Wpływ Efektywnych Mikroorganizmów (EM) i dokarmiania pozakorzeniowego nawozami typu Alkalin na plonowanie i cechy jakościowe fasoli szparagowej

Transkrypt

1 Uniwersytet Przyrodnizo-Humnistyzny w Siedlh WYDZIAŁ PRZYRODNICZY Iwon Pniewsk Wpływ Efektywnyh Mikroorgnizmów (EM) i dokrmini pozkorzeniowego nwozmi typu Alklin n plonownie i ehy jkośiowe fsoli szprgowej Rozprw doktorsk wykonn w Ktedrze Wrzywnitw Promotor: dr h. Jolnt Frnzuk Siedle

2 Skłdm serdezne podziękowni Pni dr h. Jolnie Frnzuk prof. nzw. UPH z opiekę nukową, enne wskzówki orz żyzliwą pomo w trkie prowdzeni dń i pisni niniejszej pry 2

3 Spis treśi 1. Wstęp i el pry Przegląd litertury Metody i mterił dwzy Zkres i metody dń Oserwje, pomiry i olizeni Mterił dwzy Chrkterystyk wrunków doświdzeni Wrunki gleowe Wrunki pogodowe Wyniki dń Wzrost i rozwój fsoli szprgowej Osd roślin Wysokość roślin Ms rośliny Powierzhni symilyjn liśi Wskźnik pokryi liśiowego ( LAI) Wskźnik ulistnieni roślin (LAR) Wskźnik wgowy liśi (LWR) Plonownie fsoli szprgowej Liz strąków zernyh z rośliny Plon ogółem Plon hndlowy Jkość plonu fsoli szprgowej Długość strąków Gruość strąków Wyrne elementy wrtośi odżywzej fsoli szprgowej

4 Zwrtość suhej msy Zwrtość iłk Zwrtość ukrów ogółem Zwrtość witminy C Jkość resztek poziorowyh fsoli szprgowej Plon świeżej msy resztek poziorowyh Zwrtość suhej msy w resztkh poziorowyh Plon suhej msy resztek poziorowyh Zwrtość zotu i skłdników minerlnyh Ilość zotu i skłdników minerlnyh pozostwionyh przez resztki poziorowe Dyskusj Wnioski Piśmiennitwo Tele

5 1. Wstęp i el pry W literturze spotykmy szereg doniesień n temt pozytywnego wpływu Efektywnyh Mikroorgnizmów n wielkość i jkość plonu roślin uprwnyh. Korzystną rekję roślin n stosownie Efektywnyh Mikroorgnizmów wyjśni ih wpływ n poprwę kiełkowni nsion, zwiększenie efektywnośi proesu fotosyntezy i poprwę ktywnośi enzymów orz ogrnizenie występowni horó i ptogenów (Chowdhury i in. 1996, Rg i in. 2010, Tlt 2014). Bdur (2004) podje, że rośliny trktowne Efektywnymi Mikroorgnizmmi wykzują większą odporność n zynniki zewnętrzne, n tki ptogenów i hrkteryzują się większym przyrostem iomsy. Również Chowdhur i in. (1996), Mrme i in. (1998), Trwzyński (2012), Tlt (2014) podkreślją, że po zstosowniu Efektywnyh Mikroorgnizmów plon iomsy roślin uprwnyh wzrst. Pozostłe po ziorze resztki, po wprowdzeniu do gley, iorą udził w ilnsie mterii orgniznej, przyzyniją się do utrzymni i podnoszeni żyznośi gley (Frnzuk 2006). W literturze przedmiotu spotyk się również negtywną opinię n temt dziłni Efektywnyh Mikroorgnizmów (Mrtyniuk 2011, Mrtyniuk i Księżk 2011). Sprzezne doniesieni dotyząe wpływu Efektywnyh Mikroorgnizmów n wzrost, rozwój i plonownie roślin stły się inspirją do przeprowdzeni dń włsnyh. Wrunki groklimtyzne pnująe w Polse sprzyjją uprwie fsoli szprgowej. Średnie plony świeżyh strąków whją się od 8 t. h -1 do 14 t. h -1 (Łud 2000, Milzyńsk 2002). Jednym z zynników wpływjąyh n wielkość i jkość plonu fsoli szprgowej jest nwożenie minerlne (Rożek 2000). Do uzyskni wysokih i dorej jkośi plonów koniezne jest dostrzenie roślinom mkro i mikroelementów (Ryhter i in. 2003, Ros 2005). Nwożenie dogleowe dużymi dwkmi zotu, fosforu, potsu m znząy wpływ n zmniejszenie ilośi mikroelementów w gleie. Z dń Grzysi (2004) wynik, że dotyzy to przede wszystkim oru, miedzi i molidenu. Ay zpoiegć temu proesowi wżne jest dokrminie pozkorzeniowe roślin mikroelementmi. Odpowiedni doór i sposó stosowni nwozów służy nie tylko zoptrzeniu roślin w skłdniki pokrmowe, le tkże sprzyj utrzymniu hrmonii i ioróżnorodnośi iologiznej. W uprwie roślin 5

6 zlene są między innymi nwozy typu U, do któryh nleżą Alkliny. Służą one do dokrmini pozkorzeniowego roślin (Mikiiuk, Mikiiuk 2009). Są to nwozy jednoześnie dostrzjąe skłdników pokrmowyh orz utrudnijąe rozwój ptogenów. Ih stosownie zmniejsz zużyie pestyydów w uprwie roślin. Skłdniki pokrmowe zwrte w Alklinh rośliny poierją szyiej, przez o w mniejszym stopniu wpływją one n zniezyszzenie środowisk przyrodnizego. Filipek i Hrsim (2007) stwierdzili, że pozkorzeniowe dokrminie pozwl n dostrzenie roślinom skłdników pokrmowyh w krótkim zsie orz stosowni ih w młyh dwkh w zsie wegetji uprwinyh roślin. Poiernie dostrzonyh tą drogą skłdników pokrmowyh może yć ogrnizone przez słe wniknie ih do wnętrz liśi spowodowne gruą wrstwą kutykuli, wrunkmi pogodowymi (opdy powodują zmywnie roztworu, wysok tempertur wysuszenie i wykrystlizownie związków) orz uszkodzenimi lszki liśiowej spowodownymi horomi. Przeprowdzone dni miły n elu określenie dziłni Efektywnyh Mikroorgnizmów i nwozów typu Alkliny n wzrost i rozwój roślin, wielkość i jkość plonu orz wyrne elementy wrtośi odżywzej strąków fsoli żółtostrąkowej odminy Unidor. Oeniono również wrtość nwozową resztek poziorowyh fsoli szprgowej. Olizono ilość msy orgniznej, tkże zotu wniesioną do gley orz fosforu, potsu, wpni i mgnezu jkie zostły zwróone gleie wrz z resztkmi poziorowymi. 6

7 2. Przegląd litertury Dziłlność rolniz złowiek powoduje rdzo szykie zminy w środowisku, rozwój tehnologii przyzyni się do szykiego wyzerpni zsoów przyrody (Słowińsk-Jurkiewiz 1989). W elu przywróeni żyznośi gley orz ioróżnorodnośi iologiznej środowisk rolnizego w wielu krjh ogrniz się hemizję rolnitw. Poszukuje się nowyh, skuteznyh środków iologiznyh mjąyh wpływ n poprwę struktury gley, zwiększenie dostępnośi skłdników pokrmowyh, kompleksową ohronę roślin przed grofgmi, jk również stymulująyh odporność roślin n horoy i niekorzystne wrunki grometeorologizne (Jns 2009, Zrzek i in. 2011). Jednym ze sposoów ogrnizjąyh destruktywny wpływ dziłlnośi rolnizej n środowisko jest stosownie iostymultorów (Piskier 2006, Miejewski i in. 2007, Kozir i in. 2006), szzepionek kteryjnyh (Emitzi i in. 2004, Mrtyniuk 2010), ekstrktów z lg (Dorzński i in ), użyźnizy gleowyh (Trwzyński 2007, Sulewsk i in. 2009, Kotwik i in. 2011, Zrzek i in. 2011, Zrzek i Gugł 2012) orz Efektywnyh Mikroorgnizmów (Boligłow i Gleń 2008). Corz większe zinteresownie n świeie zwłszz w krjh Europy Zhodniej, Jponii, USA, Brzylii, tkże w Polse zdoyw preprt mikroiologizny Efektywne Mikroorgnizmy (EM) orz różne jego modyfikje (EM1, EM5, EM - A, EM-Frming) (Jns 2009, Mrtyniuk i Księżk 2011). Określenie Efektywne Mikroorgnizmy stworzone zostło przez profesor Teruo Hig, który jest spejlistą w dziedzinie uprwy tropiklnyh roślin n wydzile rolnizym Uniwersytetu Ryukyu n Okinwie (Jponi). Oprowny przez Teruo Hig preprt, okzł się niezwykle wszehstronnym środkiem. Pozątkowo ył wykorzystywny w rolnitwie w elu poprwy włśiwośi iologiznyh, fizyznyh, hemiznyh gley w uprwie roślin, zś w howie zwierząt do eliminji uiążliwyh zphów w udynkh inwentrskih orz w zgospodrowniu odpdów orgniznyh. Oenie Efektywne Mikroorgnizmy znjdują orz szersze zstosownie w różnyh dziedzinh żyi m.in. w ohronie środowisk i medyynie. Jk podje Hig (2003) Efektywne Mikroorgnizmy prezentowne są przez kterie fermentji mlekowej, kterie fototrofizne, promieniowe, drożdże i inne grzyy. 7

