Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu. Katedra Roślin Warzywnych i Leczniczych

Transkrypt

1 Szkoł Główn Gospodrstw Wiejskiego w Wrszwie Wydził Ogrodnitw i Arhitektury Krjorzu Ktedr Roślin Wrzywnyh i Leznizyh Mriol Nowek Plonownie i jkość endywii (Cihorium endivi L.), ykorii liśiowej (Cihorium intyus L. vr. foliosum Bish.) orz słty listkowej (Ltu stiv L. vr. risp L.) w uprwie polowej Autorefert pry doktorskiej Pr wykonn pod kierunkiem dr h. Jniny Gj-Wolskiej (prof. ndzw. SGGW) Reenzeni: prof. dr h. Jolnt Koryń, SGGW prof. dr h. Andrzej Liik, UR im. Hugon Kołłątj w Krkowie Wrszw, 2012

2 Wstęp i el pry Wrzyw liśiowe stnowią istotną grupę roślin oeną w odziennej dieie Polków. Od lt dużą populrnośią ieszy się słt głowist msłow, le osttnio wzrosło zinteresownie konsumentów również innymi odminmi otniznymi słty tkże mniej populrnymi gtunkmi tkimi jk endywi i ykori liśiow (rdihio). Krótki okres wegetji wrzyw liśiowyh umożliwi ih intensywną produkję. Zstosownie osłon w uprwie polowej pozwl n wydłużenie okresu wegetji. Celem niniejszej pry ył oen plonowni nowyh odmin słty listkowej, endywii i ykorii liśiowej w uprwie polowej orz w uprwie wiosennej i jesiennej z zstosowniem osłon ezpośrednih z włókniny PP i z folii PE. Anlizy hemizne przeprowdzono w elu określeni wpływu terminu uprwy orz zstosowni osłon n wrtość odżywzą wyżej wymienionyh gtunków wrzyw liśiowyh. Wrzyw te są enione z ih trkyjny wygląd, wlory smkowe orz wrtość dietetyzną. Powszehne zpotrzeownie n żywność wygodną przyzyniło się do tego, że n rynku orz zęśiej spotykne są miesznki słt, które są produktmi wstępnie przetworzonymi ( fresh-ut produts, redy-to-use produts ). Nie ndją się one do długotrwłego przehowywni, nieodpowiednie wrunki wpływją n znzne pogorszenie ih jkośi orz wrtośi sensoryznej, przez to również wrtośi hndlowej. Podstwowymi zynnikmi wpływjąymi n jkość wrzyw liśiowyh po ziorze jest tempertur i wilgotność powietrz. W niniejszyh dnih podjęto próę określeni wpływu zsu przehowywni orz skłdu tmosfery n zminy skłdu hemiznego przehowywnyh wrzyw liśiowyh nieprzetworzonyh orz wstępnie przetworzonyh. Szzególną uwgę poświęono związkom o dziłniu prozdrowotnym; witminie C, związkom fenolowym orz krotenoidom. 1

3 Mterił i metody Mterił dwzy stnowiły dwie odminy słty listkowej ( Kitre o jsnozielonym zrwieniu liśi, Versi o zerwonym zrwieniu liśi), dwie odminy endywii ( Exel endywi łorzeg, Cigl endywi kędzierzw) firmy Rijk Zwn orz ztery odminy ykorii liśiowej ( Blou i Indigo przeznzone do uprwy wiosennej orz Leonrdo i Fiero przeznzone do uprwy letniej i jesiennej) firmy Bejo Zden. słt listkow Kitre słt listkow Versi endywi łorzeg Exel endywi kędzierzw Cigl ykori liśiow Blou ykori liśiow Indigo 2

4 ykori liśiow Leonrdo ykori liśiow Fiero Wrunki i sposó uprwy słty listkowej, endywii i ykorii liśiowej Doświdzeni polowe zostły przeprowdzone w lth n polu doświdzlnym SGGW zloklizownym w Wilnowie-Zwdh (N E ). Gle, n której uprwino rośliny, jest runtną mdą rzezną wytworzoną n glinie średniej, o phh2o zliżonym do oojętnego, hrkteryzuje się wysoką pojemnośią sorpyjną i dużym stopniem wysyeni ktionmi zsdowymi, głównie wpni i mgnezu. Duży udził frkji pyłowej (55 %) i iłowej (37 %) sprwi, że gle t m tendenję do zskorupini się, zwłszz po ulewnyh deszzh. Zwrtość próhniy w gleie wynosi około 2 %, poziom próhniy sięg 50 m. Poziom wody utrzymuje się n głęokośi m. Nwożenie przed rozpozęiem wegetji roślin prowdzono n podstwie nlizy hemiznej gley. Nsion słty, endywii i ykorii liśiowej yły wysiewne do wielodonizek (typu G96) wypełnionyh sustrtem torfowym z dodtkiem kory. Rozsdę sdzono do gruntu w rozstwie 35 x 35 m. Doświdzeni polowe zkłdno w ukłdzie losownyh loków w trzeh powtórzenih po 16 roślin. Zdni dwze Wpływ terminu uprwy n plonownie i jkość słty listkowej, endywii i ykorii liśiowej Doświdzenie złożono w ukłdzie dwuzynnikowym, w trzeh powtórzenih. Czynnikmi doświdzeni yły: termin uprwy i odmin. W Teli 1 przedstwiono terminy siewu nsion, sdzeni rozsdy i zioru słty listkowej ( Kitre, Versi ), endywii ( Exel, Cigl ) i ykorii liśiowej ( Blou, Indigo ). 3

5 Tel 1. Terminy siewu, sdzeni i zioru słty listkowej, endywii i ykorii liśiowej w lth Rok uprwy Termin Siew Sdzenie SAŁATY Ziór ENDYWII RADICCHIO Pomiry i nlizy przeprowdzone po ziorze roślin: plon hndlowy; średni ms główki/rozety liśiowej; zwrtość suhej msy; zwrtość ukrów ogółem; zwrtość witminy C; zwrtość zotnów; zwrtość fosforu; zwrtość potsu; zwrtość wpni; zwrtość krotenoidów; zwrtość kwsów fenolowyh i flwonoidów; opisow oen sensoryzn. Wpływ okrywni roślin osłonmi z folii PE i włókniny PP n plonownie i jkość słty listkowej, endywii i ykorii liśiowej w uprwie wiosennej i jesiennej Doświdzenie przeprowdzono w terminie wiosennym i jesiennym, w ukłdzie dwuzynnikowym, w trzeh powtórzenih. Do doświdzeni użyto osłon z folii polietylenowej i włókniny propylenowej. Kontrolę stnowiły rośliny nie okrywne osłonmi. Rośliny okrywno n płsk folią polietylenową o gruośi 0,06 mm i perforji 100 otworów/m 2 orz włókniną polipropylenową iłą o iężrze 17 g/m 2. W terminie wiosennym osłony nkłdno od rzu po posdzeniu rozsdy n polu i pozostwino je do zsu wzrostu tempertury powietrz w iągu dni powyżej 15 C. W terminie jesiennym rośliny osłnino, gdy tempertur powietrz w iągu dni wynosił poniżej 10 C, usuwno je ezpośrednio przed ziorem roślin. W Teli 2 przedstwiono terminy siewu nsion, sdzeni rozsdy i zioru słty listkowej ( Kitre, Versi ), endywii ( Exel, Cigl ) i rdihio (z uwzględnieniem sugerownego przez produent przeznzeni odmin do terminów uprwy: w terminie wiosennym Blou, Indigo, w terminie jesiennym Leonrdo, Fiero ). 4

6 Tel 2. Terminy siewu, sdzeni i zioru słty, endywii i rdihio w uprwie wiosennej i jesiennej z zstosowniem osłon niskih, w lth UPRAWA WIOSENNA UPRAWA JESIENNA Rok uprwy Siew Sdzenie Ziór SAŁATY ENDYWII RADICCHIO kontrol osłony kontrol osłony kontrol osłony Pomiry i nlizy przeprowdzone po ziorze roślin: plon hndlowy; średni ms główki/rozety liśiowej; zwrtość suhej msy; zwrtość ukrów ogółem; zwrtość witminy C; zwrtość zotnów; zwrtość fosforu; zwrtość potsu; zwrtość wpni; zwrtość krotenoidów; zwrtość kwsów fenolowyh i flwonoidów. Wpływ skłdu tmosfery n jkość wrzyw liśiowyh podzs przehowywni Do doświdzeni użyto mteriłu roślinnego uzysknego z pierwszego i drugiego terminu zdni dwzego nr 1 ( Wpływ terminu uprwy ). Czynniki doświdzeni stnowiły: skłd tmosfery i odmin. Rośliny przehowywno w temperturze 1-2 C, 98 % RH, w ztereh kominjh skłdu gzowego tmosfery: 3,0 % CO 2, 21,0 % O 2 (NA); 1,5 % CO 2, 3,0 % O 2 (KA); 1,5 % CO 2, 1,5 % O 2 (ULO 1); 10,0 % CO 2, 1,5 % O 2 (ULO 2). 5

