 = 60 śl. śl. 7,6 6,5 16,1 17,3 41,9 43,7 N 2 = 120 śl. śl. 6,5 9,1 16,1 17,6 51,2 55,0 N 3 = 180 śl. śl. 7,1 9,6 19,4 21,5 Średnio Men śl. śl. 44,6 48,0 7,1 8,4 17,2 18,8 * wrtości kolumn i wierszy oznczone różnymi litermi różnią się od sieie istotnie vlues in the sme lines nd columns followed y different letters re significntly different śl. ojwy śldowe symptom s trce

13 Występownie mącznik rzekomego % Elementrn Elementry Jonow Ionic 20* 60* dogleowo soil folir Rys. 3. Występownie mącznik prwdziwego (E. cruciferrum) w zleżności od dwki sirki S (niezleżnie od nwożeni zotem) (IP w %) Occurrence of powdery mildew (E. cruciferrum) depending on dose of sulphur (independently on N fertilistion) (DI in %) Dyskusj Kżdego roku n wszystkich nlizownych poletkch występowł mącznik rzekomy (P. prsitic). Oserwowno znczne porżenie liści, IP porżeni w zleżności od roku i fzy rozwojowej wynosił od 15,9 do 37,5%. W przeprowdzonych oserwcjch n Żułwch i Mzurch nsilenie tego ptogen yło n zliżonym poziomie (Sdowski i in. w druku, ). Wydje się, że szkodliwość tej choroy może yć znczn i w połączeniu z innymi może mieć pewien udził w zmniejszeniu plonu. Oserwcje te są zgodne z wynikmi Sdowskiego (1989), który n rzepku ozimym stwierdzł duże jej nsilenie. We wcześniejszych dnich Sdowskiego i in. (1973) w Błcynch n rzepku ozimym IP przekrczł 20%. Według Gldders (1991) mącznik rzekomy nleży do jednej z njczęściej występujących choró rzepku w Anglii, jednk nie zwsze powoduje wyrźne strty w plonie. O jego szkodliwości n rzepku ozimym w Niemczech donoszą Pul i in. (1991). Występuje przy tym różn rekcj odmin n ptogen. Duże zróżnicownie w podtności odmin stwierdzili Nsht i Rwlinson (1991). Występownie mącznik prwdziwego (E. cruciferrum) w poszczególnych ltch yło zróżnicowne. W roku 1997 oserwowno zledwie śldowe ojwy choroy, ntomist w roku nstępnym symptomy wystąpiły w dużym nsileniu we wszystkich dnych komincjch doświdczlnych. W trzecim roku oserwowno niewielkie nsilenie E. cruciferrum (IP < 10%), podczs gdy n Żułwch i Mzurch indeks ten przekrczł 20% (Sdowski i in. 2000, Sdowski i in. w druku,).

14 404 Czesłw Sdowski... N podstwie otrzymnych wyników możn sądzić, że w wrunkch nszego krju zgrożenie ze strony E. cruciferrum może yć różne w zleżności od rejonu uprwy. Żey przewidywć dokłdniej to zgrożenie nleży prowdzić dlsze oserwcje, poniewż w okresie trzech lt dń w rejonie Żułw i Mzur w zncznym nsileniu wystąpiło w dwóch ltch, w rejonie Bydgoszczy w jednym roku. W prowdzonych przez wiele lt dnich nd choromi formy ozimej przez Ktedrę Fitoptologii ATR w Bydgoszczy mącznik prwdziwy w większym nsileniu występowł stosunkowo rzdko, stąd rk dokłdniejszych informcji o jego szkodliwości (Sdowski i in. 1995; Sdowski i in. 1998). W zróżnicownym nsileniu w poszczególnych ltch i rejonch występuje w południowej Frncji, gdzie jest uwżny z choroę pospolitą. Przy korzystnej temperturze i opdch, porżjąc liście, pędy i łuszczyny, powoduje strty od 10 do 30% plonu, porżenie łuszczyn wpływ n wytwrznie mniejszych nsion. Przy stosowniu fungicydów njskuteczniejsze dziłnie wykzły Flusilzole + crendzim (Penud 1999). W doświdczeniu Klepin (1997) teuconzol