PROGRAM WYCHOWAWCZY SZKOŁY PODSTAWOWEJ NR 112 Z ODDZIAŁAMI INTEGRACYJNYMI IM. MARII KOWNACKIEJ W WARSZAWIE

Transkrypt

1 Nie takie ważne, żeby człowiek dużo wiedział, ale żeby dobrze wiedział, nie żeby umiał na pamięć, a żeby rozumiał, nie żeby go wszystko troszkę obchodziło, a żeby go coś naprawdę zajmowało Janusz Korczak PROGRAM WYCHOWAWCZY SZKOŁY PODSTAWOWEJ NR 112 Z ODDZIAŁAMI INTEGRACYJNYMI IM. MARII KOWNACKIEJ W WARSZAWIE

2 WSTĘP Program wychowawczo-profilaktyczny szkoły opiera się na humanistycznych i uniwersalnych wartościach, odwołując się do praw dziecka, ucznia i rodziny. Opisuje on treści i działania skierowane do uczniów, nauczycieli i rodziców związane z realizacją misji wychowawczej szkoły oraz zadań w zakresie wychowania i profilaktyki. Stanowi wspólne działania mające na celu wspomaganie wychowawczej roli rodziny, ochronę uczniów przed zakłóceniami w rozwoju oraz podejmowanie wspólnych działań interwencyjnych w sytuacji pojawiających się problemów. W ramach poszczególnych oddziaływań bardzo ważny jest kontakt nauczyciela z uczniem i środowiskiem rodzinnym. Tylko aktywna współpraca zaowocuje zmniejszeniem ilości niepowodzeń szkolnych i problemów uczniów. Postawa nauczyciela i rodzica charakteryzowana jako profilaktyczna to stawianie wymagań na miarę możliwości uczniów, motywowanie przez odkrywanie i wskazywanie uczniom przezwyciężania problemów, wspieranie ich w trudnych sytuacjach i wskazywanie właściwych rozwiązań. Szkoła oraz poszczególni nauczyciele są zobowiązani do podejmowania działań mających na celu zindywidualizowane wspomaganie rozwoju każdego ucznia. Założenia programowe są zgodne z: Program wychowawczo - profilaktycznym Szkoły Podstawowej nr 112 z Oddziałami Integracyjnymi im. Marii Kownackiej w Warszawie, ul. Zaułek 34 powstał w oparciu o następujące akty prawne: Konstytucja RP art.48 ust. 1, art. 53 ust 3, art. 72 ust 1 Ustawa o Systemie Oświaty z dnia 11 kwietnia 2007r. Karta Nauczyciela Rozporządzenie MEN z dnia 27 sierpnia 2012r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2009r. Nr 4, poz. 17). Statut szkoły Rządowy program poprawy stanu bezpieczeństwa w szkołach i placówkach "Zero tolerancji dla przemocy w szkole". Konwencję o Prawach Dziecka. Rozporządzenie MENiS w sprawie zasad udzielania i organizacji zasad pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach.