8 Jns (2009) podje, że Efektywne Mikroorgnizmy dziłją kompleksowo n środowisko roślin uprwnyh hronią rośliny przed grofgmi, jk również stymulują ih odporność n horoy i niekorzystne wrunki meteorologizne. Możn je plikowć przedsiewnie do iokondyjonowni nsion, jk również dolistnie i dogleowo. Gle jest nturlnym środowiskiem żyi liznyh orgnizmów współżyjąyh i wzjemnie się hroniąyh. Bogt w sustnje orgnizne i pokrmowe, o odpowiednih stosunkh powietrzno wodnyh, mją odpowiedni odzyn, stwrz optymlne środowisko dl żyi i rozwoju mikroorgnizmów (Bdur 1985, Brsz i Smyk 1997, Szemer 2001), które przy udzile enzymów stymulują w gleie przeminy skłdników orgniznyh i minerlnyh. Tym smym iorą udził w tworzeniu i ksztłtowniu jej żyznośi, wzogją ją w pierwistki iogenne, sustnje wzrostowe, ntyiotyzne i inne sustnje iologiznie zynne. Dzięki temu wpływją n poprwę wrunków wzrostu i rozwoju roślin (Ss i in. 1999). Nieprzemyśln gospodrk sustnją orgnizną z oenymi w niej mikroorgnizmmi prowdzi do destrukji, erozji i spdku urodzjnośi gley (Bdur 2004). W elu zniwelowni niekorzystnyh zmin w środowisku gleowym zwr się uwgę n koniezność zwiększeni ilośi pożyteznyh mikroorgnizmów poddją gleę szzepieniu między innymi Efektywnymi Mikroorgnizmmi (Kuhrski i Jstrzęsk 2005). Ih rozwój w gleie prowdzi do wzogeni mikroflory hrkteryzująej dną gleę (Kzmrek i in. 2008, Mruglsk i in. 2009). W dnih Kzmrk i in. (2008) dotyząyh wpływu Efektywnyh Mikroorgnizmów n włśiwośi mikroiologizne gley minerlnej (glin lekk) orz jej ktywność enzymtyzną utorzy stwierdzili, że wpłynęły one n wzrost ogólnej lizy kterii, grzyów, promieniowów i mikroorgnizmów kopiotrofiznyh, hmowły ntomist nmnżnie dronoustrojów oligotrofiznyh. Kuhrski i Jstrzęsk (2005) wykzli, że preprt EM1 i EM2 wpływł jedynie n wzrost kterii elulolityznyh. Murnyi i Józefiuk (2003), Kzmrek i in. (2008) dowiedli, że Efektywne Mikroorgnizmy stymulowły ktywność dehydrogenz gleowyh i wspomgły oddyhnie gleowe. Gjewski i in. (2011) podli, że Efektywne Mikroorgnizmy wpływły n włśiwośi fizyzne i wodne mteriłu gleowego pornego z poziomów orno próhniznyh gle minerlnyh (zrnej ziemi i gley płowej). Spowodowły spdek gęstośi przy jednozesnym wzrośie 8

9 porowtośi gley, o zoserwowł również w swoih dnih Kzmrek i in. (2008). Stwierdzili oni pondto, że zstosownie EM-A w gleie o ięższym skłdzie mehniznym poprwiło nturlny drenż. W prktye pozwl to n szysze odprowdznie ndmiru wód grwityjnyh przy zhowniu wysokih wrtośi polowej pojemnośi wodnej. Pod wpływem Efektywnyh Mikroorgnizmów nstąpił wzrost mksymlnej pojemnośi wodnej (MPW) orz polowej pojemnośi wodnej (PPW). Uzyskno zwiększenie ilośi wody dostępnej i łtwo dostępnej dl roślin (Kzmrek in. 2007). Mruglsk i in. (2009) stwierdzili, że poprzez wprowdzenie Efektywnyh Mikroorgnizmów do gley polepszeniu uległ mksymln i minimln pojemność kpilrn. Dodtek Efektywnyh Mikroorgnizmów wpłynął tkże n zwiększenie prędkośi filtrji wody w gleie o ięższym skłdzie grnulometryznym, oniżył ją w gleie lekkiej. Zminy te mją pozytywne znzenie w wrunkh polowyh. Autorzy stwierdzili tkże dodtni wpływ Efektywnyh Mikroorgnizmów n wytrzymłość gregtów gleowyh n śisknie, wzrost ih wodoodpornośi dynmiznej i sttyznej orz ilośi i jkośi gregtów wtórnyh. Są to zynniki ogrnizjąe powierzhniowe zskorupinie się gley, które utrudni kiełkownie nsion i jest jedną z przyzyn erozji gley. Efektywne Mikroorgnizmy tworzą dwuwrstwowe kpsuły żelowe z eztlenowym środowiskiem wewnątrz i tlenowym n zewnątrz. Ogrniz je stref mikroorgnizmów fkulttywnyh, które zloklizowne po stronie wewnętrznej prowdzą metolizm ez udziłu tlenu, po zewnętrznej z udziłem tego pierwistk (Shneider 2005). Według Shneider (2005) Efektywne Mikroorgnizmy są sorowne n powierzhni ząstek minerlnyh. Przytwierdzone kpsuły odpyhją od sieie ząstki gley i w ten sposó wpływją n rozluźnienie jej struktury. Zdniem Stępni i in. (2011) po zstosowniu mązki mięsno kostnej z dodtkiem Efektywnyh Mikroorgnizmów zmniejszył się wskźnik zryleni i rozpyleni, ntomist zwiększył się wskźnik strukturlnośi gley. Vlrini i in. (2003) potwierdzili pozytywny wpływ Efektywnyh Mikroorgnizmów n włśiwośi hemizne gle, wynikjąy z przyśpieszeni przemin minerlno humifikyjnyh mterii orgniznej gley orz wzrostu zwrtośi węgl orgniznego. Dly i Stewrt (1999) orz Woodwrd (2003) twierdzą, że Efektywne Mikroorgnizmy zwiększją lizeność pożyteznyh 9

10 mikroorgnizmów przyzyniją się do szyszej minerlizji węgl orgniznego orz zwiększją przyswjlność skłdników pokrmowyh z mterii orgniznej. Jkuus i in. (2010) podją, że dwk 300 l. h -1 Efektywnyh Mikroorgnizmów zstosown n gleie płowej przyzynił się do wzrostu ilośi przyswjnego potsu, mgnezu i zotu minerlnego, spowodowł jednk spdek jej uforowośi. Potwierdziły to również dni Zydlik i Zydlik (2008). Ntomist w zrnej ziemi zwrtość przyswjlnego potsu, mgnezu, sirki i zotu minerlnego orz kwsowość hydrolityzn mlły, uforowość gley wzrstł wrz ze wzrostem dwki zstosownego preprtu. Jkuus i in. (2010) nie stwierdzili wpływu Efektywnyh Mikroorgnizmów n wzrost ilośi węgl orgniznego, próhniy i ph. Efektywne Mikroorgnizmy spełniją swoje zdnie n gleh zdegrdownyh, zniszzonyh i uogih, n któryh rk jest dronoustrojów niezędnyh roślinom do normlnego rozwoju, nwet przetrwni w niesprzyjjąyh wrunkh (Bdur 2004). Mogą yć one stosowne w różnyh fzh wzrostu i rozwoju roślin. Nowkowsk (2005) stwierdził, że zprwinie nsion urk ukrowego szzepionką zwierjąą Efektywne Mikroorgnizmy skuteznie ogrniz oumiernie siewek. W dnih Jns i Grzesik (2006) przedsiewne potrktownie nsion Efektywnymi Mikroorgnizmmi wpłynęło n wzrost lizy skiełkownyh nsion gtunków o niskiej zdolnośi kiełkowni, tkih jk: koper ogrodowy i włoski, jeżówk, kolendr siewn, mjernek i szłwi lekrsk. Miesznin t hronił rośliny przed grzymi ptogeniznymi z rodzju Alternri, Fusrium, Boltrytis. Tkże Sinqueir i in. (1993) wykzli istotny wpływ Efektywnyh Mikroorgnizmów n wigor i kiełkownie nsion urków, groszku, mrhwi, ogórków i pomidorów, Wielgusz i in. (2009) n zwiększenie energii kiełkowni nsion lnu oleistego. Jns i Grzesik (2005) twierdzą, że łązne dziłnie Tytnitu i EM-ów wpłynęło n jkość, zdrowotność i wigor nsion mrhwi i wiesiołk. Dziłnie Efektywnyh Mikroorgnizmów użytyh do zprwini nsion zleży od ih dwki. Fltyn i Mieszkieło (2008) podją, że zstosownie pojedynzej dwki EM-A wpływ pozytywnie n dynmikę kiełkowni nsion pszeniy jrej, zś podwójnej hmująo. Szydłowsk i Młuszyńsk (2011) orz Młuszynsk i in. (2012) wykzli, że preprty EM-Frming, EM-A Plus, ISD zwierjąe Efektywne Mikroorgnizmy nie 10

11 spowodowły istotnego sttystyznie zwiększeni zdolnośi kiełkowni nsion pszeniy jrej, jęzmieni jrego, ows, łuinu żółtego i wąskolistnego, felii łękitnej orz serdeli. Jednk po ih zstosowniu stwierdzono mniej siewek niewłśiwie wyksztłonyh orz nsion mrtwyh. Oddziływnie Efektywnyh Mikroorgnizmów n wielkość i jkość plonów roślin uprwnyh nie jest jednoznzne. Kołodziejzyk i in. (2012) wykzli pozytywny wpływ Efektywnyh Mikroorgnizmów n plon i osdę roślin pszeniy jrej. Również Piskier (2006) stwierdził znząy wpływ Efektywnyh Mikroorgnizmów n wzrost i elementy struktury plonu pszeniy jrej orz ehy iometryzne tkie jk: długość źdźł i kłos osd źdźeł i kłosów, ilość zirn w kłosie. Klm i in. (2010) zoserwowli pozytywny wpływ Efektywnyh Mikroorgnizmów n wzrost i kondyję roślin pszeniy ozimej i rzepku. Sulewsk i Ptszyńsk (2005) stwierdziły, że Efektywne Mikroorgnizmy przyzyniły się do zwiększeni msy tysią ziren (MTZ) kukurydzy. Efektywne Mikroorgnizmy zstosowne w uprwie wrzyw wpłynęły n wzrost plonu euli (Dly i Stewrt 1999) i grohu (Jvid 2006). Pietkiewiz i in. (2004) stwierdzili, że potrktownie sdzeników Efektywnymi Mikroorgnizmmi pozytywnie wpłynęło n proes fotosyntezy i stopień wykorzystni wody przez rosliny, zerne ulwy yły rdziej wyrównne pod względem wielkośi. Jk podją utorzy, większ intensywność fotosyntezy u roślin trktownyh EM-mi mogł yć spowodown większą dostępnośią skłdników pokrmowyh. Zrzyńsk i Goliszewski (2011) orz Zrzyńsk (2011) wskzli, że stosownie EM-ów nie miło istotnego wpływu n plon ogólny orz n występownie zewnętrznyh i wewnętrznyh wd ulw ziemnik. Bdni Priydij i in. (2005) nie potwierdziły istotnego wpływu Em-ów n plon kukurydzy. Również Wielgusz i in. (2009), nie stwierdzili istotnego wpływu EM-A n plon nsion lnu oleistego. Górski i Kleier (2010) stwierdzili, że Efektywne Mikroorgnizmy odgrywją wżną rolę w uprwie roślin ozdonyh. W dnih uzyskli istotnie większy plon kwitów, większą ilość wytworzonyh pędów i średnię kwitów róży orz lizę kwitostnów i liśi u gerery. Woln Mruwk i in. (2010) wykzli pozytywny wpływ Efektywnyh Mikroorgnizmów n przyswjlność skłdników pokrmowyh i ogólną kondyję pelrgonii, poprzez zwiększenie ktywnośi fotosyntetyznej roślin. Preprty EM-A i EM-5 wpłynęły n zwiększenie systemu korzeniowego i powierzhni symilyjnej liśi podkłdki jłoni M.9 (Zydlik i Zydlik 2008). 11

12 Wierzik i Trwzyński (2011) wykzli, że Efektywne Mikroorgnizmy wpłynęły n zwrtość mkro- i mikroelementów w ulwh ziemnik. Ziemniki zerne z roślin trktownyh Efektywnymi Mikroorgnizmmi zwierły istotnie więej zotu, oru, miedzi i żelz w porównniu z kontrolą. Jk podje Kowlsk (2012) Efektywne Mikroorgnizmy wzmniją nturlną odporność roślin, wypierją z uprw ptogeny i szkodniki. Zstosowny preprt zwierjąy Efektywne Mikroorgnizmy hmowł rozwój śniei uhnąej pszeniy (Tilleti ries) w systemh uprw ekologiznyh (Borgen i Dvnlou 2000), skuteznie hronił pszenię ozimą przed septoriozą (Soptori nodorum) i runtną plmistośią liśi (Drehsler tritii-repentis) (Boligłow i Gleń 2008). Stępień i Admik (2009) wykzli pozytywny wpływ Efektywnyh Mikroorgnizmów n ogrnizenie łmliwośi źdźł zóż wywołne przez Oulimul spp. Inokulj nsion lnu włóknistego Efektywnymi Mikroorgnizmmi ogrnizył występownie grzyów z rodzju Fosriu (Lngner i in. 2003). Również Okorski i Mjhrzk (2008) stwierdzili, że Efektywne Mikroorgnizmy w uprwie grohu siewnego pełniły funkję ohronną przed grzymi z rodzju Fusrium. Whowsk i in. (2010) podją, że miesznin Efektywnyh Mikroorgnizmów nie przyzynił się jednk do ohrony żyt ozimego przed grzymi z rodzju Fusrium. Boligłow (2005) stwierdził, że szzepienie gley Efektywnymi Mikroorgnizmmi przed sdzeniem ulw ziemnik njlepiej hroni je przed ospowtośią (Rhizotoni solni) i prhem zwykłym (Streptomyes sies). Boligłow (2005) stosują Efektywne Mikroorgnizmy z udziłem liśi pokrzywy znotowły spdek lizy lrw stonki (Leptinotrs deemlinet) w uprwie ziemników. Górski i Gór (2009) w dnih dotyząyh wpływu Efektywnyh Mikroorgnizmów n rozwój in vitro grzy Trihoderm hrzinium w uprwie piezrki dwuzrodnikowej uzyskli pozytywny efekt. Mksymlne zhmownie wzrostu i zrodnikowni ptogenu nstąpiło po zstosowniu EM-A+EM-5 w stężeniu 100 mg. m 3, zś ogrnizenie po zstosowniu EM-A w stężeniu 100 mg. m 3 i EM- A+EM-5 w stężeniu 50 mg. m -3. Wielkość i jkość plonu roślin uprwnyh zleży od dostępnośi skłdników pokrmowyh zwrtyh w gleie orz od sposou nwożeni (Czpl, Nowk 1995). Odpowiednie zoptrzenie roślin w niezędne skłdniki pokrmowe jest wrunkiem ih prwidłowego wzrostu i rozwoju, w efekie wysokiego plonowni (Grzyś 2004). 12

13 Dogleowe nwożenie orgnizne i minerlne w okresie wegetji może okzć się niewystrzjąe, wówzs polene jest pozkorzeniowe dokrminie roślin (Boligłow 2003, Cwlin-Amrozik i in. 2007). Skłdniki zwrte w nwozh dolistnyh przenikją przez kutykulę i prty szprkowe ędąe n łodygh i liśih do tknek roślinnyh. Dzięki temu jest ono rdziej efektywne, szyiej dostrz skłdniki pokrmowe orz wpływ n lepsze ih wykorzystnie w porównniu do trdyyjnego nwożeni dogleowego (Songin, Śnieg 1996, Brś, Swik 2009). Ten sposó nwożeni m n elu jk njszysze włązenie skłdników w metolizm rośliny. Dokrminie pozkorzeniowe roślin przyzyni się do zmniejszeni zniezyszzeni gley i wód gruntowyh (Songin, Śnieg 1996, Brś, Swik 2009). O plonowniu i jkośi plonu deyduje nwożenie nie tylko mkroelementmi, le również mikroskłdnikmi, tj. orem, miedzią, ynkiem i in. (Wróel i Gregorzyk 2002). Mikroelementy wpływją dodtnio n poiernie przez rośliny skłdników pokrmowyh, wzmgją proesy fizjologizne orz determinują wielkość i jkość plonów (Głowk 2008). Przy wysokih plonh roślin uprwnyh i zwiększonym porniu skłdników pokrmowyh mogą powstć niedoory mikroelementów w roślinie i zuożenie w nie gley (Gemrzewski 2000). Wrhołow (1998) podje, że nwozy dolistne możn stosowć od fzy wyrźnego rozwoju zęśi ndziemnyh do momentu pojwieni się pierwszyh zielonyh owoów. Zdniem Brś i Swikiej (2009) orz Kuik (2007) n efektywność dolistnego dokrmini roślin m wpływ wysokość iśnieni, jednorodność kropli, równomierność pokryi liśi, mksymlne nsyenie łej powierzhni liśi i żywotność kropli. Soning i Śnieg (1996) wykzli, że n efektywność nwożeni dolistnego wpływ mją wrunki pogodowe pnująe w okresie wegetji. Dokrminie pozkorzeniowe dwóh odmin pszenżyt ozimego w roku sprzyjjąym pod względem ilośi opdów tmosferyznyh wpłynęło istotnie n lizę kłosów, lizę ziren w kłosie i msę tysią ziren. W lth, kiedy pnowł susz zieg ten nie przyniósł znząego efektu. U roślin oowtyh prwidłowe zoptrzenie w mkro- orz w mikroelementy odgryw wżną rolę w przeiegu i wydjnośi proesu wiązni zotu tmosferyznego przez symiotyzne kterie Rhizoium leguminosrum v. phseoli (Grzyś 2004). W tego rodzju uprwh przydtne są nwozy typu U, do któryh nleżą m. in. 13

14 Alkliny (Mikiiuk, Mikiiuk 2009). Wśród oferownyh do sprzedży są Alklin PK 5:25, Alklin PK 10:20, Alklin K+Si, Alklin KB+Si. Alkliny dostrzją roślinie określonyh skłdników pokrmowyh, jednoześnie utrudniją rozwój ptogenów (Mikiiuk, Mikiiuk 2009). Przy zstosowniu Alklinów rośliny lepiej znoszą niekorzystne wrunki środowisk, hrkteryzują się większą zdrowotnośią i produkją iomsy orz mniej intensywną trnspirją (Nowkowski 2001, Strtek i in. 2006). Zstosownie skłdników pokrmowyh łąznie z mikroelementmi w formie oprysku dolistnego jest rdziej efektywne od plikji pojedynzego skłdnik. Dokrminie pozkorzeniowe pszeniy ozimej fosforem w fzie krzewieni orz w okresie strzelni w źdźło wpłynęło n otrzymnie większego lu tkiego smego plonu w porównniu z nwożeniem dogleowym. Wpłynęło tkże korzystnie n zwrtość zotu i iłk w zirnie (Kruze 1995). Mosli i in. (2006) otrzymli istotnie większy plon zirn pszeniy, gdy dokrminie dolistne fosforem zstosowli podzs fzy strzelni w źdźło. Kulzyki i in. (2009) stosują Ekolist P+Zn ook wzrostu plonu zirn pszeniy jrej uzyskli znznie większą zwrtość ynku w zirnie i w słomie. Ntomist po zstosowniu Ekolistu P+Fe znotowli większą ilość Fe w słomie w porównniu do oiektu kontrolnego. Borowski i Mihłek (2009) wykzli, że dokrminie dolistne szpinku potsem w formie 1% roztworu KCL, KNO3, K2SO4, C6H5K3O7 x H2O wpłynęło wzrost zwrtośi hlorofilu, krotenoidów, żelz, zotnów orz iłk w liśih dnej rośliny. Ntomist zwrtość witminy C orz wpni uległ zmniejszeniu. Jrosz i in. (2009) wykzli istotny wpływ nwozu dolistnego Plonohron (potsowy, mgnezowy, wpniowy) n plon orz wyższą zwrtość witminy C w owoh ogórk w porównniu do owoów roślin pohodząyh z oiektów ez dokrmini. Mihłojć i Konopińsk (2009) stwierdziły istotnie większą zwrtość witminy C, potsu i fosforu w liśih słty pod wpływem dokrmini pozkorzeniowego różnymi rodzjmi nwozów PK w porównniu z kontrolą ez dokrmini pozkorzeniowego. Nie stwierdziły ntomist istotnyh różni w zwrtośi suhej msy, wpni i mgnezu. Dogleowe jk i dolistne nwożenie potsem nie powodowło istotnyh zmin w wielkośi główek słty. Mjewski (1961) już w lth sześćdziesiątyh wykzł, iż rośliny oowte mją duże zpotrzeownie n or > 0,5 mg B. h -1. Przy niedostteznym zoptrzeniu 14

15 w or rośliny wrżliwe n jego niedoór regują znznie większym spdkiem plonów (Rerksem i Jmjod 2004). Bor jest jednym z głównyh skłdników, który może ogrnizć porżenie roślin przez horoy, z uwgi n rolę jką pełni podzs syntezy sustnji udująyh śiny komórkowe (Grzyś 2004). Jk podją Mikiiuk i Mikiiuk (2009) dostrzenie roślinom poprzez dokrminie pozkorzeniowe tkih mikroelementów jk: or, miedź, ynk, moliden, kolt, tytn i mngn istotnie ogrnizyło udził nsion fsoli porżonyh przez horoy (plmistość zgorzelową orz rdzę fsoli) z 16,9% do 6,1%. Pozkorzeniowe dokrminie roślin strązkowyh mikroelementmi ogrniz znznie wielkośi dwek nwozowyh stosownyh dogleowo. Rośliny motylkowe gruonsienne regują rdzo pozytywnie n dokrminie mikroelementmi. Jnezek i in. (2004) stosują dolistne dokrminie fsoli orem i molidenem wykzli wzrost plonów nsion o 3%. Pisulewsk (1993) po zstosowniu oru w posti 0,1% roztworu orksu przed kwitnieniem grohu siewnego i peluszki uzyskł o 11% większy plon nsion w porównniu z kontrolą ez nwożeni. Korzeniowsk (2008) dją rekję 10 odmin pszeniy ozimej n pozkorzeniowe dokrminie orem w posti kwsu orowego, u ztereh odmin uzyskł większy o 8,6-15,2% plon zirn. Wróel (2008) stwierdził, że pozkorzeniowe dokrminie pszeniy jrej orem w posti roztworu H3BO3 wpłynęło istotnie n plon zirn orz słomy, tkże podniosło w nih zwrtość tego mikroelementu. Wilzek i Ćwintl (2004) uzyskli znząo większy plon konizyny zerwonej (łąkowej) tylko z oiektu gdzie zstosowli podwójną dwkę nwozu zwierjąego or w porównniu z kontrolą ez nwożeni. Krzem występująy w dużej ilośi w gleie posti glinokrzeminów i kwru jest większośi niedostępny dl roślin. Zdniem Mikiiuk i Mikiiuk (2009) rośliny poierjąe większe ilośi krzemu hrkteryzują się rdziej oszzędną gospodrką wodną i mniejszym współzynnikiem trnspirji. Według Nowkowskiego (2001) orz Strtek i in. (2006) rośliny dorze zoptrzone w krzem hrkteryzują się lepszym stnem zdrowotnym orz dją wyższe plony. Grjkowski i in. (2006) stosują nwóz krzemowy w posti 0,2% roztworu AtiSilu w uprwie truskwek odminy Elsnt, uzyskli istotnie większą jędrność owoów w porównniu z kontrolą nienwożoną. W dnih Ohmin i in. (2006) 15

16 nwóz wpniowo-krzemowy stosowny w posti 0,2% roztworu AtiSilu wpłynął n wzrost jędrnośi owoów śliw podzs zioru i w okresie przehowywni w hłodni. Mikiiuk i Mikiiuk (2009) zwrją uwgę, iż Alklin K+Si może wzmgć syntezę kwsu sliylowego, który jest sustnją wzrostową, uwlniną w roślinh w wyniku dziłni zynników stresowyh wywołnyh np. infekją ptogenmi, uszkodzenimi mehniznymi, promieniowniem UV. Mikiiuk i in. (2009) dją wpływ dokrmini pozkorzeniowego Alklinem K+Si w uprwie truskwek stwierdzili, że zieg ten mił istotny wpływ n jędrność owoów, zwrtość suhej msy w owoh orz zwrtość wpni. Wpłynął on n znzne zmniejszenie kumulji zotnów w owoh. Alklin P+Si nie mił istotnego wpływu n msę i średnię pojedynzego owou, kwsowość, zwrtość fosforu orz ekstrktu. Skupień i in. (2008) dją wpływ pozkorzeniowego dokrmini mngnem, Alklinem K+Si orz mngnem z Alklinem K+Si n ehy fizyzne i skłd hemizny owoów ronii stwierdzili, że njwiększą zwrtość ukrów znotowno w owoh z krzewów dokrminyh pozkorzeniowo Mn i Alklinem łąznie. Tki sposó nwożeni nie wpłynął w istotny sposó n zwrtość kwsów ogółem, ekstrktu ogólnego, zotnów i polifenoli ogółem w owoh. Meszk i Bielenin (2009) dją wpływ nwozów dolistnyh n występownie prh jłoni stwierdziły ogrnizjąe dziłnie użytyh Alklinów. Zstosownie Alklinu PK 10:20 w stężeniu 2% znznie zmniejszyło występownie prh jłoni n owoh i liśih. Jłoński (2007) wykzł, że Alklin PK 10:20 wpłynął istotnie n wzrost plonu ziemnik orz ogrnizył znznie ojwy występowni zrzy ziemnik. Pod wpływem Alklinu PK wzrosł zwrtość skroi, zmniejszył się ilość zotnów w ulwh. Jłoński (2009) wykzł istotny wpływ Alklinu PK 10:20 n wzrost plonu hndlowego orz plonu ulw dużyh w porównniu z kontrolą. 16

17 3. Metody i mterił dwzy 3.1. Zkres i metody dń Eksperyment polowy przeprowdzono w lth n terenie Stji Doświdzlnej w Zwdh k. Siedle. Doświdzenie złożono metodą split-lok w trzeh powtórzenih. Powierzhni poletek do siewu wynosił 9,0 m 2, do zioru 7,2 m 2. Bdno wpływ dwóh zynników: I Efektywne Mikroorgnizmy (EM) 1 kontrol ez EM 2 EM-A 20 l. h -1 3 EM-A 20 l. h -1 + EM-5 2 l. h -1 II dokrminie pozkorzeniowe roślin nwozmi typu Alklin 1 kontrol 2 Alklin PK 3 l. h -1 3 Alklin K+Si 3 l. h -1 4 Alklin KB+Si 2 l. h -1 Fsolę szprgową (Phseolus vulgris L.) uprwino n stnowisku po pszenżyie ozimym. W kżdym roku przed złożeniem doświdzeni poierno próę gleową w elu oznzeni ph i zwrtośi mkroskłdników. Anlizy hemizne gley wykonno w lortorium Okręgowej Stji Chemizno Rolnizej w Wrszwie. Stnowisko pod wysiew fsoli szprgowej przygotowywno w trzeiej dekdzie mj. Przygotownie gley oejmowło orkę, nwożenie minerlne i ronownie. W pierwszej dekdzie mj stosowno nwożenie minerlne w elu doprowdzeni zwrtośi skłdników pokrmowyh w gleie do poziomu optymlnego dl fsoli szprgowej 30 mg N dm -3, mg P dm -3, mg K. dm -3 (Sdy 2000). Nsion fsoli szprgowej wysiewno w drugiej dekdzie zerw 18 zerw 2010 roku, 17 zerw 2011 roku i 18 zerw 2012 roku. Nsion wysino w rzędy odległe o 30 m. 17

18 W okresie wegetji fsoli szprgowej zstosowno preprty zwierjąe Efektywne Mikroorgnizmy tj. EM-A i EM-5 orz dokrminie pozkorzeniowe roślin nwozmi typu Alklin. Pierwszy zieg wykonno po wshodh roślin, gdy miły dorze rozwinięte dw liśie włśiwe 14 lip 2010 r., 11 lip 2011 r. i 4 lip 2012 r. Dw kolejne w odstęph dziesięiodniowyh. Fsolę podlewno wodnym roztworem EM-ów. Alkliny stosowno w posti roztworu wodnego, którym opryskiwno rośliny. Ziór strąków fsoli szprgowej rozpozynł się w pod konie drugiej dekdy sierpni i trwł do koń pierwszej dekdy wrześni. Strąki zrywno ręznie w mirę ih dorstni do wielkośi hndlowej Oserwje, pomiry i olizeni Przed rozpozęiem ziorów fsoli szprgowej wykonno nstępująe oserwje i pomiry: osd roślin (szt.. m -2 ), wysokość roślin (m), ms rośliny (g), powierzhni symilyjn liśi (m 2 ). N podstwie uzysknyh wyników olizono wskźniki: pokryi liśiowego (LAI), ulistnieni roślin (LAR), wgowy liśi (LWR). Oeny wpływu dnyh zynników n plonownie fsoli szprgowej dokonno n podstwie: plonu ogółem strąków (kg. m -2 ), plonu hndlowego strąków (kg. m -2 ), lizy strąków z rośliny (szt.). W trkie zioru, z kżdego poletk porno reprezenttywne próy roślin fsoli i strąków do pomiru eh iometryznyh i nliz hemiznyh. W wrunkh lortoryjnyh zmierzono i oznzono: długość strąk (mm), gruośi strąk (mm), 18

19 zwrtośi suhej msy w roślinh i strąkh (%) metodą suszrkowowgową, zwrtośi iłk ogółem w strąkh (% św.m.) metodą Kiejdhl, zwrtośi witminy C w strąkh (mg. 100g -1 św.m.) metodą Tillmns w modyfikji Pijnowskiego, zwrtośi ukrów ogółem w strąkh (% św.m.) metodą Luff Shoorl, zwrtość zotu w roślinh i strąkh (% s.m.) metodą Kiejdhl, zwrtość skłdników minerlnyh w roślinh (% s.m.) fosforu fotokolorymetryznie metodą wndowo-molideninową, potsu i wpni metodą fotometrii płomieniowej, mgnezu metodą sorpji tomowej. N podstwie uzysknyh wyników olizono: plon świeżej i suhej msy resztek poziorowyh (kg. m -2 ), ilość zotu wniesioną do gley z resztkmi poziorowymi (g. m -2 ), ilość fosforu, potsu, wpni i mgnezu jkie zostły zwróone gleie wrz z resztkmi poziorowymi (g. m -2 ). W oprowniu sttystyznym wyników zstosowno nlizę wrinji dl ukłdu split-lok. Istotność różni średnih określno testem Tukey przy poziomie istotnośi p = 0,05 (Trętowski, Wójik 1991) Mterił dwzy Do dń wykorzystno dw rodzje preprtów zwierjąyh Efektywne Mikroorgnizmy EM-A i EM-5 orz nwozy płynne do dokrmini pozkorzeniowego roślin Alklin PK, Alklin K+Si i Alklin KB+Si. Jk podje Informtor Greenlnd Tehnologi EM ( preprt EM- A to kominj mikroorgnizmów tlenowyh i eztlenowyh, w skłd której whodzą: kterie kwsu mlekowego, spowlnijąe rozwój kterii horootwórzyh i przyspieszjąe iodegrdję sustnji orgniznyh, drożdże wytwrzjąe sustnje przyspieszjąe wzrost roślin, enzymy, hormony itp.; ih metolity są pożywieniem dl innyh kterii, tkih jk kterie kwsu mlekowego i kterie z rodziny Atinomyetes. 19

20 kterie fotosyntetyzne odgrywjąe główną rolę w proesh iohemiznyh Efektywnyh Mikroorgnizmów. Preprt EM-A po rozieńzeniu z wodą przeznzony jest do stosowni dogleowego i dolistnego. Może yć stosowny przez ły okres wegetji roślin. Przyspiesz rozkłd w gleie tkih resztek orgniznyh jk słom, korzenie, łęty, stymuluje odudowę wrstwy próhnizej gley i poprwi jej odzyn. Pozwl n lepsze wykorzystnie przez rośliny skłdników dostrznyh przez trdyyjne nwożenie. Preprt jest ezpiezny dl złowiek, zwierząt i roślin. Może yć stosowny we wszystkih rodzjh uprw. W skłd preprtu EM-5 whodzą: Efektywne Mikroorgnizmy, mels trzinow, zosnek, ostr ppryk, oet winny, lkohol orz wod. Jest to produkt hroniąy rośliny przed horomi grzyowymi, odstrszjąy owdy orz hmująy rozwój ptogenów gleowyh. EM-5 ogrniz stosownie hemiznyh środków ohrony roślin. EM-A orz EM-5 nie wymg okresu krenji do konsumpji wrzyw i owoów z uprw, n któryh zostł zstosowny. Mikiiuk i Mikiiuk (2009) twierdzą, że y otrzymć duże plony, wysokiej jkośi, przy ogrnizeniu hemizji w trose o ohronę środowisk nleży stosowć dokrminie pozkorzeniowe roślin Alklinmi. Informje zwrte w Mteriłh Informyjnyh Intermg (2005) podją, że Alkliny nleżą do nwozów typu,,u. Są to nwozy spejlistyzne, zwierjąe w swoim skłdzie jeden lu dw skłdniki pokrmowe dominująe pod względem ilośi. Dostrzją one roślinie określonyh skłdników pokrmowyh orz ogrnizją rozwój szkodników i ptogenów. Zsdowy odzyn Alklinów niszzy owdy tylko w młodym stdium. Nwozy te nie szkodzą dorosłym owdom w tym pszzołom, trzmielom i muhówkom. Wysokie ph nwozu ktywizuje zynniki odpornośiowe roślin. Nwozy typu U nleży stosowć n przemin z pestyydmi. Efektywność ih dziłni zleży od nniesieni preprtu n powierzhnię roślin. Brdziej dokłdne pokryie powierzhni rośliny iezą użytkową zwiększ skutezność dziłni Alklinów. Alklin PK 10:20 zpewni roślinom optymlne dwki fosforu i potsu w kolejnyh fzh rozwojowyh. Nwóz m formę płynną. Przeznzony jest do stosowni dolistnego. Jest wysokozsdowy, ph 11,3. 20

21 Alklin K+Si to płynny, wysokozsdowy (ph 13,5) nwóz dolistny. Pozkorzeniowe dokrminie roślin Alklinem K+Si szyko poprwi stn odżywieni roślin potsem. Zwrtość krzemu w połązeniu z wysokim odzynem ktywizują zynniki odpornośiowe roślin. Alklin KB+Si to również płynny, wysokozsdowy nwóz potsowo-orowy z dodtkiem krzemu, ph 13,5. Pozkorzeniowe dokrminie roślin Alklinem KB+Si szyko poprwi stn odżywieni potsem i orem. Zwrtość krzemu i zsdowy odzyn nwozu poudz odporność roślin. Fsol szprgow uprwin jest n ezpośrednie spożyie orz jko surowie do mrożeni i konserwowni (Łud, Brodzewsk 2008). Strąki fsoli o rwie żółtej w większośi są przeznzone do ezpośredniego spożyi, zielone są wykorzystywne w przetwórstwie (Milzyńsk, Lenrtowiz 2007). Strąki fsoli szprgowej hrkteryzują się dużą wrtośią odżywzą. Zwierją znzne ilośi krotenoidów, flwonoidów, łonnik pokrmowego i witminy C. Mteriłem dwzym wykorzystnym w doświdzeniu ył fsol szprgow Unidor. Jest on jedną z njrdziej znnyh odmin fsoli szprgowej, wyksztłjąyh proste łyszząe strąki o intensywnej złoistożółtej rwie. Chrkteryzuje się wysoką plennośią. Strąki są rdzo smzne. Nwet po przerośnięiu nie tworzą włókien i wyśiółki pergminowej. Unidor jest odminą powszehnie uprwiną nie tylko do ezpośredniego spożyi, le tkże n plntjh wielkotowrowyh. Pomimo żółtyh strąków jest hętnie wykorzystywn jko surowie do mrożeni. Rośliny mją smukły pokrój. Odmin t jest odporn n lizne horoy tkie jk: wirus zwykłej moziki fsoli, ntrknozę fsoli orz kteriozę owódkową fsoli (Odminy wrzyw, 2011). 21

22 4. Chrkterystyk wrunków doświdzeni Bdni polowe prowdzono n terenie Rolnizej Stji Doświdzlnej w Zwdh. RSD Zwdy położon jest n Wysozyźnie Siedlekiej, n wysokośi m n.p.m., n oszrze Niziny Południowo Podlskiej, któr stnowi zęść podprowinji Nizin Środkowopolskih. Znjduje się n 52º09' szerokośi geogrfiznej półnonej i 22º33' długośi geogrfiznej wshodniej. Rolniz Stj Doświdzln w Zwdh położon jest we wshodniej dzielniy rolnizo-klimtyznej Polski. Teren ten hrkteryzuje się klimtem przejśiowym między morskim lądowym. Ksztłtują go śierjąe się msy powietrz polrno morskiego i polrno kontynentlnego. Okres wegetyjny trw od dni (Kondrki 1988). Średni wieloletni sum opdów tmosferyznyh z lt wynosi 210,6 mm (Zniewiz-Bjkowsk i in. 2012) Wrunki gleowe Bdni polowe przeprowdzono n gleie zliznej do rzędu gle runtnoziemnyh, typu gley płowe wytworzonej z pisku glinistego monego. Są to gley klsy IV, kompleksu żytniego rdzo dorego (Klems i in. 1982). Według ktegorii gronomiznej gle n której prowdzono dni zlizn jest do gle średnih. Przed złożeniem doświdzeni wrstw orn zwierł w 1 dm 3 : 7-11 mg N-NH4; 6-22 mg N-NO3; mg P; mg K; mg C; mg Mg (t.1). W porównniu do podnyh przez Sdego (2000) optymlnyh zwrtośi zotu i skłdników minerlnyh dl fsoli szprgowej gle, n której prowdzono doświdzenie, zwierł niedosttezną ilość zotu. Zwrtość fosforu w roku 2010 i 2012 ksztłtowł się poniżej zwrtośi optymlnej, w roku 2011 ył wystrzją. Zwrtość potsu we wszystkih lth dń ył z nisk dl fsoli szprgowej. Gle hrkteryzowł się młą w 2010 r. do średniej zwrtośią mgnezu w lth 2011 i Odzyn gley ył kwśny do lekko kwśnego (ph w H2O whło się od 5,37-5,7). 22

23 4.2. Wrunki pogodowe Zsdnizym zynnikiem wpływjąym n wielkość plonu fsoli szprgowej jest tempertur powietrz orz rozkłd i sum opdów szzególnie w okresie kwitnieni i wzrostu strąków (Szyrmer i in. 1992). Jk podją Łud i Brodzewsk (2007) n kwitnienie i związywnie strąków fsoli szprgowej mją wpływ wrunki pogodowe pnująe w lipu i sierpniu. Minimln tempertur wzrostu fsoli wynosi 10 o C, ntomist optimum 23 o C (Łud, 2000). Porównują wrunki pogodowe w lth dń stwierdzono, że njrdziej korzystne dl wzrostu i rozwoju fsoli szprgowej pnowły w roku 2010 (t.2, t.3). Średni tempertur powietrz w roku 2010 w okresie wegetji fsoli szprgowej ył wyższ o 0,2ºC od średniej wieloletniej dl tego okresu. Po iepłej pierwszej dekdzie zerw (18,6ºC), w drugiej i trzeiej dekdzie tego miesią nstąpiło ohłodzenie o około1,8ºc. Tempertury powietrz w lipu i dwóh pierwszyh dekdh sierpni osylowły wokół optimum dl wzrostu i rozwoju fsoli, o miło korzystny wpływ n ilość związnyh strąków orz wielkość plonu. Od trzeiej dekdy sierpni notowno stopniowy spdek tempertury, który utrzymywł się już do koń wrześni. W 2011 roku w okresie uprwy fsoli szprgowej średni tempertur powietrz ył niższ od średniej wieloletniej o 2,3ºC. Po rdzo iepłej pierwszej dekdzie zerw (20,5 ºC), nstąpiło ohłodzenie o pond 3ºC, które trwło do koń pierwszej dekdy lip. Przyzyniło się ono do ogrnizeni wzrostu roślin. W drugiej dekdzie lip średni tempertur powietrz wyniosł 20,3ºC, po zym nstąpił ponowny spdek tempertury o około 3ºC, który utrzymywł się do koń miesią. W sierpniu średni tempertur powietrz wyniosł 18ºC. Wrzesień ył iepły (14,4ºC). Średni tempertur powietrz w tym miesiąu ył wyższ od średniej wieloletniej o 1,5ºC. Średni tempertur powietrz w 2012 r. w okresie wegetji fsoli ył większ od średniej wieloletniej dl tego rejonu o 0,5ºC. Okres ten hrkteryzowł się jednk znznymi whnimi tempertur. Po hłodnej pierwszej dekdzie zerw 2012 (13,9ºC), w drugiej i trzeiej dekdzie nstąpił wzrost tempertury o pond 3,5ºC. W pierwszej dekdzie lip tempertur powietrz wzrosł do 24,2ºC, po zym w drugiej 23

24 dekdzie nstąpiło znzne ohłodzenie o ok. 7ºC. Pod konie lip i w pierwszej dekdzie sierpni tempertur wzrosł powyżej 20ºC, po zym ponownie nstąpiło ohłodzenie do 12ºC w trzeiej dekdzie wrześni. W lth okresy, w wegetji fsoli szprgowej (od zerw do wrześni) yły zróżniowne pod względem ilośi i rozkłdu opdów tmosferyznyh. W 2010 roku sum odpdów ył większ o 149,3 mm od średniej wieloletniej z lt , w dwóh pozostłyh lth dń tj. w roku 2011 i 2012 ył mniejsz od średniej wieloletniej odpowiednio o 16,6 mm i 24,9 mm. W 2010 roku jedynie w zerwu znotowno mniejszą o 2,6 mm ilość opdów tmosferyznyh w porównniu ze średnią wieloletnią. W lipu spdło łąznie 77,0 mm deszzu, zyli o pond 15 % więej w porównniu ze średnią wieloletnią. W sierpniu sum opdów tmosferyznyh wyniosł 106,3 mm i ył pond dwukrotnie większ od średniej wieloletniej dl tego miesią. We wrześniu sum opdów tmosferyznyh ył pond dwukrotnie większ od średniej wieloletniej, jednk tylko pierwsz dekd miesią ofitowł w opdy tmosferyzne. W dwóh pozostłyh dekdh wrześni opdów yło niewiele. W zerwu 2011 roku znotowno 39,1 mm opdów, zyli o 9 mm mniej w porównniu ze średnią wieloletnią. Njrdziej ofite opdy wystąpiły w lipu (120,2 mm). Ih ilość ył prwie dwukrotnie większ w odniesieniu do średniej wieloletniej. W sierpniu i wrześniu stwierdzono znzny defiyt opdów tmosferyznyh. Sum opdów tmosferyznyh w sierpniu ył pond dwukrotnie, we wrześniu pond zterokrotnie mniejsz w porównniu do średniej wieloletniej dl tyh miesięy. W 2012 roku, w zerwu miesięzn sum opdów tmosferyznyh ył o pond 30% większ, w lipu o pond 30% mniejsz od średniej wieloletniej. W sierpniu znotowno o prwie 20% więej opdów tmosferyznyh w porównniu ze średnią wieloletnią. Njsuhszym miesiąem w okresie uprwy fsoli w 2012 r. ył wrzesień. Łązni ilość opdów tmosferyznyh w tym miesiąu wyniosł zledwie 11,4 mm. 24

25 5. Wyniki dń 5.1. Wzrost i rozwój fsoli szprgowej Osd roślin Osd fsoli szprgowej przed ziorem wyniosł średnio 26,4 szt. m -2 (t. 4). Njwiększą (29,8 szt. m -2 ) znotowno w 2010 roku. Był on większ o 5,9 szt. m -2 od znotownej w 2011 roku i o 4,2 szt. m -2 od znotownej w 2012 roku. Współdziłnie Efektywnyh Mikroorgnizmów orz Alklinów yło zróżniowne w lth dń. W 2010 roku w kontroli ez Efektywnyh Mikroorgnizmów njwiększą osdę roślin stwierdzono po zstosowniu Alklinu KB+Si. Zliżon do niej ył osd uzyskn po dokrminiu pozkorzeniowym Alklinem PK i K+Si, istotnie mniejsz w oiekth ez dokrmini pozkorzeniowego Alklinmi. W oiekth z EM-A njwiększą osdę uzyskno po dokrminiu Alklinmi PK i K+Si. Zliżoną osdę stwierdzono w uprwie po dokrminiu Alklinem KB+Si, istotnie mniejszą ez dokrmini pozkorzeniowego Alklinmi. Po zstosowniu preprtów EM-A+EM-5 istotnie większą osdę roślin uzyskno po wszystkih rodzjh Alklinów w porównniu do uprwy ez Alklinów. W 2011 roku w kontroli ez Efektywnyh Mikroorgnizmów njwiększą osdę roślin uzyskno również po dokrminiu pozkorzeniowym Alklinem KB+Si. Zliżon do niej ył osd po zstosowniu Alklinu K+Si, istotnie mniejsz w oiekth z Alklinem PK. Istotnie njmniejszą osdę roślin n jednoste powierzhni stwierdzono w przypdku roślin nie dokrminyh Alklinmi. W oiekth z EM-A wszystkie Alkliny przyzyniły się do istotnego wzrostu osdy w porównniu do uprwy ez Alklinów. W oiekth z EM-A+EM-5 nie stwierdzono wpływu dokrmini pozkorzeniowego Alklinmi n osdę roślin. W roku 2012 w kontroli ez Efektywnyh Mikroorgnizmów nie stwierdzono wpływu dokrmini pozkorzeniowego Alklinmi n osdę roślin uprwinyh. W oiekth z EM-A liz roślin n jednoste powierzhni istotnie wzrosł po dokrminiu pozkorzeniowym wszystkimi rodzjmi Alklinów w porównniu do kontroli ez 25

26 Alklinów. W oiekth z EM-A+EM-5 njwiększą osdę roślin uzyskno po dokrminiu pozkorzeniowym Alklinmi PK i K+Si. Zliżoną osdą hrkteryzowły się oiekty, w któryh zstosowno Alklin KB+Si, istotnie mniejszą ez dokrmini pozkorzeniowego Alklinmi Wysokość roślin Wysokość roślin fsoli szprgowej przed ziorem wynosił średnio 40,43 m (t. 5). Rok 2010 sprzyjł wzrostowi roślin, które yły istotnie wyższe od uprwinyh w kolejnyh lth. Wysokość roślin po zstosowniu Efektywnyh Mikroorgnizmów whł się od 39,55 m w uprwie ez Efektywnyh Mikroorgnizmów do 41,34 m po ih zstosowniu. Współdziłnie zynników wpłynęło n wysokość roślin w lth prowdzeni dń. W 2010 roku wzrostowi roślin uprwinyh ez Efektywnyh Mikroorgnizmów orz uprwinyh po zstosowniu EM-A njrdziej sprzyjło pozkorzeniowe dokrminie Alklinem PK w porównniu z dokrminiem Alklinem K+Si i Alklinem KB+Si. W oiekth n któryh stosowno EM-A+EM-5 dokrminie pozkorzeniowe Alklinmi nie powodowło istotnyh różni w we wzrośie roślin. W 2011 roku w oiekth ez EM-ów, jk i po ih zstosowniu, njwyższe yły rośliny dokrmine pozkorzeniowo Alklinem PK. W uprwie ez Efektywnyh Mikroorgnizmów yły one istotnie wyższe w porównniu z dokrminymi pozostłymi rodzjmi Alklinów orz ez dokrmini pozkorzeniowego. W uprwie po zstosowniu EM-A miły zliżoną wysokość do roślin dokrminyh pozkorzeniowo Alklinem K+Si i KB+Si orz yły wyższe w porównniu z uprwinymi ez dokrmini pozkorzeniowego Alklinmi. W oiekth z EM- A+EM-5 yły istotnie wyższe w porównniu do roślin dokrminyh pozkorzeniowo Alklinem K+Si. W 2012 roku w oiekth ez EM-ów i po zstosowniu EM-A nie stwierdzono istotnego wpływu dokrmini pozkorzeniowego Alklinmi n wysokość roślin. Istotne różnie stwierdzono w oiekth z EM-A+EM-5. Rośliny dokrmine pozkorzeniowo Alklinem K+Si i KB+Si yły istotnie wyższe w porównniu do 26

27 uprwinyh ez Alklinów orz zliżone do dokrminyh pozkorzeniowo Alklinem PK Ms rośliny Ms rośliny fsoli szprgowej przed ziorem strąków wynosił średnio 160,1 g (t. 6). Njwiększą msą hrkteryzowły się rośliny uprwine w 2010 roku. Przewyższł on pond dwukrotnie stwierdzoną w 2011 roku i pond półtorkrotnie hrkteryzująą rośliny w 2012 roku. Zstosownie Efektywnyh Mikroorgnizmów miło istotny wpływ n msę roślin we wszystkih lth dń. W 2010 roku ms roślin uprwinyh ez Efektywnyh Mikroorgnizmów i po zstosowniu EM-A nie różnił się istotnie. Istotnie większą msą hrkteryzowły się rośliny z oiektów z EM-A + EM-5. W 2011 roku zznzył się istotny wpływ Efektywnyh Mikroorgnizmów zrówno w posti EM-A i EM-A+EM-5 n msę roślin fsoli szprgowej w porównniu do uprwy ez EM-ów. W 2012 roku, w uprwie fsoli, Efektywne Mikroorgnizmy nie powodowły istotnego zróżniowni msy roślin. We wszystkih lth dń istotnie njwiększą msą hrkteryzowły się rośliny dokrmine pozkorzeniowo Alklinem PK. W roku 2010 i 2011 ył on istotnie większ w porównniu do msy roślin uprwinyh ez Alklinów i dokrminyh pozkorzeniowo Alklinem K+Si i KB+Si. W roku 2012 w sposó istotny przewyższł stwierdzoną w oiekth ez Alklinow i po dokrminiu pozkorzeniowym Alklinem KB+Si, ył zliżon do stwierdzonej po zstosowniu Alklinu K+Si Powierzhni symilyjn liśi W 2010 roku powierzhni symilyjn liśi wyniosł 1,08 m 2 i ył istotnie większ w porównniu do stwierdzonej w kolejnyh lth dń (w 2011 o 0,45 m 2, w 2012 roku o 0,41 m 2 ) (t. 7). Wpływ współdziłni Efektywnyh Mikroorgnizmów i dokrmini pozkorzeniowego Alklinmi n wielkość powierzhni symilyjnej liśi ył zróżniowny w lth dń. 27

28 W 2010 roku w kontroli ez EM-ów fsol szprgow uprwin ez Alklinów orz po dokrminiu pozkorzeniowym Alklinem PK i K+Si mił istotnie większą powierzhnię symilyjną niż po Alklinie KB+Si. W oiekth z Efektywnymi Mikroorgnizmmi stwierdzono istotny wzrost powierzhni symilyjnej po dokrminiu pozkorzeniowym Alklinem PK. W oiekth z EM-A Alklin PK powodowł wzrost powierzhni symilyjnej liśi w porównniu do pozostłyh rodzjów dokrmini pozkorzeniowego, w oiekth z EM-A+EM-5 w porównniu do Alklinu K+Si i ez dokrmini pozkorzeniowego. W 2011 roku w kontroli ez EM-ów istotny wzrost powierzhni symilyjnej liśi stwierdzono po dokrminiu pozkorzeniowym Alklinem PK. W oiekth z EM-A njwiększą powierzhnię symilyjną miły rośliny dokrmine pozkorzeniowo Alklinem KB+Si i Alklinem PK, zliżoną uprwine ez Alklinów, istotnie mniejszą dokrmine pozkorzeniowo Alklinem K+Si. W oiekth z EM-A+EM-5 istotny wzrost powierzhni symilyjnej roślin (o 0,30 m 2 ) stwierdzono po dokrminiu pozkorzeniowym Alklinem K+Si w porównniu do uprwy ez dokrmini pozkorzeniowego. W 2012 roku w oiekth ez EM-ów rośliny dokrmine Alklinem K+Si hrkteryzowły się większą powierzhnią symilyjną w porównniu do stwierdzonej po zstosowniu Alklinu KB+Si orz ez dokrmini pozkorzeniowego. W oiekth Z EM-A wzrost powierzhni symilyjnej nstąpił po dokrminiu pozkorzeniowym Alklinmi PK i KB+Si w porównniu z Alklinem K+Si. W oiekth z EM-A+EM-5 nie stwierdzono wpływu dokrmini pozkorzeniowego Alklinmi n powierzhnię symilyjną liśi Wskźnik pokryi liśiowego ( LAI) Stosunek powierzhni symilyjnej liśi do powierzhni gley zjmownej przez roślinę (LAI) wyniósł średnio 17,68 i ył istotnie zróżniowny w lth dń (t. 8). Njwiększy stwierdzono w roku 2010, istotnie mniejszy w roku 2011 i Zstosownie Efektywnyh Mikroorgnizmów w połązeniu z nwożeniem pozkorzeniowym Alklinmi istotnie zróżniowło wielkość LAI. W oiekth ez EM-ów njwiększy (19,47) stwierdzono po zstosowniu dokrmini pozkorzeniowego Alklinem PK, zliżony po dokrminiu Alklinem K+Si, istotnie 28

29 mniejszy po Alklinie KB+Si orz ez dokrmini pozkorzeniowego. W oiekth z EM-Anjkorzystniej n wielkość LAI wpłynęło dokrminie pozkorzeniowe Alklinem KB+Si i Alklinem PK. Wrtość wskźnik ył istotnie większ w porównniu do stwierdzonej ez dokrmini pozkorzeniowego i po dokrminiu Alklinem K+Si. W oiekth z EM-A+ EM-5 istotnie większym LAI hrkteryzowły się rośliny dokrmine Alklinem PK (19,58) w odniesieniu do uprwinyh ez dokrmini pozkorzeniowego Wskźnik ulistnieni roślin (LAR) Wskźnik ulistnieni roślin (LAR) wynosił średnio 5,16 i ył zróżniowny w lth prowdzeni dń (t. 9 ). Njwiększym wskźnikiem (5,99), hrkteryzowły się rośliny uprwine w 2011 roku. Był on istotnie większy od określonego w roku 2010 i w roku W uprwie fsoli szprgowej ez EM-ów orz z EM-A+EM-5, njwiększy LAR (odpowiednio 5,82 i 5,54) stwierdzono po zstosowniu dokrmini pozkorzeniowego Alklinem K+Si. W uprwie ez EM-ów wskźnik ten ył większy w porównniu ze stwierdzonym w przypdku dokrmini Alklinem PK o 0,74 i Alklinem KB+Si o 0,64. Po zstosowniu EM-A+EM-5 ył większy w porównniu ze stwierdzonym ez dokrmini pozkorzeniowego o 0,69 i po dokrminiu pozkorzeniowym Alklinem PK o 0,75. Różnie yły sttystyznie istotne. Fsol, w uprwie której zstosowno EM-A njwiększy LAR mił po dokrminiu pozkorzeniowym Alklinem PK. Wskźnik ten ył istotnie większy (o 0,63) od stwierdzonego dl roślin uprwinyh ez dokrmini pozkorzeniowego Alklinmi o 0,63. Był również większy od stwierdzonego po zstosowniu Alklinów K+Si i KB+Si, jednk różnie nie zostły udowodnione sttystyznie Wskźnik wgowy liśi (LWR) Wskźnik wgowy liśi fsoli szprgowej (LWR) w poszzególnyh lth dń ył istotnie zróżniowny (t. 10). Njwiększą wrtośią LWR (0,51) 29

30 hrkteryzowły się rośliny w 2011 roku, istotnie mniejszą (0,49) w roku 2010, istotnie njmniejszą (0,39) w roku Stwierdzono istotne współdziłnie Efektywnyh Mikroorgnizmów i dokrmini pozkorzeniowego Alklinmi n wrtość LWR. W przypdku uprwy fsoli ez EM-ów i po zstosowniu preprtu EM-A njwiększy LWR stwierdzono w oiekth z dokrminiem pozkorzeniowym Alklinem PK. W uprwie ez EM-ów wskźnik ten ył istotnie większy w porównniu do stwierdzonego po dokrminiu pozkorzeniowym pozostłymi rodzjmi Alklinów i ez dokrmini Alklinmi. W przypdku fsoli uprwinej po zstosowniu EM-A ył istotnie większy w porównniu do stwierdzonego po dokrminiu pozkorzeniowym Alklinem K+Si. W oiekth z EM-A+EM-5 fsol hrkteryzowł się njmniejszym LWR wówzs, gdy nie stosowno dokrmini pozkorzeniowego Alklinmi. Zstosownie Alklinów powodowło istotny wzrost wrtośi LWR. Istotnie njwiększy uzyskno po zstosowniu dokrmini pozkorzeniowego Alklinem K+Si Plonownie fsoli szprgowej Liz strąków zernyh z rośliny Njwiększą lizę strąków z rośliny (37,7 szt. z rośliny) zerno w 2010 roku, istotnie mniejszą (24,0 szt.) w 2011 roku i (19,8 szt.) w 2012 roku (t. 11). Stwierdzono wpływ współdziłni Efektywnyh Mikroorgnizmów i dokrmini pozkorzeniowego Alklinmi n lizę strąków zernyh z rośliny w lth prowdzeni dń. We wszystkih lth dń fsol szprgow uprwin ez EM-ów njwięej strąków związywł po zstosowniu dokrmini pozkorzeniowego Alklinem KB+Si. W 2010 roku liz strąków w oiekth z Alklinem KB+Si ył istotnie większ w porównniu do stwierdzonej po zstosowniu pozostłyh rodzjów Alklinów i w kominji ez dokrmini pozkorzeniowego. W 2011 roku ył istotnie większ w porównniu do ilośi strąków zernyh po dokrminiu pozkorzeniowym Alklinem K+Si, w 2012 również po dokrminiu pozkorzeniowym Alklinem K+Si i z uprwy ez dokrmini pozkorzeniowego. 30