i winklozolin dły słe efekty. Dl osiągnięci zrównowżonej produkcji rzepku wżne jest zilnsowne nwożenie zotem i sirką poniewż w wrunkch niedooru sirki wykorzystnie zotu jest mniejsze (Schnug i in. 1995; Hneklus i in. 1999, 1999; McGrth, Zho 1996). Przy rku sirki, zot może yć niedostępny dl roślin, stąd nwet jego zwiększone dwki nie wywierją wpływu n nsilenie porżeni. Hell i in. (1995) nlizując siewki w wrunkch szklrniowych wykzli, że nwożenie sirką zwiększ możliwość poierni zotu, wpływ n lepsze jego wykorzystnie orz wywier pozytywny wpływ n wzrost korzeni i efektywność pełnionych przez nie funkcji. Merrien (1987) uwż, że niedoór sirki powoduje oniżenie systemu oronnego rzepku przeciw ptogenom. Anlizując wyniki wykonnych doświdczeń stwierdzono, że nwożenie sirką miło dodtni wpływ n zdrowotność roślin. W Kźmierzewie n poletkch nwożonych sirką stwierdzono mniejsze nsilenie mącznik rzekomego, tkże czerni krzyżowych (Sdowski i in. 2000). Przy mączniku rzekomym znczenie mił też sposó nwożeni. Mniej ojwów choroowych stwierdzno przy nwożeniu dogleowym. Zmniejszone porżenie yło prwdopodonie wynikiem wzrostu zwrtości glukozynolnów w roślinch pod wpływem nwożeni sirką. Liczne prce podją, że ich ilość uleg zwiększeniu ze wzrostem dostępnej sirki (Zho i in. 1995; Wieleski, Musnicki 1998; Wieleski i in. 1999). Możn więc przyjąć, że uzyskne wyniki potwierdzją informcje o włściwościch fungisttycznych glukozynolnów, zpewnijących w pewnym stopniu oronę przed grzymi (Busch 1991; Brown, Morr 1995; Gimoustris, Mithen 1995; Doughty i in. 1991; Dwson i in. 1993; Schnug i in. 1995). Szulc i in. (2000) wykzli, że nwożenie sirką nie zwsze prowdzi do zwiększeni cłkowitej zwrtości glukozynolnów. Również Wieleski i in. (1999) podją, że w doświdczenich wzonowych, nwożenie sirką zwiększło

15 Występownie mącznik rzekomego zwrtość w nsionch glukozynolnów lkenowych, zmniejszjąc poziom glukozynolnów indolowych. Według Drozdowskiej i in. (w druku) o wpływie n ptogeny grzyowe decyduje nie tyle cłkowit zwrtość tych związków, co ich skłd. Jeśli więc przy nwożeniu sirką w dnich włsnych wzrstł zwrtość glukozynolnów zwiększjąc odporność roślin n grzyy, to uzyskne w prcy wyniki są zgodne ze stwierdzeniem Gimoustris i Mithen (1995) orz Wllsgrove i in. (1999), że od glukozynolnów zleży porżenie przez P. prsitic. Przedstwine w literturze wyniki nd wpływem zotu n występownie choró są zróżnicowne. N ogół wyższe dwki zotu powodują większe porżenie przez niektóre ptogeny. W uprwie rzepku, dl wielu ptogenów zjwisko tkie nie zwsze się potwierdz. Anlizując otrzymne wyniki z poszczególnych lt i średnie z cły okres możn stwierdzić, że wrz ze zwiększniem dwki zotu, wzrstło nsilenie ojwów choroowych mącznik rzekomego (P. prsitic). Różnic między komincjmi nwożonymi dwką 60 kg 180 kg h -1 ył sttystycznie istotn. Wyniki te są częściowo zgodne z uzysknymi przez Sdowskiego (1989) w dnich nd mącznikiem rzekomym u form ozimych, gdzie njwyższe dwki zotu powodowły większe porżenie liści. Średnie dwki nie wywierły istotnego wpływu. Również Gre (1995) stwierdził, że wyższe nwożenie zotem może zwiększć nsilenie P. prsitic. We wcześniejszej prcy Sdowskiego S. i