3 MISJA SZKOŁY Zadaniem naszej szkoły jest nauczanie i wspieranie Rodziców w wychowywaniu młodego człowieka tak, by w przyszłości stał się jednostką wartościową, otwartą na świat i innych ludzi, umiejącą znaleźć swoje miejsce w małej i wielkiej ojczyźnie. Nasza szkoła ma bogate tradycje inspirowane twórczością patrona. Wyróżnia nas oryginalność stosowanych metod, profesjonalizm, potrzeba doskonalenia się, twórcze działanie oraz nowoczesna baza dydaktyczna. WIZJA SZKOŁY Celem, jaki chcemy osiągnąć przez realizację programu wychowawczego, jest wychowanie światłego człowieka, o otwartym umyśle, ale świadomego swoich korzeni i odczuwającego ścisły związek między przeszłością, teraźniejszością i przyszłością. W naszej szkole: CELE OGÓLNE wspomagamy wszechstronny rozwój uczniów w celu umożliwienia im odniesienia sukcesu na miarę swoich możliwości zapewniamy wszystkim uczniom równe szanse stwarzamy atmosferę zaufania i bezpieczeństwa, aby uczeń mógł stać się osobą kreatywną, tolerancyjną i otwartą na potrzeby innych dążymy do poznania i umożliwienia rozwoju indywidualnych zainteresowań, uzdolnień i aspiracji uczniów propagujemy zdrowy styl życia kształcimy wychowanków coraz lepiej przygotowanych do dalszych etapów edukacji oraz funkcjonowania w zmieniającej się rzeczywistości współpracujemy ze środowiskiem lokalnym i instytucjami wspomagającymi pracę szkoły stwarzamy warunki do realizacji zadań statutowych wspomagamy wszechstronny rozwój osobowości ucznia Szkoła realizuje cele i zadania określone w Ustawie o Systemie Oświaty i przepisach wydanych na jej podstawie. Kształci i wychowuje zgodnie z historycznymi tradycjami narodu polskiego, Deklaracją Praw Człowieka i Obywatela oraz Konwencją Praw Dziecka. Celem nadrzędnym jest troska o wszechstronny rozwój uczniów. 1. Rozwijamy patriotyzm oraz zasady poszanowania dziedzictwa kulturowego przy jednoczesnym otwarciu na wartości kulturowe zjednoczonej Europy i świata. 2. Przygotowujemy do pełnienia obowiązków społecznych i obywatelskich. 3. Upowszechniamy wiedzę ekologiczną oraz kształtujemy właściwe postawy wobec problemów cywilizacyjnych. 4. Przygotowujemy uczniów do umiejętnego i odpowiedzialnego kierowania swoim życiem (według usystematyzowanego systemu wartości). 5. Rozwijamy w uczniach umiejętności współżycia i współdziałania w grupie.

4 6. Kształtujemy i rozwijamy ponadczasowe wartości etyczne i moralne ukierunkowane na poszukiwanie prawdy, dobra i piękna w świecie. 7. Wspomagamy wszechstronny rozwój ucznia w obszarach: Uczeń jako jednostka Uczeń jako członek społeczności szkolnej i lokalnej Uczeń jako obywatel Polski, Europy i świata 8. Formujemy uczciwego i wrażliwego człowieka umiejącego żyć dla siebie, innych i z innymi. 9. Wdrażamy do wyrażania uczuć oraz budowania więzi międzyludzkich: przyjaźni, szacunku i tolerancji. 10. Stwarzamy możliwości indywidualnego rozwoju. 11. Wzmacniamy autorytet rodziny oraz wspieramy i współdziałamy w procesie wychowawczym: rodzic-nauczyciel. ODPOWIEDZIALNI Realizacja tego programu wymaga współdziałania wielu podmiotów w szkole, jak i instytucji wspierających. W szkole to: dyrektor, nauczyciel, wychowawca, pedagog, psycholog, rodzice, pielęgniarka szkolna oraz pracownicy obsługi. ZADANIA NAUCZYCIELA Nauczyciele w swojej pracy wychowawczej, wspomagając i uzupełniając rodziców, powinni dążyć do tego, aby uczniowie: 1. Znajdowali w szkole środowisko wszechstronnego rozwoju osobowego (w wymiarze intelektualnym, psychicznym, społecznym, zdrowotnym, estetycznym, moralnym, duchowym). 2. Mieli świadomość życiowej użyteczności zarówno poszczególnych przedmiotów szkolnych, jak i całej edukacji na danym etapie. 3. Uczyli się wykorzystania w praktyce zdobytej wiedzy oraz tworzenia potrzebnych doświadczeń i nawyków. 4. Uczyli się konstruktywnego rozwiązywania problemów. 5. Rozwijali zdolności analitycznego i syntetycznego myślenia oraz dostrzegania różnego rodzaju związków i zależności przyczynowo skutkowych. 6. Motywowali uczniów słabszych do nauki i pracy nad sobą. 7. Uczyli się posługiwania nowoczesnymi technologiami informacyjnymi i komunikacyjnymi. 8. Nabywali umiejętności uczenia się jako sposobu zaspokajania naturalnej ciekawości świata. 9. Uczyli się szacunku dla dobra wspólnego jako podstawy życia społecznego oraz przygotowali się do życia w rodzinie, w społeczności lokalnej i w państwie. 10. Kształtowali w sobie postawę dialogu, umiejętności słuchania innych i rozumienia ich poglądów. Umieli współdziałać i współtworzyć w szkole wspólnotę nauczycieli i uczniów.