7 Doświdzeni złożono w dwóh wrinth: Wrint A przehowywnie w łośi (umyte i osuszone rozety liśiowe przehowywno w skrzynkh żurowyh); Wrint B przehowywnie w formie pokrojonej (umyte, osuszone i pokrojone liśie przehowywno w przezrozystyh pojemnikh z polietylenu KIT 1000F o wymirh 188 x 144 x 124 mm, wyprodukownyh przez firmę Infi). Mterił roślinny przehowywno w pojemnikh gzoszzelnyh o pojemnośi około 1 m 3. Kontrolę i regulję skłdu gzowego tmosfery przeprowdzono z wykorzystniem utomtyznego systemu LSKA oprownego przez firmę COOLEX. Tlen doprowdzno do żądnego poziomu przy pomoy genertor zotu, ozekiwny poziom dwutlenku węgl uzyskiwno poprzez dozownie tego gzu z utli, ndmir dwutlenku węgl usuwno przy pomoy pohłnizy wpiennyh. Doświdzeni złożono w ukłdzie dwuzynnikowym, w trzeh powtórzenih. Mterił roślinny nlizowno po 2 i po 4 tygodnih przehowywni. W świeżym i przehowywnym mterile roślinnym oznzono: zwrtość suhej msy; zwrtość ukrów ogółem; zwrtość iłk; zwrtość witminy C; zwrtość zotnów; zwrtość wpni; zwrtość krotenoidów; zwrtość kwsów fenolowyh i flwonoidów; łkowitą zdolność przeiwutlenijąą. Wykonne nlizy i stosowne metody Anliz plonowni Bezpośrednio po ziorh określno plon hndlowy (kg m -2 ) orz średnią msę rozety liśiowej (g) słty listkowej, endywii i ykorii liśiowej. Zwrtość suhej msy oznzno metodą suszrkową w temperturze 104 C. Wyniki przedstwiono w proenth wgowyh (%). Anliz hemizn Zwrtość ukrów ogółem oznzno metodą Luff-Shoorl. Wyniki przedstwiono w g 100 g -1 świeżej msy. Zwrtość witminy C oznzno z pomoą wysokosprwnego hromtogrfu iezowego (HPLC). Cłkowitą zwrtość skorininu (AA + DHAA) oznzno po utlenieniu formy zredukownej (AA). DHAA przeprowdzno we fluoresenyjne pohodne stosują OPDA (o-phenylenedimine). 6

8 Oznznie wykonno przy długośi fli 450 nm. Stężenie witminy C olizono n podstwie krzywej wzorowej (Anderson i in. 1992). Wyniki przedstwiono w mg 100 g -1 świeżej msy. Zwrtość zotnów oznzno z pomoą spektrofotometru Tetor Fistr 5010 przy długośi fli 540 nm. Wyniki przedstwiono w mg NO g -1 świeżej msy. Zwrtość fosforu oznzno z pomoą spektrofotometru Shimdzu 1700 przy długośi fli 460 nm. Wyniki przedstwiono w mg P 100g -1 świeżej msy. Zwrtość potsu i wpni oznzno z pomoą spektrofotometru płomieniowego Sherwood Model 410. Wyniki przedstwiono w mg K/C 100 g -1 świeżej msy. Zwrtość krotenoidów oznzno z pomoą wysokosprwnego hromtogrfu iezowego (HPLC). Surowie roślinny ekstrhowno etonem według metody opisnej przez Rodriguez-Amy (2004). Wyniki przedstwiono w mg 100 g -1 suhej msy. Zwrtość kwsów fenolowyh i flwonoidów oznzno z pomoą wysokosprwnego hromtogrfu iezowego (HPLC). Surowie roślinny ekstrhowno metnolem. Wyniki przedstwiono w mg 100 g -1 suhej msy. Cłkowitą zdolność ntyoksydyjną oznzno spektrofotometryznie przy użyiu metody oprtej n redukji sustnji indyktorowej DPPH (1,1-Difenylo-2-pikrylohydrzylu). Wyniki przedstwiono w równowżnikh troloxu (TEAC). Zwrtość iłk oznzno metodą Brdford (1976), stosują jko wzorze liofilizowną luminę wołu (BSA firmy Bio-Rd). Wyniki przedstwiono w mg 1 g -1 świeżej msy. Anliz sensoryzn Do sensoryznej hrkterystyki zstosowno metodę nlizy opisowej (Quntittive Desription Anlysis - QDA) zgodnie z proedurą ujętą w normie PN-ISO 11035:1999 Anliz sensoryzn Identyfikj i wyór deskryptorów do ustleni profilu sensoryznego z użyiem metod wielowymirowyh. Oenę przeprowdzono n podstwie listy wyróżników jkośiowyh stosownyh we wześniejszyh dnih słty i endywii i uznnyh z trfnie opisująe hrkterystykę dnyh próek. Oejmowł on 2 wyróżniki tekstury orz 4 wyróżniki smku. Ook jednostkowyh wyróżników jkośi wykonno również oenę ogólną, podsumowująą jkość sensoryzną, w opriu o wszystkie uwzględnione ehy zphowo-smkowe i teksturę liśi (Tel 3). Intensywność kżdego wyróżnik oenino n iągłej skli grfiznej, o długośi 10 m (odpowidjąej 0-10 jednostkom umownym), oznzonej odpowiednimi określenimi rzegowymi. W elu zneutrlizowni smku pomiędzy oenmi kolejnyh próek podwno wodę o temperturze pokojowej. Oenę profilową wykonł zespół 12 osoowy, o sprwdzonej wrżliwośi sensoryznej, przeszkolony w tehnikh oen, w dwóh sesjh powtórzeniowyh dl kżdego ukłdu oen. 7

9 Tel 3. Chrkterystyk wyróżników tekstury i smku orz oeny ogólnej słty, endywii i ykorii liśiowej. Wyróżniki tekstury, smku i oen ogóln kruhość sozystość smk słodki smk 'trwisty' smk oy smk gorzki oen ogóln Chrkterystyk wyróżników łtwość pękni liśi podzs ngryzni zęmi (skl: nie kruh - rdzo kruh) wrżenie odierne w zsie oeny doustnej kwłków liśi wrzyw (nie sozyst - rdzo sozyst) smk podstwowy smk hrkterystyzny dl zielonej trwy, zielonyh zęśi roślin np. puree ze szpinku smk nietypowy dl wrzyw liśiowyh smk podstwowy ogólne wrżenie sensoryzne odierne przy oenie próki, oejmująe wześniej oenine wyróżniki tekstury i smku Oprownie sttystyzne wyników Wyniki doświdzeń oprowno sttystyznie metodą dwuzynnikowej nlizy wrinji (ANOVA 2) przy poziomie istotnośi α=0,05. Do porównni wrtośi średnih zstosowno test Tukey. Anlizę sttystyzną przeprowdzono dl kżdego opisnego gtunku oddzielnie. 8

10 Wyniki i dyskusj Wpływ terminu uprwy orz zstosowni osłon płskih n plonownie słty listkowej, endywii i ykorii liśiowej. Odminy słty listkowej, hrkteryzowły się wyrównnym wzrostem i krótszym, w porównniu do odmin endywii i ykorii liśiowej, zsem uprwy. Średni ms rozety słty listkowej wynosił 288 g. Njwiększy plon hndlowy słty listkowej uzyskno w trzeim terminie uprwy (2,69 kg m -2 ), njmniejszy w pierwszym terminie (1,44 kg m -2 ), wię inzej niż w przypdku słty msłowej, której njwiększy plon Mjkowsk-Gdomsk i Wierzik (2005, ) uzyskły w uprwie wiosennej. Odmin Kitre hrkteryzowł się większą msą rozet (330 g) w porównniu z odminą Versi (243 g). Endywi łorzeg i endywi kędzierzw plonowły n podonym poziomie, tworzą wyrównne rozety liśiowe (średni ms rozety endywii wynosił 713 g). Njwiększy plon hndlowy endywii uzyskno w pierwszym terminie uprwy (6,40 kg m -2 ), istotnie mniejszy w drugim (4,62 kg m -2 ) i w trzeim (4,21 kg m -2 ) terminie. Rekowsk i Jurg- Szlempo (2011) dją wpływ terminu uprwy n plonownie endywii uzyskły njwiększy plon ogólny wysiewją nsion pod konie zerw, ntomist njwiększy udził plonu hndlowego w łkowitym w uprwie wzesnej. W dnih prowdzonyh n południu Polski większy plon endywii uzyskiwno jesienią, wyniki tmtejszyh dń wskzują też n lepsze plonownie eskrioli w porównniu z endywią kędzierzwą (Admzewsk-Sowińsk i Uklńsk 2009, Uklńsk-Pusz i Admzewsk-Sowińsk 2011). Okres wegetji ykorii liśiowej jest dłuższy w porównniu z dwom poprzednimi gtunkmi, uformownie główki nstępuje po około dwóh miesiąh od posdzeni rozsdy. Z powodu niskih tempertur w pździerniku, rozsd sdzon w sierpniu nie osiągł dojrzłośi ziorzej. Porównują wielkość plonu hndlowego i średnią msę główki ykorii liśiowej uprwinej w pierwszym i drugim terminie, nie stwierdzono istotnyh różni. Średni ms główki ykorii liśiowej wynosił 550 g, ntomist średni wielkość plonu hndlowego 3,27 kg m -2. Frnke (2007) uzyskł większy o 31 % plon hndlowy ykorii liśiowej w terminie wiosennym w porównniu do terminu jesiennego (wiosną średni ms główki ykorii wynosił 307,8 g, ntomist jesienią 221,1 g). Skuteznym sposoem przedłużeni okresu uprwy słty, endywii i ykorii liśiowej w polu jest osłninie ezpośrednie roślin włókniną PP i folią PE. Siwek i in. (2007) zuwżyli, że mimo pogorszeni wrunków świetlnyh pod osłonmi, wyższ tempertur i speyfizny mikroklimt wpływją korzystnie n wielkość plonu. W przeprowdzonym doświdzeniu nie zoserwowno tkih zleżnośi w przypdku słty listkowej. U tego gtunku plon hndlowy uzyskny w uprwie jesiennej nie zmienił się istotnie pod wpływem zstosowni osłon, w uprwie wiosennej przy zstosowniu osłon z folii uległ nwet znznemu (50 %) oniżeniu. Ntomist w uprwie wiosennej endywii zstosownie osłon z włókniny wpłynęło istotnie n wzrost plonu hndlowego. W uprwie jesiennej zstosownie osłon z włókniny i folii spowodowło uzysknie większego plonu hndlowego endywii i ykorii liśiowej. Njwiększy plon hndlowy endywii i ykorii liśiowej w uprwie jesiennej otrzymno pod osłonmi z folii (Rysunek 1, 2). 9

11 Rysunek 1. Plon hndlowy uzyskny w uprwie wiosennej ez osłon (kontrol) i z zstosowniem osłon ezpośrednih. Rysunek 2. Plon hndlowy uzyskny w uprwie jesiennej ez osłon (kontrol) i z zstosowniem osłon ezpośrednih. Wpływ terminu uprwy n skłd hemizny słty listkowej, endywii i ykorii liśiowej. Słt listkow uprwin w terminie wiosennym zwierł więej suhej msy, witminy C i wpni niż w terminie letnim i jesiennym. Wzrost zwrtośi ukrów i witminy C zoserwowno w wiosennej uprwie słty (Mjkowsk-Gdomsk i Wierzik 2005), roszponki wrzywnej (Admzewsk-Sowińsk i Kołot 2000), kpusty pekińskiej (Krężel i Kołot 2003) orz gorzyy srepskiej (Cpek 2006). Endywi ntomist zwierł więej suhej msy, ukrów ogółem i witminy C w uprwie jesiennej w porównniu z uprwą wiosenną i letnią. Frnke i Mjkowsk- Gdomsk (2008) wskzują n wzrost zwrtośi suhej msy, ukrów ogółem i kwsu L- skorinowego w ykorii liśiowej z wiosennego terminu uprwy, zego nie zoserwowno w niniejszyh dnih. Termin uprwy wpływ również n gromdzenie zotnów w roślinh. Nisk intensywność świtł, krótki dzień i zienienie powodują wzrost kumulji tyh związków (Sdy i in. 1995, Kowlsk i in. 2006, Frnke i Mjkowsk-Gdomsk 2008). Kozik (2006) wykzł istotny wpływ pory roku i terminu zioru n zwrtość zotnów, tkże istotny wpływ opóźnini zioru n spdek zwrtośi zotnów w słie. W niniejszym doświdzeniu zwrtość zotnów w słie z uprwy letniej ył istotnie mniejsz w porównniu do zwrtośi tyh związków w słie z uprwy wiosennej i jesiennej. Endywi, hrkteryzują się dłuższym okresem wegetji niż słt listkow, gromdził mniej zotnów, termin uprwy nie mił istotnego wpływu n zwrtość tyh związków (Tel 4). Odminy słty i endywii różniły się między soą skłonnośią do kumulji zotnów; odmin Versi zwierł o 56 % więej zotnów w porównniu z odminą Kitre, odmin Exel kumulowł o 64 % więej zotnów niż odmin Cigl. Podone wyniki dń dl endywii uzyskły Admzewsk-Sowińsk i Uklńsk (2009) orz Uklńsk-Pusz i Admzewsk-Sowińsk (2011). W doświdzenih Frnke i Mjkowskiej- Gdomskiej (2008) ykori z uprwy letnio-jesiennej zwierł o 33% więej zotnów w porównniu do ykorii z uprwy wiosennej. Ntomist szpink uprwiny jesienią zwierł ż 16 rzy więej zotnów niż w uprwie wiosennej (Jworsk i Kmieik 1999). Zleżność zwrtośi zotnów od terminu uprwy zoserwowno tkże u kpusty pekińskiej (Krężel i Kołot 2003), słty msłowej (Mjkowsk-Gdomsk i Wierzik 2005) i rokietty siewnej (Frnke 2004). Niniejsze dni nie wykzły wpływu terminu uprwy n zwrtość suhej msy, ukrów, witminy 10

12 C i zotnów w ykorii liśiowej. Stwierdzono ntomist większą zwrtość wpni w ykorii liśiowej uprwinej w terminie wiosennym orz większą zwrtość fosforu w terminie letnim (Tel 4). W dnih Uklńskiej-Pusz i Admzewskiej-Sowińskiej (2011) więej fosforu i potsu zwierł endywi z uprwy wiosennej. Tel 4. Zwrtość suhej msy (%), ukrów ogółem (g 100g -1 świeżej msy), witminy C, zotnów, fosforu, potsu i wpni (mg 100g -1 świeżej msy) w liśih słty listkowej, endywii i ykorii liśiowej w zleżnośi od terminu uprwy. SAŁATA LISTKOWA ENDYWIA CYKORIA LIŚCIOWA Termin suh ms 5,71 5,06 5,14 5,04 5,48 6,74 5,12 5,15 ukry ogółem 0,76 0,67 0,61 0,54 0,63 1,60 1,61 1,40 witmin C 15,59 9,53 7,77 7,89 6,01 8,99 3,92 3,79 zotny 116,68 77,53 121,85 39,94 56,97 38,91 39,30 39,28 fosfor 14,69 13,13 15,09 11,42 11,32 8,85 13,71 15,39 pots 342,25 351,60 272,26 226,52 227,22 209,89 212,35 214,39 wpń 37,45 31,56 31,15 22,05 21,61 28,88 13,26 6,13 Słt listkow hrkteryzowł się njwiększą zwrtośią związków fenolowyh (kwsu hlorogenowego, kwsu kwowego, kwsu ykoriowego i strgliny) w uprwie jesiennej. Odmin Versi zwierł więej związków fenolowyh w porównniu z odminą Kitre. Liu i in. (2007) wykzli, że odminy słty o zerwonyh liśih zwierją więej związków fenolowyh niż odminy o liśih zielonyh. Endywi z uprwy letniej zwierł kws elgowy orz więej kwsu kwowego niż w pozostłyh terminh uprwy, ntomist w uprwie jesiennej więej kwsu ykoriowego i strgliny. Endywi kędzierzw hrkteryzowł się większą zwrtośią związków fenolowyh w porównniu z eskriolą. Cykori liśiow uprwin wiosną zwierł strglinę i większą ilość 7-glukozydu luteoliny niż ltem, w uprwie letniej kws elgowy i więej kwsu ykoriowego w porównniu do uprwy wiosennej (Tel 5). Tel 5. Zwrtość związków fenolowyh (mg 100g -1 suhej msy) w liśih słty listkowej, endywii i ykorii liśiowej w zleżnośi od terminu uprwy. SAŁATA LISTKOWA ENDYWIA CYKORIA LIŚCIOWA Termin kws hlorogenowy 36,68 86,35 152,07 36,60 44,91 41,06 45,36 43,89 kws kwowy 27,83 29,37 40,02 24,09 39,09 5,94 31,03 25,17 kws ykoriowy 20,86 80,56 102,31 31,55 71,66 127,67 35,20 91,42 kws elgowy ,00 14,95 0,00 0,00 14,07 rutozyd 76,41 130,72 179, ,74 156,29 7-glukozyd luteoliny 41,91 46,99 45, ,22 60,26 strglin 76,20 70,41 97,78 107,60 124,82 177,54 83,53 0,00 Słt listkow zwierł więej wiolksntyny, zeksntyny i α-krotenu w uprwie letniej i jesiennej w porównniu do terminu wiosennego. Odmin Versi zwierł więej krotenoidów niż Kitre. Endywi zwierł więej zeksntyny w uprwie wiosennej, luteiny w uprwie 11

13 jesiennej. Cykori liśiow zwierł więej wiolksntyny, α-krotenu i β-krotenu w uprwie letniej w porównniu z wiosenną (Tel 6). Bdni Uklńskiej-Pusz i Admzewskiej-Sowińskiej (2011) wykzły, że większą zwrtośią krotenoidów hrkteryzowł się endywi z uprwy wiosennej. Bdni Heinonen i in. (1989) orz Rmos i Rodriguez-Amy (1987) wykzły, że wrzyw liśiowe uprwine w polu ltem zwierją mniej krotenoidów w porównniu do uprwinyh wiosną i n jesieni. Tel 6. Zwrtość krotenoidów (mg 100g -1 suhej msy) w liśih słty listkowej, endywii i ykorii liśiowej w zleżnośi od terminu uprwy. SAŁATA LISTKOWA ENDYWIA CYKORIA LIŚCIOWA Termin neoksntyn 13,96 14,67 13,46 10,50 6,17 9,98 1,17 0,99 wiolksntyn 14,94 29,28 25,73 10,47 10,79 16,76 1,56 2,64 zeksntyn 17,58 22,70 20,99 27,45 21,27 20,17 7,18 7,44 lutein 39,76 50,42 47,20 25,80 19,14 35,58 5,41 5,70 α-kroten 20,50 26,07 19,86 15,20 14,09 17,70 2,51 4,00 β-kroten 46,46 56,70 52,73 25,12 27,50 40,88 3,69 5,36 Z przeprowdzonej nlizy sensoryznej wynik, że smk gorzki ędąy typowym smkiem endywii i ykorii wpływ n pogorszenie oeny ogólnej i zmniejszenie pożądlnośi tyh wrzyw. Njwyższą oenę ogólną uzyskł słt listkow uprwin w terminie wiosennym. Chrkteryzowł się on większą kruhośią, sozystośią i intensywnośią smku słodkiego, mniejszą intensywnośią smku trwistego w porównniu do słty uprwinej w dwóh kolejnyh terminh (Rysunek 3). Endywi uzyskł njwyższą oenę ogólną w uprwie letniej, poniewż w tym okresie hrkteryzowł się większą kruhośią, sozystośią i mniejszą intensywnośią smku gorzkiego w porównniu do endywii z uprwy wiosennej i jesiennej (Rysunek 4). Wyższą oenę ogólną uzyskł tkże ykori liśiow z uprwy letniej, w porównniu z ykorią z uprwy wiosennej, prwdopodonie z powodu mniejszej intensywnośi smku gorzkiego (Rysunek 5). 12

14 Rysunek 3. Wpływ terminu uprwy n oenę sensoryzną słty listkowej (ju). Rysunek 4. Wpływ terminu uprwy n oenę sensoryzną endywii (ju). Rysunek 5. Wpływ terminu uprwy n oenę sensoryzną ykorii liśiowej (ju). Wpływ zstosowni osłon ezpośrednih n skłd hemizny słty listkowej, endywii i ykorii liśiowej. Słt przykrywn włókniną w uprwie wiosennej zwierł więej ukrów ogółem w porównniu z słtą uprwiną ez osłon i słtą przykrywną folią. Słt osłonięt folią zwierł ntomist więej zotnów i fosforu. W terminie wiosennym nie stwierdzono istotnego wpływu zstosowni osłon ezpośrednih n zwrtość witminy C, potsu i wpni w tym gtunku. W uprwie jesiennej słt spod osłon zwierł mniej suhej msy, ukrów ogółem i witminy C w porównniu z kontrolą (Tel 7). Mou i Ryder (2004) wykzli pozytywną korelję pomiędzy zwrtośią kwsu skorinowego i ukrów w słie orz wzrost zwrtośi kwsu skorinowego wrz ze wzrostem ntężeni świtł. Ntomist dni Wierzikiej i Kuskowskiej (2002) pokzują, że wysok tempertur przed ziorem ogrniz gromdzenie kwsu skorinowego w liśih słty, ntomist nisk tempertur wpływ n wzrost zwrtośi tego skłdnik. W uprwie jesiennej nie stwierdzono istotnego wpływu osłon n zwrtość zotnów, fosforu, potsu i wpni w słie. Endywi okrywn włókniną w terminie wiosennym zwierł więej ukrów ogółem 13

15 i fosforu, ntomist okrywn folią więej witminy C. W terminie jesiennym endywi uprwin ez osłon zwierł istotnie więej suhej msy, ukrów ogółem, witminy C i fosforu w porównniu z endywią okrywną włókniną i folią. Zwrtość zotnów w terminie wiosennym ył większ w endywii uprwinej ez osłon. Ntomist jesienią więej zotnów gromdził endywi okrywn włókniną i folią (Tel 7). Wiosną ykori liśiow okrywn włókniną zwierł więej suhej msy, witminy C i wpni niż w uprwie ez osłon i pod folią, ntomist ykori z uprwy ez osłon zwierł więej fosforu i potsu. Nie stwierdzono istotnego wpływu osłon n zwrtość ukrów ogółem i zotnów w ykorii uprwinej w terminie wiosennym. W terminie jesiennym ykori liśiow spod osłon płskih zwierł mniej suhej msy, ukrów ogółem i wpni w porównniu z kontrolą, ntomist więej zotnów, fosforu i potsu. W uprwie jesiennej nie stwierdzono istotnego wpływu osłon n zwrtość witminy C w ykorii liśiowej. Tel 7. Zwrtość suhej msy (%), ukrów ogółem (g 100g -1 świeżej msy), witminy C, zotnów, fosforu, potsu i wpni (mg 100g -1 świeżej msy) w liśih słty listkowej, endywii i ykorii liśiowej w zleżnośi zstosowni osłon płskih w uprwie wiosennej i jesiennej. Osłony SAŁATA LISTKOWA ENDYWIA CYKORIA LIŚCIOWA kontrol włóknin foli kontrol włóknin foli kontrol włóknin foli suh ms 6,33 6,78 6,68 7,89 7,74 7,83 5,88 6,51 5,96 ukry 1,27 1,65 1,31 2,02 2,07 1,58 1,86 1,93 1,80 wiosn witmin C 20,53 22,20 20,20 11,93 13,11 19,10 4,04 9,52 6,32 zotny 52,57 37,35 62,16 20,51 8,94 12,08 24,89 23,42 28,87 fosfor 14,05 16,73 20,23 11,36 12,40 9,45 15,57 14,05 12,90 pots 318,44 308,23 327,92 242,01 241,26 243,41 244,08 228,08 215,74 wpń 28,43 32,07 37,14 32,08 31,59 39,12 9,09 14,17 13,44 suh ms 5,48 4,62 4,63 7,21 5,81 5,13 8,49 7,71 7,24 ukry 0,65 0,22 0,26 1,28 1,08 0,60 1,09 0,63 0,61 witmin C 8,66 7,78 6,36 13,46 11,14 7,79 13,10 12,80 10,63 jesień zotny 172,92 174,13 160,94 59,71 85,01 118,33 31,27 51,17 71,88 fosfor 15,14 14,90 14,02 11,61 10,34 9,58 21,61 28,32 22,15 pots 300,96 289,11 291,59 277,58 308,26 323,80 331,10 349,35 362,81 wpń 52,17 53,02 53,14 64,09 62,68 63,09 99,75 87,01 84,90 W uprwie wiosennej słty listkowej osłony nie miły większego wpływu n zwrtość związków fenolowyh. W uprwie jesiennej słty listkowej ez osłon stwierdzono większą zwrtość związków fenolowyh (z wyjątkiem strgliny) w porównniu do słty z uprwy z zstosowniem osłon. Endywi uprwin w terminie wiosennym pod osłonmi zwierł mniej kwsu kwowego w porównniu do kontroli. Jesienią endywi uprwin ez osłon zwierł njwięej kwsu hlorogenowego pod folią njwięej kwsu kwowego i strgliny. W uprwie wiosennej njwięej związków fenolowyh zwierł ykori uprwin pod włókniną, w uprwie jesiennej ez osłon (Tel 8). Hollmn i Arts (2000) podją, że różnie w zwrtośi związków fenolowyh w wrzywh liśiowyh mogą wynikć z odmiennośi wrunków pogodowyh, w szzególnośi z różnej intensywnośi świtł podzs uprwy. Doświdzeni Romni i in. (2002) wykzły, że słt uprwin w polu zwier więej związków fenolowyh niż słt szklrniow. Duże ntężenie promieniowni UV, stnowiąego zynnik stresowy dl roślin, może zwiększć zwrtość 14

16 metolitów wtórnyh o udowie fenolowej, pełniąyh funkje ohronne (Gri-Mis i in. 2007, Tsormptsidis i in. 2010). Tel 8. Zwrtość związków fenolowyh (mg 100g -1 suhej msy) w liśih słty listkowej, endywii i ykorii liśiowej w zleżnośi od zstosowni osłon płskih w uprwie wiosennej i jesiennej. Osłony wiosn kws hlorogenowy kws kwowy kws ykoriowy rutozyd 7glukozyd luteoliny strglin SAŁATA LISTKOWA ENDYWIA CYKORIA LIŚCIOWA kontrol włóknin foli kontrol włóknin foli kontrol włóknin foli 67,7 86,4 102,5 31,0 23,6 28,7 56,8 110,2 50,6 36,1 24,9 38,3 72,2 21,7 26,6 29,8 26,0 25,2 19,3 20,4 17,3 24,7 25,2 27,1 42,9 48,8 35,1 162,5 49,1 232, ,9 333,7 224,7 80,2 76,6 128, ,1 289,5 203,3 81,8 74,6 76,9 101,9 96,1 110,2 89,9 77,9 79,0 jesień kws hlorogenowy kws kwowy kws ykoriowy rutozyd 7glukozyd luteoliny strglin 144,4 92,6 103,8 65,6 61,6 40,1 101,5 28,2 43,6 78,2 57,6 68,4 32,2 40,9 46,3 66,6 12,3 20,4 143,8 130,4 134,8 96,4 86,8 124,4 186,3 91,3 111,7 183,8 140,2 100, ,1 245,6 259,1 46,2 86,0 30, ,5 170,4 137,8 88,1 101,8 135,3 109,6 114,3 195,2 0,0 0,0 0,0 Wiosną słt listkow i endywi uprwine ez osłon orz okrywne folią zwierły więej krotenoidów niż słt i endywi spod włókniny. Jesienią njwięej krotenoidów zwierł słt uprwin ez osłon, ntomist endywi uprwin ez osłon zwierł więej wiolksntyny i mniej zeksntyny w porównniu z endywią uprwiną pod osłonmi. Wiosną njwięej krotenoidów zwierł ykori liśiow uprwin pod włókniną, jesienią pod folią (Tel 9). W dnih Kimur i Rodriguez-Amy (2002) słt uprwin pod folią polietylenową zwierł mniej luteiny, β-krotenu, wiolksntyny i neoksntyny w porównniu do słty uprwinej ez osłon. 15

17 Tel 9. Zwrtość krotenoidów (mg 100g -1 suhej msy) w liśih słty listkowej, endywii i ykorii liśiowej w zleżnośi od zstosowni osłon płskih w uprwie wiosennej i jesiennej. Osłony SAŁATA LISTKOWA ENDYWIA CYKORIA LIŚCIOWA kontrol włóknin foli kontrol włóknin foli kontrol włóknin foli neoksntyn 13,3 7,6 13,1 15,2 12,6 15,7 1,0 4,4 3,3 wiolksntyn 22,9 13,2 22, 5 13,5 12,5 16,1 1,4 4,8 3,6 wiosn zeksntyn 21,0 30,3 22,5 28,4 17,7 30,1 7,7 14,4 11,3 lutein 39,1 24,9 44,4 34,6 27,7 39,5 3,6 11,9 7,9 α-kroten 22,0 12,6 25,3 21,3 14,1 21,8 1,0 6,6 3,4 β-kroten 32,3 21,9 45,7 39,4 34,3 42,7 1,4 8,8 3,0 neoksntyn 10,2 7,5 7,2 10,0 9,7 9,9 3,2 5,8 7,5 wiolksntyn 15,2 12,9 11,7 16,8 15,3 13,1 4,1 7,0 11,0 jesień zeksntyn 17,7 12,8 14,6 20,2 22,2 25,8 9,9 18,1 22,3 lutein 36,5 33,0 24,8 35,6 36,2 34,0 12,0 20,4 27,8 α-kroten 10,3 12,6 11,5 17,7 18,8 20,3 8,1 12,1 17,2 β-kroten 37,8 32,9 23,2 40,9 46,9 50,0 12,2 18,9 32,4 Wpływ skłdu tmosfery n wrtość iologizną przehowywnej słty, endywii i ykorii liśiowej z uwzględnieniem formy i zsu przehowywni. Doświdzenie wykzło, że przehowywnie słty listkowej i endywii zrówno w łośi jk i w formie pokrojonyh liśi w NA skutkowło większą utrtą wody w porównniu do pozostłyh kominji. Rozety przehowywne w łośi więdły wolniej niż liśie przehowywne w formie pokrojonej. W słie przehowywnej w KA zminy zwrtośi suhej msy yły njmniejsze. W ULO 1, KA i tmosferze zwierjąej 10% CO 2 (ULO 2) strty wody w liśih endywii yły mniejsze niż w NA. Cykori liśiow, ze względu n udowę główki, przehowywł się njlepiej spośród dnyh wrzyw. Wyniki dń przeprowdzonyh n słie pokzują, że podzs przehowywni mleje zwrtość ukrów rozpuszzlnyh. Suthumhi i in. (2006) zuwżyli, że współzynnik oddyhni oniż się w pierwszyh dnih przehowywni słty, w kolejnyh wzrst. W trkie przehowywni mleje ktywność inwertzy enzymu hydrolizująego shrozę, o wpływ n zminę zwrtośi glukozy i fruktozy. Cukry, stnowiąe sustrt w proesie oddyhni, są zużywne w wyniku wzrostu intensywnośi tego proesu. Uytek ukrów może yć spowodowny przeksztłniem ih w ligniny i inne mteriły udulowe (Hnsen i Weihmnn 1987). W niniejszyh dnih podzs przehowywni słty listkowej w łośi w NA zwrtość ukrów ogółem uległ zmniejszeniu. W liśih słty przehowywnyh w formie pokrojonej po 4 tygodnih nstąpił wzrost zwrtośi ukrów w świeżej msie, o może wynikć ze wzrostu udziłu suhej msy w liśih. W endywii przehowywnej w łośi po 2 tygodnih nstąpił spdek zwrtośi ukrów (njwiększy w tmosferze zwierjąej 10% CO 2 ), ntomist w NA zwrtość ukrów utrzymywł się n stłym poziomie. Po 2 tygodnih przehowywni pokrojonej endywii njmniejszy uytek ukrów zoserwowno w NA i w KA. Po 4 tygodnih przehowywni nstąpił wzrost zwrtośi ukrów zrówno w endywii łej jk i pokrojonej. Bez względu n skłd tmosfery 16

18 i formę przehowywni ykorii liśiowej, nstąpił spdek zwrtośi ukrów ogółem po 2 tygodnih przehowywni, po 4 tygodnih zwrtość ukrów wzrosł. Związkiem rdzo wrżliwym n wrunki przehowywni jest kws skorinowy (Lee i Kder 2000). Podzs przehowywni zwrtość witminy C w dnyh wrzywh liśiowyh uległ zmniejszeniu. Njwiększe strty witminy C nstąpiły podzs przehowywni słty, endywii i ykorii liśiowej w tmosferze zwierjąej 10% CO 2. Słt przehowywn w łośi zwierł njwięej witminy C po 2 tygodnih w ULO 1, po 4 tygodnih w KA (krojon: po 2 tygodnih w KA, po 4 tygodnih w ULO 1). Endywi przehowywn w łośi zhowł njwięej witminy C w NA, ntomist endywi przehowywn w formie pokrojonej po 2 tygodnih zwierł njwięej witminy C w KA i w tmosferze zwierjąej 10% CO 2, po 4 tygodnih w NA. Cykori liśiow przehowywn w łośi po 2 tygodnih strił njmniej witminy C w NA i KA, po 4 tygodnih w NA i ULO 1 (krojon w NA). Litertur podje spdek zwrtośi witminy C podzs przehowywni rdihio (Koukounrs i Siomos 2010), roszponki, rukoli i słty kruhej (Mihlzk i Mur 2008). Gil i in. (1999) podją, że więej witminy C zhowuje się w szpinku przehowywnym w modyfikownej tmosferze niż w szpinku przehowywnym w NA. Podzs przehowywni, pod wpływem odwodnieni liśi, ogóln zwrtość iłek może ule zmniejszeniu nwet o 40-60% w wyniku ogrnizeni ih syntezy orz w wyniku zwiększeni ktywnośi enzymów hydrolityznyh (protez). Z drugiej strony stres wodny może stymulowć syntezę innyh iłek (Kopewiz i Lewk 2005). Msih i in. (2002) tłumzą spdek zwrtośi iłk w minimlnie przetworzonyh wrzywh uszkodzenimi struktury komórkowej podzs oróki mehniznej. U słty liśiowej i u endywii nstąpił spdek zwrtośi iłk podzs przehowywni. Njrdziej stiln ył zwrtość iłk w liśih przehowywnyh w NA. W ykorii liśiowej zminy zwrtośi iłk podzs przehowywni yły niejednoznzne; po 2 tygodnih przehowywni nstąpił spdek, po 4 tygodnih w ULO 1 i KA nstąpił wzrost zwrtośi iłk w ykorii liśiowej. Podzs przehowywni słty, endywii i ykorii liśiowej w łośi i formie pokrojonej nstąpił spdek zwrtośi zotnów. W słie po 2 tygodnih przehowywni nstąpił tkże spdek zwrtośi wpni. W endywii i ykorii liśiowej spdek zwrtośi wpni nstąpił dopiero po 4 tygodnih przehowywni. Rio i in. (2006) podją, że wpń wpływ n utrzymnie struktury śin komórkowyh poprzez tworzenie soli z kwsem pektynowym i wpływją n regulję iśnieni osmotyznego redukuje stres związny ze wzrostem współzynnik oddyhni. 17

19 Tel 10. Zwrtość suhej msy (%), ukrów ogółem (g 100g -1 świeżej msy), iłk (mg 1g -1 świeżej msy), witminy C, zotnów i wpni (mg świeżej msy) w przehowywnej słie listkowej, endywii i ykorii liśiowej. słt listkow endywi ykori liśiow NA KA ULO1 ULO2 NA KA ULO1 ULO2 NA KA ULO1 ULO2 s.m. 5,06 5,04 5,12 ezpośrednio po ziorze ukry 0,67 1,10 1,61 iłko 7,34 7,84 5,35 wit C 9,53 7,89 3,92 NO 3 77,53 39,94 39,30 C 31,56 22,05 13,26 łe rozety pokrojone liśie 4 tygodnie 2 tygodnie 4 tygodnie 2 tygodnie s.m. 6,05 ukry 0,70 5,23 0,62 5,66 0,79 5,77 0,57 5,25 1,13 4,90 0,58 iłko 4,94 3,95 4,76 5,43 7,04 6,53 6,38 4,85 4,32 3,18 4,57 2,18 wit C 4,66 NO 3 26,35 C 17,80 s.m. 7,32 ukry 0,53 iłko 4,06 wit C 1,99 NO 3 13,27 C 26,65 s.m. 5,38 3,28 29,04 17,65 5,45 0,83 2,51 3,01 11,31 27,99 5,62 6,55 13,24 16,16 4,91 0,71 3,67 2,35 21,70 23,40 4,96 3,44 14,81 28,85 5,14 0,68 3,50 1,37 d 15,63 28,18 5,37 6,75 7,15 27,18 5,86 2,05 6,16 4,44 37,16 12,99 5,75 4,14 19,27 21,80 4,95 2,08 2,81 3,52 12,94 12,24 4,74 5,37 0,84 5,09 14,65 15,40 5,15 1,69 4,70 3,12 23,35 14,79 5,02 4,90 0,41 2,86 d 20,22 26,44 4,90 2,05 3,06 2,01 d 9,80 d 22,86 5,20 4,74 0,98 2,68 29,84 13,51 4,75 1,75 6,47 3,16 32,04 8,12 4,87 4,75 1,16 2,63 29,33 14,41 4,47 1,25 9,10 2,42 42,35 7,77 4,28 4,84 1,02 2,30 24,66 12,77 4,79 1,49 10,24 3,40 36,08 7,23 4,45 4,60 1,00 2,03 22,97 10,67 4,44 1,54 7,82 1,15 34,56 8,03 4,74 ukry 0,28 0,31 0,23 0,35 0,83 0,79 0,50 0,55 1,05 0,93 0,89 0,95 iłko 3,74 5,40 5,51 5,98 6,65 6,37 wit C 2,92 4,62 3,13 2,59 2,53 4,54 2,95 4,31 2,93 1,58 1,34 1,15 NO 3 27,05 C 18,62 s.m. 6,75 ukry 0,72 15,37 26,31 5,17 0,44 16,21 35,42 5,62 0,53 19,30 20,71 4,71 0,23 32,93 24,32 7,10 2,19 13,65 18,06 4,53 1,89 7,15 24,78 29,23 4,93 1,55 5,62 10,75 d 21,19 4,92 1,63 3,20 30,93 12,24 6,02 1,68 3,63 25,51 12,02 4,34 1,01 2,27 22,64 11,79 4,70 1,57 2,56 32,96 11,20 4,36 1,39 iłko 2,55 3,59 3,52 4,24 3,91 2,97 4,39 3,33 8,29 7,31 6,31 9,72 wit C 0,63 1,27 1,66 0,72 2,85 1,95 2,29 1,78 3,17 1,43 1,48 0,98 NO 3 21,79 C 37,76 24,00 35,65 22,99 46,18 21,54 d 38,14 26,96 19,80 10,67 16,88 22,13 26,75 9,43 17,18 53,97 11,26 31,64 17,79 43,08 9,38 42,84 9,29 18

20 Związki fenolowe z sprwą ih dziłni przeiwutlenijąego pełnią funkję oronną w roślinie. Zrnienie tknki roślinnej przyzyni się do wzmożonej syntezy fenylopropnoidów. W zrnionej tkne liśiowej słty kruhej i rzymskiej Kng i Sltevit (2002) stwierdzili zterokrotnie większą zwrtość polifenoli w porównniu do tknki nieuszkodzonej. Ferres i in. (1997) zuwżyli, że zrnienie rośliny indukuje wzrost zwrtośi polifenoli w nerwh słty. Jedni utorzy opisują wzrost zwrtośi polifenoli podzs przehowywni (Vernere i in. 2005), podzs gdy inni (Gil i in. 1999, Mihlzk i Mur 2008, Koukounrs i Siomos 2010) piszą o spdku zwrtośi tyh związków w trkie przehowywni. Spdek zwrtośi polifenoli może mieć związek z rekją utlenini związków fenolowyh do o-hinonów, któr jest ktlizown przez oksydzę polifenolową (PPO). Poniewż PPO jest zloklizown w plstydh, sustrty fenolowe znjdują się zzwyzj w wkuolh, do rekji dohodzi w wyniku przerwni komprtmentji wewnątrzkomórkowej (np. podzs krojeni liśi). W niniejszyh dnih w słie po 2 tygodnih przehowywni wzrosł zwrtość związków fenolowyh, njwięej tyh związków gromdził słt przehowywn w KA. Również w endywii po 2 tygodnih wzrosł zwrtość związków fenolowyh, njwięej tyh związków zwierł endywi przehowywn w tmosferze zwierjąej 10% CO 2. Po 4 tygodnih przehowywni zwrtość związków fenolowyh w słie i endywii uległ zmniejszeniu. Ntomist w ykorii liśiowej po 2 tygodnih przehowywni zwrtość związków fenolowyh uległ zmniejszeniu, po 4 tygodnih wzrosł (njwięej tyh związków zwierł ykori liśiow przehowywn w ULO 1) (Tel 11). Mihlzk i Mur (2008) opisli spdek zwrtośi związków fenolowyh w słie kruhej, rukoli i roszpone po 9 dnih przehowywni. Tel 11. Zwrtość związków fenolowyh (mg 100g -1 suhej msy) w słie listkowej, endywii i ykorii liśiowej przehowywnej w łośi. Słt listkow Endywi Cykori liśiow po po 2 tygodnih po 4 tygodnih ziorze NA KA ULO 1 ULO 2 NA KA ULO 1 ULO 2 kws hlorogenowy 86,35 48,77 53,35 47,99 53,11 42,75 73,46 66,99 44,41 kws kwowy 29,37 61,09 52,14 58,18 59,42 27,55 32,72 31,35 26,56 kws ykoriowy 80,56 40,65 68,85 35,78 34,67 60,20 45,53 37,03 49,15 rutozyd 130,72 120,53 203,45 205,61 153,18 66,45 149,31 109,7 73,05 7-glukozyd luteoliny 46,99 46,20 83,20 60,85 55,91 22,35 40,83 40,80 21,81 strglin 70,41 92,60 81,22 88,52 88,67 58,55 91,98 104,06 77,58 kws hlorogenowy 36,60 51,82 60,12 26,40 88,93 20,97 19,76 37,29 30,58 kws kwowy 24,09 120,51 86,05 92,31 148,30 22,78 24,43 33,15 30,73 kws ykoriowy 31,55 33,99 34,01 20,66 27,49 15,75 16,29 16,57 23,42 strglin 107,60 123,60 130,85 120,08 124,59 82,38 98,32 103,59 112,85 kws hlorogenowy 45,36 17,27 19,25 22,49 14,71 64,47 23,27 101,95 19,97 kws kwowy 31,03 31,28 12,84 24,34 16,46 26,83 30,55 29,97 34,39 kws ykoriowy 35,20 22,34 15,17 22,49 15,47 37,01 25,29 50,315 25,46 rutozyd 147,74 53,62 45,31 87,11 49,38 86,51 54,62 147,03 69,19 7-glukozyd luteoliny 223,22 91,64 57,19 119,42 58,04 188,4 72,22d 227,37 104,91 strglin 83,53 98,30 47,06d 74,31 60,35 91,50 102,37 90,43 104,82 19

21 Zwrtość krotenoidów w słie listkowej po 2 tygodnih przehowywni w tmosferze zwierjąej 10% CO 2 i w NA wzrosł, po 4 tygodnih trzykrotnie zmlł. W endywii zwrtość krotenoidów w po 2 tygodnih zmniejszył się z wyjątkiem przehowywnej w NA, po 4 tygodnih nstąpił dlszy spdek zwrtośi krotenoidów. W ykorii liśiowej nstąpił spdek zwrtośi krotenoidów po 2 i po 4 tygodnih (njwięej krotenoidów zwierł ykori w NA)(Tel 12). Bdni Azevedo-Meleiro i in. (2005) pokzują, że minimlne przetwrznie wrzyw liśiowyh wpływ n utrtę krotenoidów (w szzególnośi luteiny i β-krotenu), dodtkowy wpływ n zwrtość tyh związków podzs przehowywni m fz dojrzłośi rośliny. Mihlzk i Mur (2008) podją, że podzs przehowywni przy ogrnizonym dostępie świtł, w roślinie może ndl zhodzić syntez krotenoidów, tk że ih zwrtość utrzymuje się n stłym poziomie. Tel 12. Zwrtość krotenoidów (mg 100g -1 suhej msy) w słie listkowej, endywii i ykorii liśiowej przehowywnej w łośi. Słt listkow Endywi Cykori liśiow po po 2 tygodnih po 4 tygodnih ziorze NA KA ULO 1 ULO 2 NA KA ULO 1 ULO 2 neoksntyn 14,67 24,26 9,67 14,32 17,78 2,71 2,46 3,77 1,25 wiolksntyn 29,28 20,60 17,05 19,33 25,37 3,36 3,34 4,75 1,56 zeksntyn 22,70 21,20 19,06 20,87 32,08 8,37 9,49 12,54 9,17 lutein 50,42 52,51 44,92 46,25 70,47 13,21 10,14 19,97 5,91 α-kroten 26,07 30,24 25,63 27,36 34,25 34,09 20,26 38,71 23,93 β-kroten 56,70 65,19 58,29 56,44 80,37 4,22 2,11 5,05 2,47 neoksntyn 10,50 8,66 5,91 7,19 4,96 3,31 3,62 3,37 1,64 wiolksntyn 10,47 10,02 8,08 8,87 7,38 3,24 3,72 3,40 1,68 zeksntyn 27,45 27,49 23,85 25,22 33,23 16,74 18,64 15,45 8,88 lutein 25,80 30,25 25,10 28,90 23,54 13,25 15,29 12,35 7,29 α-kroten 15,20 18,66 17,34 19,49 20,34 9,73 13,97 10,52 5,85 β-kroten 25,12 26,27 7,78 8,43 8,69 19,23 32,69 23,22 12,29 neoksntyn 1,17 0,65 0,57 0,12 0,16 0,58 0,24 0,33 0,24 wiolksntyn 1,56 0,83 0,89 0,32 0,41 1,10 0,60 0,43 0,28 zeksntyn 7,18 6,67 5,86 4,93 4,04 6,83 6,04 5,91 6,13 lutein 5,41 3,72 3,14 1,35 0,66 2,47 1,49 1,56 1,35 α-kroten 2,51 1,46 0,43 0,00 0,00 0,00 0,00 0,21 0,22 β-kroten 3,69 3,24 1,48 0,41 0,00d 2,02 0,00 0,22 0,00 Podzs przehowywni ktywność przeiwutleniją (AP) słty wzrosł po 2 tygodnih, po 4 tygodnih zmlł w NA i w KA, w ULO 1 wzrosł (Rysunek 6). W endywii nstąpił wzrost ktywnośi przeiwutlenijąej w NA i KA po 2 tygodnih, po 4 tygodnih nstąpił spdek (Rysunek 7). W ykorii liśiowej po 2 tygodnih nstąpił wzrost ktywnośi przeiwutlenijąej (njwiększ w ULO 1), po 4 tygodnih spdek (njwiększ w ULO 1) (Rysunek 8). Lvelli i in. (2009) podją, że ktywność ntyoksydyjn jest zleżn od zwrtośi związków fenolowyh i wrunków przehowywni; w rdihio przehowywnym w NA opisują oni spdek zwrtośi polifenoli, ntomist w rdihio przehowywnym w modyfikownej tmosferze wzrost tyh związków w iągu kilku pierwszyh dni, nstępnie spdek. Z dń Lvelli (2008) wynik, że spdek 20

22 ktywnośi ntyoksydyjnej w przehowywnyh wrzywh jest skorelowny ze spdkiem zwrtośi związków fenolowyh. Rysunek 6. Aktywność przeiwutleniją słty listkowej względem rodników DPPH Rysunek 7. Aktywność przeiwutleniją endywii względem rodników DPPH Rysunek 8. Aktywność przeiwutleniją ykorii liśiowej względem rodników DPPH 21

23 Wnioski Z przeprowdzonyh doświdzeń polowyh wynik, że: dne gtunki wrzyw różnią się długośią okresu wegetji (w uprwie z rozsdy: słt listkow 4 tygodnie, endywi 6 tygodni, ykori liśiow od 8 do 9 tygodni); njwiększy plon hndlowy słty listkowej uzyskuje się w uprwie n ziór jesienny, endywii i ykorii liśiowej w uprwie n ziór wiosenny; zstosownie osłon w uprwie wiosennej przyspiesz ziór słty listkowej, endywii i ykorii liśiowej, przykrywnie endywii włókniną PP w uprwie wiosennej pozwl uzyskć większy plon hndlowy niż w uprwie ez osłon orz z zstosowniem folii PE; zstosownie osłon płskih z włókniny i folii w uprwie jesiennej pozwl n uzysknie większego plonu hndlowego endywii i ykorii liśiowej. Anliz hemizn wykzł, że: termin uprwy wpływ n zwrtość suhej msy, ukrów ogółem i witminy C w słie listkowej i endywii, zstosownie osłon może wpływć n zmniejszenie zwrtośi suhej msy, ukrów ogółem i witminy C w wrzywh liśiowyh; słt listkow kumuluje więej zotnów w porównniu z endywią i ykorią liśiową, zwrtość tyh związków jest większ w uprwie wiosennej i jesiennej niż w uprwie letniej; przykrywnie endywii i ykorii liśiowej włókniną i folią wpływ n wzrost zwrtośi zotnów; zwrtość związków fenolowyh w słie listkowej i endywii jest mniejsz w uprwie wiosennej w porównniu z uprwą letnią i jesienną; przykrywnie słty listkowej i ykorii liśiowej włókniną i folią wpływ n zmniejszenie zwrtośi związków fenolowyh; zwrtość krotenoidów w słie listkowej i ykorii liśiowej jest mniejsz w uprwie wiosennej w porównniu do późniejszyh terminów uprwy; przykrywnie ykorii liśiowej włókniną i folią zrówno w uprwie wiosennej jk i jesiennej wpływ n wzrost zwrtośi krotenoidów. Oen sensoryzn wykzł, że njrdziej pożądnymi wlormi smkowymi (smkiem słodkim, kruhośią i sozystośią liśi) hrkteryzuje się słt listkow z uprwy wiosennej orz endywi i ykori liśiow z uprwy letniej. N podstwie przeprowdzonyh doświdzeń przehowlnizyh stwierdzono, że: słt listkow szyiej uleg więdnięiu w porównniu z endywią i ykorią liśiową; wrzyw liśiowe przehowują się lepiej w KA i ULO niż w NA; podzs przehowywni wrzyw liśiowyh nstępują zminy hemizne tj. spdek zwrtośi ukrów, spdek zwrtośi witminy C, spdek zwrtośi zotnów i krotenoidów orz pozątkowy wzrost nstępnie spdek zwrtośi związków fenolowyh. 22

24 Biliogrfi Admzewsk-Sowińsk K., Kołot E Oen plonowni i wrtośi odżywzej kilku odmin roszponki w uprwie n ziór wzesnowiosenny i jesienny. Rozniki AR w Poznniu. Ogrodnitwo 3: Admzewsk-Sowińsk K., Uklńsk C.M Wrtość iologizn odmin endywii uprwinej w terminie wiosennym i jesiennym. Zeszyty Prolemowe Postępów Nuk Rolnizyh 539: Azevedo-Meleiro C.H., Rodriguez-Amy D.B Crotenoids of endive nd New Zelnd spinh s ffeted y mturity, seson nd miniml proessing. Journl of Food Composition nd Anlysis 18: Cpek E Liśiow form gorzyy srepskiej Brssi june (L.) Czern. w uprwie polowej. Foli Hortiulture Supl. 1: Ferreres F., Gil M.I., Cstner M., Toms-Brern F.A Phenoli metolites in red pigmented lettue (Ltu stiv). Chnges with miniml proessing nd old storge. Journl of Agriulturl nd Food Chemistry 45(11): Frnke A Plonownie rokietty siewnej (Eru stiv L. DC.) w zleżnośi od terminu uprwy i rodzju gley. Foli Universittis Agriulture Stetinensis. Agriultur 239(95): Frnke A Wpływ terminu i sposou uprwy n wielkość i jkość plonu ykorii rdihio (Cihorium intyus L. vr. foliosum Bish). Rozniki Akdemii Rolnizej w Poznniu. Ogrodnitwo 41: Frnke A., Mjkowsk-Gdomsk J Effet of plnting dte nd method on the hemil omposition of rdihio heds. Journl of Elementology 13(2): Gri-Mis P., Ordidge M., Vysini E., Wroonphn S., Bttey N.H., Gordon M.H., Hdley P., John P., Lovegrove J.A., Wgstffe A Chnges in the flvonoid nd phenoli id ontents nd ntioxidnt tivity of red lef lettue (Lollo Rosso) due to ultivtion under plsti films vrying in ultrviolet trnspreny. Journl of Agriulturl nd Food Chemistry 55(25): Gil M.I., Ferres F., Thomás-Brerán F.A Effet of posthrvest storge proessing on the ntioxidnt onstituents (flvonoids nd vitmin C) of fresh-ut spinh. Journl of Agriulturl nd Food Chemistry 47(6): Hnsen H., Weihmnn J Crohydrtes in posthrvest physiology of vegetles. In. Mrel Dekker. New York: Heinonen M.I., Ollilinen V., Linkol E.K., Vro P.T., Koivistoinen P.E Crotenoids in finnish foods: vegetles, fruits nd erries. Journl of Agriulturl nd Food Chemistry 37: Hollmn P.C., Arts I.C.W Flvonols, flvones nd flvnols nture, ourrene nd dietry urden. Journl of the Siene of Food nd Agriulture 80: Jworsk G., Kmieik W Content of seleted minerl ompounds, nitrtes III nd V, nd oxltes in spinh (Spini olere L.) nd New Zelnd spinh (Tetrgoni expns Murr.) from spring nd utumn growing sesons. Food Siene nd Tehnology 2 (2): 03.html Kng H.M., Sltevit M.E Antioxidnt pity of lettue lef tissue inreses fter wounding. Journl of Agriulturl nd Food Chemistry 50(26): Kimur M., Rodriguez-Amy D.B A sheme for otining stndrds nd HPLC quntifition of lefy vegetle rotenoids. Food Chemistry 78: Kopewiz J., Lewk S Fizjologi roślin. PWN. Wrszw: Koukounrs A., Siomos A.S Chnges in ntioxidnt tivity of rdihio during storge. At Hortiulture 877. Kowlsk I., Sdy W., Szur A Wpływ formy zotu nwozowego, dokrmini dolistnego i miejs uprwy n plonownie i jkość słty. At Agrophysi 7(3): Kozik E Wpływ terminu zioru orz nwożeni zotem i potsem n zwrtość zotnów w słie uprwinej w szklrni. At Agrophysi 7(3): Krężel J., Kołot E Yield evlution of some Chinese ge ultivrs in spring nd utumn ultivtion. Foli Hortiulture 15 (1):

25 Lvelli V Anioxidnt tivity of minimlly proessed red hiory (Cihorium intyus L.) evluted in xnthine oxidse-, myeloperoxidse- nd diphorse-tlyzed retions. Journl of Agriulturl nd Food Chemistry 56: Lvelli V., Pglirini E., Amrosoli R., Znoni B Qulity of minimlly proessed red hiory (Cihorium intyus L.) evluted y nthoynin ontent, rdil svenging tivity, sensory desriptors nd miroil indies. Interntionl Journl of Food Siene nd Tehnology 44: Lee S.K., Kder A.A Prehrvest nd posthrvest ftors influening vitmin C ontent of hortiulturl rops. Posthrvest Biology nd Tehnology 20: Liu X., Bunning M., Prry., Zhou K., Stushnoff C., Stoniker F., Yu L., Kendll P Totl phenoli ontent nd DPPH rdil svenging tivity of lettue (Ltu stiv L.)grown in Colordo. LWT (40): Mjkowsk-Gdomsk J., Wierzik B Wpływ terminu uprwy i wyrnyh sorentów n plon i zwrtość wyrnyh skłdników pokrmowyh w liśih słty. Zeszyty Nukowe Akdemii Rolnizej we Wrołwiu. Rolnitwo 515(86): Msih L., Roginski H., Premier R., Tomkins B., Ajlouni S Solule protein ontent in minimlly proessed vegetles during storge. Food Reserh Interntionl 35: Mihlzk M., Mur R Wpływ wrunków przehowywni n jkość wyrnyh, dostępnyh w oroie hndlowym, mło przetworzonyh produktów wrzywnyh. Żywność Nuk Tehnologi Jkość 3(58): Mou B., Ryder E.J Reltionship etween the nutritionl vlue nd the hed struture of lettue. At Hortiulture 637: Rmos D.M.R., Rodriguez-Amy D.B Determintion of the vitmin A vlue of ommon Brzilin lefy vegetles. Journl of Mironutrient Anlysis 3: Rekowsk E., Jurg-Szlempo B Comprison of the ontent of some hemil ompounds in two endive ultivrs grown on n open field (Cihorium endivi L.). Journl of Elementology 16 (2): Rio. D., Mrtin-Din A.B., Fris J.M., Henehn G.T.M., Brry-Ryn C Effet of ozone nd lium ltte tretments on rowning nd texture properties of fresh-ut lettue. Journl of the Siene of Food nd Agriulture 86: Romni A., Pinelli P., Glrdi C., Sni G., Cimto A., Heimler D Polyphenols in greenhouse nd open-irgrown lettue. Food Cemistry 79: Sdy W., Rożek S., Myzkowski J. 1995: Effet of different forms of nitrogen on the qulity of lettue yield. At Hort. 401: Siwek P., Wojiehowsk R., Liik A., Klisz A Wpływ rodzju folii i jej rwy n plon orz jkość słty msłowej uprwinej w tunelh niskih. Rozniki Akdemii Rolnizej w Poznniu CCCLXXXIII: Suthumhi W., Mtsui T., Kwd K., Kosugi Y Chnges in id invertse tivity nd sugr ontents in lettue during storge t mient temperture. Asin Journl of Plnt Sienes 5 (2): Tsormptsidis E., Henest R.G.C., Bttey N.H., Hdley P The influene of ultrviolet rdition on growth, photsynthesis nd phenoli levels of green nd red lettue: potentil for exploiting effets of ultrviolet rdition in prodution system. Annles of Applied Biology 156: Uklńsk-Pusz C.M., Admzewsk-Sowińsk K Yield nd nutritive vlue of seleted endive ultivrs grown for spring nd utumn hrvest. Foli Hortiulture 23 (2): Venere Di D., Linslt V., Sergio L Antioxidnt phenolis in esrole nd rdihio during storge of fresh-ut redy-to-use produt. At Hortiulture 682: Wierzik B., Kuskowsk M Wpływ wyrnyh zynników n zwrtość witminy C w wrzywh. At Sientirum Polonorum 1(2):