in. (1973) wpływ ył niejednoznczny i rdziej zróżnicowny w ltch. Jednk w doświdczeniu użyto form nie zmodyfikownych pod względem zwrtości glukozynolnów, stąd rekcj n ptogeny grzyowe mogł yć różn. Milford i in. (1989) stwierdzili zwiększone porżenie odmin 00 przez P. prsitic, A. rssice, B. cinere, P. lingm. Przy msowym występowniu E. cruciferrum w 1998 r. silniejsze ojwy ptogen oserwowno n poletkch nwożonych njwyższą dwką zotu. W okresie dojrzewni porżone yły wówczs wszystkie rośliny, IP różnił się istotnie od indeksu pozostłych komincji nwozowych. W prcch Sdowskiego i in. (1998) nd zróżnicownym nwożeniu zotem rzepku ozimego (40, 80, 120, 160, 200 kg h -1 ) dopiero przy dwce 200 kg h -1 oserwowno wyrźnie większe nsilenie szrej pleśni i mącznik prwdziwego. Przy niższych dwkch zotu porżenie roślin yło n tym smym poziomie. Wnioski Mącznik rzekomy (P. prsitic) występowł n liścich kżdego roku w zncznym nsileniu. Zwiększone dwki zotu zwiększły w pewnym stopniu jego nsilenie, ntomist przy nwożeniu sirką oserwowno wyrźnie mniej symptomów choroowych. Mącznik prwdziwy (E. cruciferrum) w dużym nsileniu wystąpił tylko w jednym roku dń. Jego nsilenie yło wyższe przy wyższych dwkch

16 406 Czesłw Sdowski... zotu. Stosownie sirki w niewielkim, lecz sttystycznie istotnym stopniu oniżyło jego nsilenie. Stosunkowo niewielki wzrost występowni dnych choró przy zwiększeniu nwożeni zotem sugeruje, że przy ustlniu optymlnych dwek tego pierwistk nleży kierowć się głównie wymgnimi roślin w mniejszym stopniu zgrożeniem przez te ptogeny. Duże nsilenie mącznik prwdziwego (E. cruciferrum ) w jednym z trzech lt dń sugeruje konieczność podjęci dń nd rozpoznniem jego szkodliwego wpływu n wysokość i jkość plonu. Conclusions Downy mildew (P. prsitic) occurred on leves every yer in high intensity. Its more intensive incidence were oserved y higher nitrogen doses, ut sulphur fertilistion resulted in lower infection. Powdery mildew (E. cruciferrum) ws oserved in high intensity only in one yer nd its intensity ws higher in the cse of higher nitrogen doses. Use of sulphur slightly, ut sttisticlly significntly, decresed incidence of this pthogen. Reltively low increse of occurrence of studied diseses fter more intensive fertilistion with nitrogen my suggest tht optiml doses of this element should e ssigned minly on the sis of plnt demnd. Thret y there pthogens hs lower importnce. High intensity of powdery mildew (E. cruciferrum) in one of three yers of investigtions suggests the need of further reserches on its hrmful influence on mount nd qulity of spring oilseed rpe yield. Litertur Bilsorrow P.E., Evns E.J., Zho F.J Chnges in the individul glucosinolte profile of doule low oilseed rpe s influenced y spring nitrogen ppliction. 9th Intern. Rpeseed Congress, Cmridge, Vol. 2: Brown P.D., Morr M.J Glucosinolte-contining plnt tissues s iohericides. J. Agric. Food Chem., 43: Budzyński W., Jnkowski K., Zielonk K Efektywność nwożeni zotem rzepku jrego chronionego i niechronionego przed szkodnikmi. I. Nwożenie i ochron plon nsion. Rośliny Oleiste, XXI (2):