5 ZADANIA WYCHOWAWCY KLASY 1. Tworzy plan wychowawczy klasy w oparciu o Program Wychowawczy Szkoły. 2. Prowadzi dokumentację wychowawcy klasy. 3. Informuje uczniów i ich rodziców o wymaganiach określonych w Statucie Szkoły. 4. Egzekwuje wypełnianie obowiązków przez uczniów. 5. Obserwuje, czy przestrzegane są prawa ucznia przez nauczycieli i rodziców, w razie konieczności reaguje. 6. Koordynuje pracę nauczycielskiego zespołu klasowego. 7. Dąży do poznania sytuacji rodzinnej i środowiskowej uczniów. 8. Współpracuje z innymi nauczycielami, pedagogiem i specjalistami w celu ustalenia odpowiedniego kierunku pracy z dzieckiem, rozwijania jego zdolności, zainteresowań lub zakwalifikowania go do odpowiedniej formy pomocy. 9. Integruje zespół klasowy poprzez organizację wspólnych działań. 10. Wdraża wychowanków do prawidłowej relacji z innymi ludźmi. 11. Podejmuje próby rozwiązania trudnych sytuacji pojawiających się w zespole klasowym. 12. Wdraża uczniów do kultywowania świąt, tradycji i zwyczajów. 13. Kształtuje postawę patriotyczną. 14. Przekazuje wychowankom zasady zdrowego stylu życia. 15. Kształtuje umiejętność dbania o estetykę stroju i otoczenia oraz dbania o higienę osobistą. 16. Współpracuje z rodzicami.

6 WSPÓŁPRACA Z RODZICAMI NA RZECZ WYCHOWANIA Rodzice i nauczyciele współdziałają ze sobą w sprawach kształcenia i wychowania dzieci. Współpraca z rodzicami w zakresie działalności wychowawczej szkoły opiera się na: 1. Wzajemnym wspieraniu autorytetu rodziców i nauczycieli poprzez: Zgłaszanie na bieżąco problemów i wspólne ich rozwiązywanie Stały kontakt z wychowawcą Pomaganie w organizowaniu uroczystości szkolnych, wycieczek, wolontariatu itp. Zapewnienie bezpieczeństwa w trakcie imprez Wsparcie w organizowaniu ciekawych wycieczek turystycznokrajoznawczych, warsztatów, spotkań z ciekawymi ludźmi Monitorowanie postępów w nauce i wspieraniu uczniów w odrabianiu lekcji Bycie otwartym wobec szkoły np. na propozycje w kwestii pomocy psychologiczno-pedagogicznej Wspieranie szkoły poprzez szukanie sponsorów na działalność kulturalnooświatową Wspieranie rzeczowo i finansowo, współdecydowanie o przeznaczaniu środków Pomaganie w zakresie preorientacji zawodowej zapraszanie do miejsc pracy i prezentowanie zawodów Udzielanie się w trójkach klasowych i Radzie Rodziców Dokonywanie wpłat na rzecz Rady Rodziców Budowanie u dzieci szacunku wobec nauczycieli oraz wszystkich pracowników szkoły 2. Wspólnym ustalaniu celów wychowawczych zgodnych z programem wychowawczym. 3. Współdziałaniu z nauczycielami i wychowawcami w realizacji zadań wychowawczych poprzez uczestnictwo w obowiązkowych zebraniach. 4. Pomocy rodzicom w ich działaniach wychowawczych wobec dzieci poprzez pedagogizację i profilaktykę. 5. Stworzeniu warunków do szczerych, życzliwych i rzeczowych kontaktów nauczycieli z rodzicami. 6. Umożliwianiu rodzicom kontaktów z instytucjami i specjalistami świadczącymi wykwalifikowaną pomoc w rozpoznawaniu potrzeb i trudności. 7. Zaangażowaniu szkoły w organizowanie pomocy finansowej i materialnej rodzinom ubogim oraz profilaktycznej i terapeutycznej rodzinom dysfunkcyjnym. DZIAŁALNOŚĆ SAMORZĄDU UCZNIOWSKIEGO W szkole działa Samorząd Uczniowski. Zasady wybierania i pracy Samorządu określa regulamin. Samorząd może przedstawiać innym organom szkoły wnioski i opinie we wszystkich sprawach dotyczących Szkoły, a w szczególności dotyczących praw uczniów.