17 Występownie mącznik rzekomego Dwson G.W., Doughty K.J., Hick A.J., Pickett J.A., Pye B.J, Smrt L.E., Wdhms I.J Chemocls precursors for studying the effects of glucosinolte ctolites on diseses nd pests of oilseed rpe (Brssic npus L.) or relted plnts. Pesticide Science, 39: Doughty K.J., Porter A.J.R., Morton A.M., Kiddle G., Bock Ch., Wllsgrove R Vrition in the glucisinolte content of oilseed rpe (Brssic npus L.) leves. II. Response to infection y Alternri rssice (Berk) Scc. Annls of Applied Biology, 118: Drozdowsk L., Szulc P., Łuknowski A., Sdowski Cz. Glucosinolte content nd pthogenic fungi occurrence in seeds of spring oilseed rpe fertilised with sulphur. Plnt Breeding nd Seed Science (w druku). Gre V Effect of pesticide nd fertilizer input reduction on plnt diseses nd yield in oilseed rpe. 9th Intern. Rpeseed Congress, Cmridge, Vol. 3: Gimoustris A., Mithen R Modifying lef glucosinoltes in oilseed rpe nd its effects upon pest nd pthogen interctions. 9th Intern. Rpeseed Congress, Cmridge, Vol. 4: Gldders P Priorities for reserch nd development of diseses of oilseed in the United Kingdom. IOBC/wprs Bulletin, XIV (6): 2-4. Good A.J., Hocking P.J., Pinkerton A., Colton R.T Cnol responds to nitrogen nd sulphur in new south Wles. 9th Intern. Rpeseed Congress, Cmridge, Vol. 1: Hneklus S., Bloem E., Schnug E Precision Agriculture New Production Technologies for n Old Crop. 10th Intern. Rpeseed Congress, Cnerr, CD-ROM, Doc. No. 10: 1-6. Hneklus S., Pulsen H.M., Gupt A.K., Bloem E., Schnug E Influence of Sulphur Fertiliztion on Yield nd Qulity of Oilseed Rpe nd Mustrd. 10th Intern. Rpeseed Congress, Cnerr, CD-ROM, Doc. No. 13: 1-5. Hell H.M., Schnug E., Gdll M.A., Adelsmd M.A Root development nd nutrient utilistion y Brssic npus s ffected y sulphur supply. 9th Intern. Rpeseed Congress, Cmridge, Vol. 2: Jędryczk M., Podleśn A., Lewrtowsk E Wpływ sposou ochrony orz poziomu nwożeni zotem i sirką n zdrowotność roślin rzepku ozimego. Rośliny Oleiste, Streszczeni XXIV Konferencji Nukowej, Poznń 2002: 52. Klepin J Wpływ wyrnych czynników grotechnicznych n zdrowotność rzepku ozimego. Rozprw doktorsk, ATR Bydgoszcz, Wydził Rolniczy: McGrth S.P., Zho F.J Sulphur uptke, yield responses nd the interctions etween nitrogen nd sulphur on winter oilseed rpe (Brssic npus). Journl of Agriculturl Science. Cmridge, Vol. 126: Merrien A Nitrogen nd sulphur fertiliztion. 11. Sulphur. Sulphur fertiliztion of oilseed rpe: n omission wchich cn prove expensive. Perspectives Agricoles (Frnce), Jun 1987, 115: Milford G.F.J., Fieldsend J.K., Porter A.J.R., Rwlinson C.J., Evns E.J., Bilsorrow E Chnges in glucosinolte concentrtions during the vegettive growth of single- nd doule-low cultivrs of winter oilseed rpe. Aspects of Applied Biology, 23: Nsht N.I., Rwlinson C.J Resistnce to downy mildew in Brssic npus ssp. oleifer. IOBC/wprs Bulletin, XIV/6: Pul V.H., Burhenne S., Gunzelmnn A Preliminry results of reserch on Peronospor prsitic (Pers. Ex Fr.)Fr. In winter oilseed rpe with specil regrd to the susceptiility of doule-low cultivrs. IOBC/wprs Bulletin, XIV (6): Penud A Chemicl control nd yield losses cused y Erysiphe cruciferrum on oilseed rpe in Frnce. 10th Intern. Rpeseed Congress Cnerr, CD-ROM, Doc. No. 327: 1-8.