7 SYSTEM MOTYWACYJNY W WYCHOWANIU 1. Uczniowie, którzy wyróżniają się w nauce, zachowaniu i pracach społecznych oraz ci, którzy reprezentują szkołę na zewnątrz mogą być: Wyróżnieni wobec klasy przez nauczyciela lub wychowawcę Wyróżnieni wobec całej społeczności uczniowskiej przez dyrekcję szkoły Wyróżnieni listem pochwalnym do rodziców Klasyfikowani do podniesienia oceny ze sprawowania za wyjątkowe osiągnięcia. 2. Za zachowanie przynoszące wstyd i uszczerbek dla dobrego imienia ucznia oraz całej szkoły, a w szczególności: Zaniedbanie w nauce, nieobecności na lekcjach Chuligaństwo na terenie szkoły i poza nią Niszczenie mienia szkoły i wandalizm Uleganie nałogom Uczeń będzie ukarany: Upomnieniem wychowawcy klasy Pozbawieniem pełnionych w szkole funkcji Upomnieniem lub naganą dyrektora szkoły wobec całej społeczności szkolnej Ustnym lub pisemnym zawiadomieniem rodziców Obniżeniem oceny z zachowania Zawieszeniem prawa do udziału w zajęciach pozalekcyjnych i reprezentowania szkoły na zewnątrz. OBSZARY ODDZIAŁYWAŃ WYCHOWAWCZYCH OBSZAR I UCZEŃ JAKO JEDNOSTKA ZADANIA SZKOŁY 1. Pomoc w odkrywaniu własnych umiejętności, możliwości, predyspozycji i talentów. 2. Dostarczenie wiedzy i umiejętności zawartych w programach nauczania na miarę możliwości ucznia. SPOSOBY REALIZACJI - przydzielanie różnorodnych zadań w zależności od umiejętności i predyspozycji ucznia - prowadzenie zajęć umożliwiających uczniowi zdobywanie wiedzy i umiejętności na miarę jego możliwości - organizowanie pokazów talentów oraz wystaw twórczości dzieci - motywowanie do nauki i wdrażanie do systematyczności - organizowanie konkursów

8 przedmiotowych, motywowanie do udziału w nich 3. Uświadamianie praw i obowiązków ucznia. - zapoznanie uczniów z ich prawami i obowiązkami przez wychowawców i nauczycieli 4. Rozbudzanie ciekawości świata, chęci bycia dociekliwym. - organizowanie wycieczek tematycznych, wyjść kulturalno-oświatowych - stosowanie metod aktywizujących w pracy z uczniami - indywidualizacja nauczania na zajęciach edukacyjnych - udział w zajęciach pozalekcyjnych i w kołach zainteresowań - udział w konkursach szkolnych i pozaszkolnych - udział w zajęciach rozwijających (poza szkołą) Realizacja programów: - Szkoła przyjazna uczniom z dysleksją - Wars i Sawa - Edukacja przez szachy - Szkoła w ruchu - Mistrzowie kodowania - korzystanie z zasobów multimedialnych - przeprowadzanie eksperymentów i doświadczeń 5. Rozwijanie umiejętności akceptacji siebie oraz poczucia własnej wartości. -stwarzanie możliwości wyrażania własnych opinii sądów, uczuć - prowadzenie zajęć z wykorzystaniem zabaw i gier pozwalających odkryć siebie - wykorzystywanie umiejętności uczniów uzdolnionych - wdrażanie do programu adaptacyjnego dla

9 klas Promowanie zdrowego stylu życia w zakresie: * zdrowego odżywiania * higieny osobistej * aktywności ruchowej. - organizowanie obchodów Dnia Zdrowego Żywienia - współpraca z pielęgniarką szkolną - pogadanki, dyskusje, gazetki i konkursy - organizowanie zajęć gimnastyki korekcyjnej - realizacja programu Od zabawy do sportu - organizowanie zabaw ruchowych na świeżym powietrzu. Udział w akcjach: - Szklanka mleka - Owoce i warzywa w szkole - Wiem co jem. - realizacja nauki pływania dla klas II 7. Wdrażanie do postaw asertywnych. - indywidualne rozmowy z uczniami pod kątem wzmocnienia własnego ja oraz możliwości mówienia nie - indywidualna praca z psychologiem i pedagogiem szkolnym - poruszanie odpowiedniej tematyki na godzinach wychowawczych - współpraca z Poradnią Psychologiczno-Pedagogiczną

10 OBSZAR II UCZEŃ JAKO CZŁONEK SPOŁECZNOŚCI SZKOLNEJ ZADANIA SZKOŁY 1. Zapoznanie uczniów z zasadami bezpiecznego zachowywania się w szkole i poza nią. FORMY REALIZACJI - zapoznanie uczniów z regulaminami pracowni, wycieczek, spędzania przerw i zajęć poza szkołą, prawami i obowiązkami ucznia - opanowanie i omówienie regulaminów klasowych i szkolnych - pogadanki w ramach godzin wychowawczych i zapoznanie z zasadami bezpiecznego zachowania się na przerwach - egzekwowanie zasad bezpiecznego zachowania się na przerwach w szkole i poza szkołą - wyciąganie konsekwencji w wypadku łamania zasad bezpiecznego zachowania - prowadzenie zajęć wychowawczych dotyczących prawidłowego reagowania w sytuacjach niebezpiecznych 2. Rozwijanie umiejętności poprawnego i kulturalnego komunikowania się. - propagowanie pracy zespołowej - egzekwowanie form grzecznościowych w różnych sytuacjach życia szkolnego - wpływanie na postawy społeczne uczniów poprzez uwrażliwianie na drugiego człowieka 3. Integrowanie zespołu klasowego oraz społeczności szkolnej. 4. Wdrażanie do samorządności. - inicjowanie postawy koleżeńskiej - przeprowadzanie imprez klasowych i szkolnych, organizowanie wycieczek, Zielonych szkół oraz Pikniku rodzinnego - zajęcia integracyjne dla uczniów - stworzenie samorządów klasowych i przydział określonych zadań w ramach społeczności klasowej

11 -stworzenie samorządu szkolnego 5. Kształtowanie postawy tolerancji wobec różnorodności kulturowej, wyznaniowej, językowej, odrębności i słabości innych -prowadzenie zajęć, pogadanek na temat akceptacji różnorodności kulturowej, wyznaniowej i językowej. - prowadzenie zajęć wychowawczych na temat potrzeby dbania o bezpieczeństwo dzieci niepełnosprawnych. 6. Rozbudzanie empatii. -akcje charytatywne - propagowanie i podejmowanie działań o charakterze wsparcia na rzecz innych ludzi 7. Kształtowanie umiejętności współpracy w grupie, nawiązywania przyjaźni i podtrzymywania więzi koleżeńskich. -integracja zespołu klasowego -stwarzanie warunków do pracy w grupie 8. Kształtowanie wysokiej kultury osobistej uczniów. - rozwijanie umiejętności kulturalnego zachowania się w miejscach użyteczności publicznej - wdrażanie do stosowania form grzecznościowych i zasad savoir-vivre w codziennych sytuacjach. -wdrażanie i utrwalanie zasad dotyczących zachowania się w teatrze, kinie, bibliotece, restauracji, środkach komunikacji miejskiej, placach zabaw itp. - wdrażanie i utrwalanie zasad dotyczących odpowiedniego zachowywania się podczas uroczystości szkolnych oraz egzekwowanie ich stosowania - promowanie uczniów o wysokiej kulturze osobistej 9. Wychowanie w poznawaniu tradycji rodziny, szkoły, narodu, kraju. - przeprowadzanie zajęć tematycznych -organizowanie uroczystości szkolnych związanych z tradycjami 10. Podejmowanie inicjatyw na rzecz społeczności szkolnej. -organizowanie imprez kulturalnooświatowych i rekreacyjnych

12 -organizowanie pikniku rodzinnego -organizowanie kiermaszów i akcji charytatywnych 11. Zapobieganie agresji i przemocy. - współpraca z pedagogiem, psychologiem i specjalistami - realizacja programu Szkoła bez przemocy - szkolenie nauczycieli w problematyce zapobiegania agresji i przemocy - rozpoznawanie zagrożeń, reagowanie na przejawy zachowań agresywnych - omówienie na godzinach wychowawczych tematyki dotyczącej agresji - podejmowania działań edukacyjnych oraz skutecznej interwencji w przypadku wystąpienia problemu dotyczącego zagrożeń online poprzez projekcję filmów edukacyjnych, wykorzystanie internetowych platform edukacyjnych, scenki sytuacyjne (drama) itp. 12. Rozwijanie kompetencji czytelniczych oraz upowszechnianie czytelnictwa wśród dzieci i młodzieży. - organizowanie spotkań z twórcami literatury dziecięcej, aktorami, ciekawymi ludźmi - udział w akcji Cała Polska Czyta Dzieciom - rozpowszechnianie literatury wśród uczniów poprzez różne akcje czytelnicze - nawiązanie współpracy z bibliotekami Lekcje biblioteczne - organizowanie konkursów, spotkań, wystaw związanych z literaturą - zapewnienie uczniom dostępu do warsztatu informatycznego biblioteki

13 OBSZAR III UCZEŃ JAKO OBYWATEL POLSKI, EUROPY I ŚWIATA 1. Kształtowanie postaw obywatelskich i patriotycznych 2. Zapoznanie z dorobkiem i dziedzictwem narodu. - zapoznanie uczniów z symbolami narodowymi, hymnem, herbem stolicy, rocznicami związanymi z wydarzeniami historycznymi oraz symbolami Zjednoczonej Europy. - wyjścia do miejsc pamięci narodowej oraz muzeów 3. Kultywowanie tradycji narodowych, religijnych i rodzinnych. - organizacja uroczystości związanych ze świętami narodowymi i europejskimi 4. Rozwijanie poczucia przynależności do ojczyzny oraz społeczności Zjednoczonej Europy. - organizacja wystaw, gazetek, dekoracji 5. Propagowanie ekologicznego modelu funkcjonowania we współczesnym świecie. 6. Uświadamianie zagrożeń cywilizacyjnych i ukazywanie sposobów radzenia sobie z nimi. - udział w akcjach ekologicznych np. Sprzątanie świata, Dzień Ziemi. - organizacja konkursów, pogadanek i wystaw o tematyce ekologicznej - uwrażliwienie na ochronę środowiska naturalnego, w tym segregacja odpadów, surowców wtórnych. -pogadanki, dyskusje, filmy edukacyjne, gazetki tematyczne dotyczące zagrożeń wypływających ze środków masowego przekazu - zaznajomienie z zasadami bezpiecznego korzystania z Internetu i urządzeń elektronicznych ( telefonów komórkowych, tabletów, odtwarzaczy itp.)

14 ABSOLWENT NASZEJ SZKOŁY 1. Ma poczucie własnej godności i wartości. 2. Poprawnie posługuje się językiem ojczystym, odważnie prezentuje własne zdanie. 3. Zdobywa wiedzę i umiejętności zawarte w programach nauczania na miarę swoich możliwości. 4. Posiada umiejętność uczenia się, korzystania z różnych źródeł informacji, zastosowania wiedzy w praktyce. 5. Podejmuje odpowiedzialność za własną naukę. 6. Jest dobrze przystosowany do następnych etapów edukacji. 7. Potrafi odróżnić dobro od zła w oparciu o uniwersalne wartości. 8. Jest ciekawy świata, dociekliwy. 9. Szanuje wielowiekowe dziedzictwo kulturowe. 10. Rozwija umiejętność twórczego myślenia. 11. Poznaje siebie swoje mocne i słabe strony, akceptuje siebie, potrafi dokonać samooceny. 12. Nie zgadza się na wszelką przemoc i reaguje na nią. 13. Potrafi dostrzegać potrzeby innych. 14. Czuje się odpowiedzialny za podejmowane decyzje. 15. Prezentuje wysoką kulturę osobistą. 16. Potrafi zachować się asertywnie. 17. Jest tolerancyjny. 18. Potrafi współpracować i prawidłowo komunikować się z grupą. Jest odpowiedzialny za relacje w grupie. 19. Potrafi samodzielnie i konstruktywnie rozwiązywać konflikty. 20. Stosuje zwroty grzecznościowe wobec kolegów, koleżanek oraz wszystkich pracowników szkoły. 21. Szanuje mienie szkoły. 22. Szanuje i pielęgnuje tradycje rodzinne, szkoły i kraju. 23. Ma potrzebę aktywnego uczestnictwa w życiu kulturalnym, poznaje dziedzictwo kulturowe kraju. 24. Dba o środowisko naturalne.

15 25. Cechuje się kulturą osobistą. 26. Ma świadomość zmian zachodzących w organizmie, związanych z dojrzewaniem. 27. Umie bronić swojej intymności i respektować intymność innych.