18 408 Czesłw Sdowski... Sdowski S., Mikołjsk J., Wojciechowsk H Bdni nd wpływem zminowni i dwóch poziomów grotechniki n zdrowotność roślin uprwnych. V. Rzepk ozimy. Zesz. Nuk. ART Olszt., Rolnictwo, Nr 2: Sdowski Cz Epidemiologi i zwlcznie mącznik rzekomego kpustnych (Peronospor prsitic /Pers. ex Fr./Fr.) n rzepku ozimym. Zesz. Nuk. ATR, Rozprwy, nr 37: Sdowski Cz., Muśnicki Cz., Lemńczyk G Zdrowotność rzepku ozimego uprwinego ez zwlczni szkodników w wrunkch rejonu poznńskiego. Rośliny Oleiste, XVI (2), Sdowski Cz., Ojczyk T., Lemńczyk G Helth sttus of winter oilseed rpe s ffected y nitrogen fertiliztion nd intensity of protection ginst pests. IOBC/wprs Bulletin, Vol. 21 (5): Sdowki Cz., Skinder Z., Łuknowski A Effect of fertilistion on spring helth sttus nd fungi composition on hrvested seeds. IOBC/wprs Bulletin, Vol. 23 (6): Sdowski Cz., Jnkowski K., Łuknowski A., Trzciński J. Helth sttus of spring rpe plnts s ffected y the sowing dte nd fertiliztion with sulphur, oron nd mgnesium. IOBC/wprs Bulletin, (w druku ). Sdowski Cz., Dkowsk S., Łuknowski A., Jędryczk M. Occurrence of fungl diseses on spring rpe in Polnd. IOBC/wprs Bulletin, (w druku ). Schnug E., Ceynow J Phytopthologicl spects of glucosinoltes in oilseed rpe. J. Agron. & Crop Science, 165: Schnug E., Hneklus S., Booth E., Wlker K.C Sulphur supply nd stress resistnce in oilseed rpe. Proc. of the 9th Intern. Rpe Congress, Cmridge, Vol. 1: Schnug E., Hneklus S Sulphur deficiency in oilseed rpe flowers iochemistry nd ecologicl impct. 9th Intern. Rpeseed Congress, Cmridge, Vol. 1: Szulc P., Piotrowski R., Drozdowsk L. Skinder Z Wpływ nwożeni sirką n plon i kumulcję związków sirki w nsionch rzepku jrego odminy Str. Foli Univ. Agric. Stetin Agricultur, 81: Wieleski F., Muśnicki Cz Wpływ wzrstjących dwek sirki i sposou jej plikcji n plon i zwrtość glukozynolnów w nsionch dwóch odmin rzepku ozimego w wrunkch doświdczeń polowych. Rocz. AR Poznń, 303, 51: Wieleski F., Wójtowicz M., Krzymński J Influence of sulphur fertiliztion on glucosinolte qulity nd quntity in seed of two doule low oilseed rpe vrieties (Brssic npus L.). 10th Intern. Rpeseed Congress, New Horizons for Old Crop, Cnerr, CD-ROM, Doc. No. 301: 1-7. Wieleski F., Wójtowicz M Prolemy nwożeni rzepku sirką w Polsce i n świecie. Rośliny Oleiste, XXI (2): Wlker K., Booth E.J Sulphur deficiency in Scotlnd nd the effects of sulphur supplementtion on yield nd qulity of oilseed rpe. Norwegin J. Agric. Sci. Suppl., 15: Wllsgrove R., Bennett R., Kiddle G., Brtlet E., Ludwig-Mueller J Glucosinolte iosynthesis nd pest/disese interction. 10th Intern. Rpeseed Congress, New Horizons for Old Crop, Cnerr, CD-ROM, Doc. No. 393: 1-5. Wenzel H Zur Erfssung des Schdenusmsses in Pflnzenschutzversuchen. Pflnzenschutz Ber Zho F.J., Evns E.J., Bilsorrow P.E Vrietl differences in sulphur uptke nd utiliztion in reltion to glucosinolte ccumultion in oilseed rpe. 9th Intern. Rpeseed Congress, Cmridge, Vol. 2: