MATERIAŁY I STUDIA. Zeszyt nr 232. Badania nad heterogenicznością oczekiwań inflacyjnych. Podejście ekonomii eksperymentalnej.

Transkrypt

1 MATERIAŁY I STUDIA Zeszy nr 3 Badania nad heerogenicznością oczekiwań inflacyjnych. Podejście ekonomii eksperymenalnej Marcin Pierzak Warszawa, luy 009 r.

2 Projek graficzny: Oliwka s.c. Skład i druk: Drukarnia NBP Wydał: Narodowy Bank Polski Deparamen Edukacji i Wydawnicw Warszawa, ul. Święokrzyska / el , fax Copyrigh Naro dowy Bank Polski, 009 Maeriały i Sudia są rozprowadzane bezpłanie. Dosępne są również na sronie inerneowej NBP: hp://

3 Spis reści Spis reści Sreszczenie Wsęp Oczekiwania jako przedmio zaineresowania ekonomii Rys hisoryczny Oczekiwania adapacyjne Kryyka Lucasa i eoria racjonalnych oczekiwań Podejście psychologiczne w badaniach nad oczekiwaniami Psychologiczne podłoże kryzysu paliwowego w Sanach Zjednoczonych Oczekiwania jako proces podejmowania decyzji Badania ilościowe oczekiwań ekonomicznych Modele ekonomeryczne Badania ankieowe Podejście eksperymenalne Opis eksperymenu Przygoowanie echniczne i środowisko eksperymenu Zaimplemenowany model gospodarki Równowaga w warunkach racjonalnych oczekiwań Równowaga w warunkach ograniczonej percepcji Wyniki badania Eksperymen pierwszy (sudenci ekonomii) Eksperymen drugi (analiycy sekora bankowego) Podsumowanie Bibliografia Załącznik. Insrukcja dla uczesników eksperymenu Załącznik. Ankiea Załącznik 3. Wyniki ankie Załącznik 4. Wykres kszałowania się dochodu i inflacji w czasie symulacji eksperymenu Załącznik 5. Wykresy symulowanych zachowań dochodu i inflacji przy różnych szokach podażowych MATERIAŁY I STUDIA Zeszy 3 3

4 Spis wykresów i abel Spis wykresów i abel Wykres. Model AD-AS przy założeniu oczekiwań adapacyjnych Wykres. Model AD-AS przy założeniu racjonalnych oczekiwań Wykres 3. Schema procesu decyzyjnego Wykres 4. Środowisko eksperymenu Wykres 5. Wielkość inflacji i dochodu w kolejnych rundach eksperymenu (grupa ) Wykres 6. Porównanie inflacji rzeczywisej z prognozami jednoi dwuokresowymi (grupa ) Wykres 7. Porównanie prognozy rzeczywisej z okresu na okres + z prognozami wynikającymi z modelu racjonalnych oczekiwań i ograniczonej percepcji (grupa ) Wykres 8. Porównanie prognozy rzeczywisej z okresu na okres + z prognozami wynikającymi z modelu racjonalnych oczekiwań i ograniczonej percepcji (grupa ) Wykres 9. Wielkość inflacji i dochodu w kolejnych rundach eksperymenu (grupa ) Wykres 0. Porównanie inflacji rzeczywisej z prognozami jednoi dwuokresowymi (grupa ) Wykres. Porównanie prognozy rzeczywisej z okresu na okres + z prognozami wynikającymi z modelu racjonalnych oczekiwań i ograniczonej percepcji (grupa ) Wykres. Porównanie prognozy rzeczywisej z okresu na okres + z prognozami wynikającymi z modelu racjonalnych oczekiwań i ograniczonej percepcji (grupa ) Tabela. Wyniki esymacji dla równania (grupa ) Tabela. Wyniki esymacji dla równania (grupa ) N a r o d o w y B a n k P o l s k i

5 Sreszczenie Sreszczenie Praca podejmuje problemaykę oczekiwań inflacyjnych, jako ważnego czynnika wpływającego na zmiany wielkości makroekonomicznych. W pracy przedsawiono, wykorzysywane w ekonomii, eorie oczekiwań oraz zweryfikowano ich poprawność w sposób eksperymenalny. Praca jes opisem eksperymenu przeprowadzonego na dwóch grupach wśród sudenów WNE UW (Wydział Nauk Ekonomicznych Uniwersyeu Warszawskiego) i analiyków makroekonomicznych. Badania przeprowadzono w Laboraorium Ekonomii Eksperymenalnej. W eksperymencie gracze byli proszeni o wyprognozowanie, na podsawie dosępnych danych hisorycznych, poziomu cen w kolejnym i za dwa okresy. Zbadano różnice w posrzeganiu zjawisk inflacyjnych w ych dwóch grupach. Problem prognozowania inflacji przeanalizowano również z perspekywy procesu decyzyjnego. Opisano eż doychczasowy wkład ekonomii eksperymenalnej w badaniu oczekiwań inflacyjnych. Słowa kluczowe: oczekiwania inflacyjne, psychologia podejmowania decyzji, ekonomia eksperymenalna Klasyfikacja JEL: E30, E37 i C90 MATERIAŁY I STUDIA Zeszy 3 5

6 Wsęp Wsęp Jedną z cech współczesnej makroekonomii jes o, że próbuje uwzględnić wpływ oczekiwań ekonomicznych na gospodarkę. Zmiany w poliyce makroekonomicznej powinny brać pod uwagę reakcję ludzi ich oczekiwania co do skuków akich działań. Wagę oczekiwań w życiu gospodarczym podkreślają G.W. Evans i S. Honkapohja : Zasadniczym wyzwaniem dla ekonomisów jes zrozumienie, w jaki sposób ludzie posrzegają świa i jak formułują oczekiwania, kóre nasępnie wpłyną na ich akywność ekonomiczną. Inflacja, ceny dóbr, kursy walu, inwesycje i konsumpcja są zbiorem zmiennych ekonomicznych, kórych wielkość w znacznym sopniu można wyłumaczyć oczekiwaniami. W ej pracy zosała podjęa próba zanalizowania oczekiwań inflacyjnych jako jednego z ważniejszych czynników wpływających na skueczność poliyki monearnej prowadzonej przez banki cenralne. W większości modeli makroekonomicznych, kóre wspomagają procesy podejmowania decyzji w gospodarce, uwzględniane są oczekiwania inflacyjne. W modelach ych nie można użyć rzeczywisych oczekiwań inflacyjnych, ponieważ nie można ich zaobserwować. Dlaego hisoria myśli ekonomicznej obfiuje w eorie na ema charakeru oczekiwań. Do najbardziej znanych należą, zaproponowana przez Cagana i Friedmana, eoria oczekiwań adapacyjnych oraz zaproponowana przez Lucasa eoria racjonalnych oczekiwań. Według pierwszej z nich oczekiwania odnośnie do przyszłej inflacji wyrażone są przeszłą inflacją. Druga sugeruje, że gracze są w sanie doskonale przewidzieć przyszłe zmiany cen i za oczekiwania inflacyjne przyjmuje się przyszły poziom inflacji. Celem ej pracy było empiryczne zbadanie, w jaki sposób ludzie formułują oczekiwania inflacyjne. To doprowadziło do posawienia hipoezy badawczej: rzeczywise oczekiwania inflacyjne mogą być modelowane zgodnie z isniejącymi eoriami oraz oczekiwania inflacyjne nie są homogeniczne, zn. że nie wszyscy ak samo prognozują inflację można wyodrębnić grupy, w kórych oczekiwania są formułowane w sposób naiwny, w innych grupach oczekiwania formułuje się w sposób racjonalny. Przyczyną heerogeniczności oczekiwań jes różny poziom wiedzy oraz doświadczenia ekonomicznego danej grupy. Prawdziwość posawionych hipoez zweryfikowano w sposób eksperymenalny. Przeprowadzany w pracy eksperymen miał na celu zbadanie, czy oczekiwania podmioów doyczące wielkości przyszłej inflacji są racjonalne. Badany był mechanizm podejmowania decyzji ekonomicznych i percepcja mechanizmów monearnych. Zadaniem graczy było sporządzenie prognozy przyszłej wielkości inflacji na podsawie danych hisorycznych. Użyy w ym celu model gospodarki zosał opracowany przez K. Adama podczas jego badań nad zachowaniem decydenów. Gracze nie byli poinformowani, jaki model zasosowano w badaniu i że ich prognozy miały wpływ na wielkość inflacji i produkcji w gospodarce. Model zakładał isnienie sanu równowagi dochodu i inflacji przy założeniu racjonalnych oczekiwań. Jedyne, co w akim przypadku mogło doprowadzić do odchylenia od poziomu równowagi, o losowe flukuacje popyowe wywołane poliyką rządu. Badanie zosało przeprowadzone na dwóch grupach różniących się poziomem wiedzy na ema procesów rynkowych. Miało o pomóc w zbadaniu, czy oczekiwania wszyskich podmioów w gospodarce są homogeniczne, czy może jednak isnieje zróżnicowanie oczekiwań w zależności od ekonomicznego doświadczenia podmioów. Dodakowo eksperymen zosał rozbudowany o ankieę, na podsawie kórej spodziewano się swierdzić, co ogranicza podmioy przy podejmowaniu decyzji. Bardzo ciekawa była próba porównania zachowań osób, kóre z racji wykonywanego zawodu prognozują inflację oraz Evans i Honkapohja (00), s. 5. Adam (004). 6 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

7 Wsęp osób niezajmujących się makroekonomią. Jeżeli isnieje wyraźna różnica w posrzeganiu zjawisk inflacyjnych między ymi grupami, o może o oznaczać isnienie obciążeń makroekonomicznych prognoz inflacji spowodowanych inną percepcją zjawisk ekonomicznych analiyków makroekonomicznych oraz innych podmioów ekonomicznych. Badanie zosało zaprojekowane przy użyciu programu Z-Tree, kóry umożliwia przeprowadzenie eksperymenu w pracowni kompuerowej. Temaycznie praca zosała podzielona na pięć części. Pierwsze rzy są eoreycznym przygoowaniem przed właściwym opisem przeprowadzonych badań i wniosków, jakie można było z nich wyciągnąć. Osanie dwa rozdziały odnoszą się już konkrenie do eksperymenu, jego przygoowania i wyników. W pierwszym rozdziale przedsawiono pierwsze udokumenowane przypadki oczekiwań ekonomicznych oraz hisorię myśli doyczącej oczekiwań inflacyjnych. Szczególną uwagę poświęcono eorii oczekiwań adapacyjnych i racjonalnych. Rozdział drugi opisuje podejście psychologiczne w badaniu oczekiwań. Kszałowanie się oczekiwań inflacyjnych zosało w nim przeanalizowane jako proces podejmowania decyzji. Miało o na celu przedsawienie ograniczeń, na jakie napoyka decyden, kiedy prognozuje poziom przyszłych cen. Spojrzenie na prognozy inflacyjne z perspekywy procesu decyzyjnego pozwoliło eż zdiagnozować przyczyny heerogeniczności oczekiwań inflacyjnych. Rozdział rzeci poświęcono różnym meodom badań nad oczekiwaniami ekonomicznymi. Opisane są w nimi narzędzia ekonomeryczne uławiające zarówno formułowanie oczekiwań, jak i ich badanie. Nasępnie przedsawiono przykładowe ankieowe badanie oczekiwań inflacyjnych. Osani podrozdział opisuje doychczasowy dorobek ekonomii eksperymenalnej. Przedsawione są w nim, w chronologicznej kolejności, przeprowadzone wcześniej eksperymeny i ich wkład w rozwój dziedziny. Rozdział czwary o opis eksperymenu. Składa się on z dwóch części. W pierwszej opisano echniczne aspeky badania. Druga, najobszerniejsza, o opis zaimplemenowanego do eksperymenu modelu gospodarki. Dwie części rozdziału piąego opisują wyniki przeprowadzonych badań. Pierwsza przedsawia wyniki eksperymenu przeprowadzone wśród sudenów WNE, druga analiyków sekora bankowego. Przy analizie drugiego eksperymenu porównano jego wyniki z wynikami uzyskanymi w pierwszym badaniu. Przedsawione są różnice, kóre świadczą o heerogeniczności oczekiwań inflacyjnych. MATERIAŁY I STUDIA Zeszy 3 7

8 Oczekiwania jako przedmio zaineresowania ekonomii Oczekiwania jako przedmio zaineresowania ekonomii W rozdziale przedsawiono hisorię eorii oczekiwań ekonomicznych doyczących przyszłej syuacji w gospodarce. W pierwszej części opisano najsarsze znane przykłady formułowania oczekiwań doyczących zjawisk ekonomicznych i sposoby, w jakie je wykorzysano. Przegląd obejmuje okres od sarożyności po czasy współczesne. Przedsawiony u zosanie również rozwój eorii ekonomicznych a w szczególności makroekonomicznych, kóre wykorzysują oczekiwania ludności. Kolejne dwie części rozdziału będą poświęcone dokładniejszemu opisaniu dwóch najbardziej isonych dla rozwoju ekonomii eorii oczekiwań, j. eorii oczekiwań adapacyjnych i racjonalnych... Rys hisoryczny Pierwszy znany przypadek doyczący oczekiwań ekonomicznych sięga czasów sarożynej Grecji. W dziele Arysoelesa p. Poliyka przyoczona jes hisoria Talesa z Mileu ( p.n.e.), kóry zarobił na rafnej prognozie przyszłych zbiorów oliwek. Jednej zimy przewidział, że nadchodzące zbiory oliwek będą bardzo urodzajne, więc zainwesował w kupno wszyskich pras do wyciskania oliwek w obrębie Chios i Mileu. Kiedy przyszły żniwa, wynajmował prasy po cenach znacznie przewyższającej e, po jakich nabył prasy. Inny przypadek wykorzysania rafnych prognoz podany jes w Biblii, w księdze Genesis Józef, syn Jakuba, posiadł dar rozumienia snów. W młodości jego bracia sprzedali go do egipskiej niewoli, gdzie zosał osobisym poddanym faraona. Gdy en dowiedział się o darze Józefa, nakazał mu łumaczenie swoich snów. Pewnego dnia faraon miał sen. [Śniło mu się, że] sał nad Nilem. I oo z Nilu wyszło siedem krów pięknych i łusych, kóre zaczęły się paść wśród siowia. Ale oo siedem innych krów wyszło z Nilu, brzydkich i chudych, kóre sanęły obok amych nad brzegiem Nilu. Te brzydkie i chude krowy pożarły siedem owych krów pięknych i łusych. Faraon przebudził się. A kiedy znów zasnął, miał drugi sen. Przyśniło mu się siedem kłosów wyrasających z jednej łodygi, zdrowych i pięknych. A oo po nich wyrosło siedem kłosów pusych i zniszczonych wiarem wschodnim. I e puse kłosy pochłonęły owych siedem kłosów zdrowych i pełnych. Poem faraon przebudził się 3. Józef doparzył się w ym śnie prognozy wielkości zbiorów zboża w ciągu nadchodzących 4 la. Oo, po siedmiu laach urodzaju miało nasać siedem la głodu. Namówił faraona na skup zboża w pierwszym okresie, a nasępnie jego sprzedaż w okresie nieurodzaju. Powyższe dwa przypadki mówią nam jedynie o ym, że prognozy doyczące przyszłej syuacji w gospodarce, ineresowały ludzi już u zarania dziejów. Pierwsza isona z punku widzenia ekonomii eoria, w kórej podsawową rolę odgrywają oczekiwania, daowana jes na XIX w. W 887 r. Emile Cheyson posulował, że w zachowaniu cen i dochodu widać cykliczność. Teoria a jes uważana za pierwszą wersję cyklu pajęczyny. Kolejnym krokiem w eorii oczekiwań były wyniki pracy Alfreda Marshalla. Ekonomiści szkoły klasycznej byli zaineresowani eoriami dynamicznymi jedynie w znaczeniu akumulacji kapiału i wzrosu gospodarczego. Uznawali, że gospodarka jes w sanie sacjonarnym, kóry można opisać za pomocą równań. Rola oczekiwań w ych eoriach prakycznie nie isniała. Zmienił o Marshall, kóry rozwinął eorię klasyczną o wprowadzenie do niej krókiego i długiego okresu. Do jej założeń dołożył między innymi posula saycznych oczekiwań odnośnie do cen, czyli pośrednio inflacji. Pierwszym ekonomisą, kóry bezpośrednio analizował ocze- 3 Biblia Tysiąclecia (003). 8 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

9 Oczekiwania jako przedmio zaineresowania ekonomii kiwania i ich wpływ na sabilność równowagi, był Ezekiel. W swojej pracy z 938 r. opisał sabilność w zw. modelu pajęczyny 4. W 939 r. Hicks 5 zaproponował, zainicjowane przez przedsawicieli szkoły szokholmskiej, podejście modelowania równowagi ymczasowej. Zakładało ono, że oczekiwania co do przyszłych cen wpływają na popy i podaż. Rozparywał je w konekście eorii równowagi ogólnej. W 96 r. Muh jako pierwszy, w sformalizowany sposób, opisał racjonalne oczekiwania jako zasadę działania modelu pajęczyny 6. W konekście makroekonomicznym bardzo ważnym esejem, w kórym oczekiwania ludności są ważnym czynnikiem wpływającym na wielkość inwesycji i ceny, jes ogólna eoria Keynesa 7. Uważał on, że oczekiwania są kluczem, kóry pozwala wyjaśnić isniejący poziom inwesycji, produkcji i bezrobocia. Skryykował eorię klasyczną i prawo Saya, mówiące o ym, że podaż generuje popy. W eorii klasycznej mechanizm sopy procenowej zapewniał równowagę inwesycji (I) i oszczędności (S). Według Keynesa zasada a była błędna. Uargumenował, że ko inny inwesuje, a ko inny oszczędza i nie isnieje żadna przyczyna, dla kórej e wielkości miałyby być ex ane równe. Co prawda może się zdarzyć syuacja, że I=S, ale częściej mamy do czynienia ze sanami nierównowagi I<S lub I>S. To, co decyduje o poziomie inwesycji o oczekiwania, kóre kszałują się w gospodarce. Mogą być pesymisyczne, co wpływa niekorzysnie na wielkość inwesycji lub opymisyczne co oddziałuje pozyywnie na inwesycje. W okresie Wielkiego Kryzysu przeważały oczekiwania pesymisyczne, przez co wielkość inwesycji w gospodarce była niewysarczająca. Należy zaznaczyć, że Keynes, pomimo roli, jaką przypisywał oczekiwaniom, nigdy nie wyjaśnił procesu formułowania się oczekiwań. Pierwszymi osobami, kóre nie ylko opisały oczekiwania jako isony elemen gry ekonomicznej, ale i wyjaśniały sposób worzenia się oczekiwań, byli Philips Cagan 8 (w 956 r.) i Milon Friedman 9 (rok później). Począwszy od la 50. i 60. oczekiwania sały się ważnym założeniem w niemal każdym obszarze zaineresowań makroekonomisów. Leżały u podsaw eorii doyczących konsumpcji, inwesycji, popyu na pieniądz i inflacji. W począkowej fazie oczekiwania modelowano, wykorzysując oczekiwania adapacyjne. Nasępnym krokiem w ewolucji eorii oczekiwań gospodarczych było wyodrębnienie oczekiwań racjonalnych, kórego dokonali Lucas w 97 r. i Sargen w 973 r. Prakycznie naychmias zasąpiły one eorię oczekiwań adapacyjnych. Okazało się, że za ich pomocą znacznie lepiej można prognozować wpływ poliyki makroekonomicznej na wielkości w gospodarce. Noabene, pierwszą osobą, kóra użyła sformułowania oczekiwania racjonalne, był w 946 r. Leonid Hurwicz 0. W dalszej części zosaną bliżej opisane oczekiwania adapacyjne i racjonalne oraz sposób, w jaki wykorzysywano je w konkrenych modelach makroekonomicznych... Oczekiwania adapacyjne Chociaż hipoezę oczekiwań adapacyjnych przedsawił po raz pierwszy Fisher w 930 r., o formalnie zosała wprowadzona do eorii makroekonomii w laach 50., a za jej auorów uważa się Cagana i Friedmana. Oczekiwania adapacyjne były ważnym empirycznie podejściem do modelowania przyszłych wielkości makroekonomicznych w świecie niepewności. Teoria a zyskała uznanie w kręgach makroekonomicznych i założenie o oczekiwaniach adapacyjnych szybko sało się jedną z podsaw nowoczesnych modeli makroekonomicznych, ukierunkowując makroekonomię la 60. i 70. ubiegłego wieku. Za pomocą akiego podejścia modelowano większość zjawisk wysępujących w gospodarce, na przykład krzywą Philipsa. 4 Ezekiel (938). 5 Hicks (939). 6 Muh (96). 7 Keynes (936). 8 Cagan (956). 9 Friedman (957). 0 Hurwicz (946). Fisher (930). MATERIAŁY I STUDIA Zeszy 3 9

10 Oczekiwania jako przedmio zaineresowania ekonomii Na czym polega eoria oczekiwań adapacyjnych? Zakładała ona, że podmioy dopiero pos facum reagują na zmiany w gospodarce. Decydenci są biernymi graczami i nie anycypują przyszłych ruchów gospodarki. Przy prognozie przyszłych cen oznacza o, że oczekiwania doyczące cen w okresie zależą od oczekiwań cen w okresie i częściowo od błędu prognozy w okresie poprzednim. W zapisie maemaycznym oczekiwania adapacyjne można więc przedsawić jako : p e =p e +λ(p p e ), gdzie λ (0,). W wyjąkowych wypadkach, jeżeli współczynnik λ jes równy 0, o p e są równe p e. Oznacza o, że podmioy nie weryfikują swoich oczekiwań z realnymi danymi rynkowymi. Jeżeli λ jes równa, o oczekiwane ceny są równe cenom z poprzedniego okresu. Wykres Model AD-AS przy założeniu oczekiwań adapacyjnych p AS 0 p p 0 A B AD AD 0 Y 0 Y Y Źródło: opracowanie własne. Przeanalizujmy eraz, jak eoria oczekiwań adapacyjnych oddziałuje na prosy model AD-AS. Na począku gospodarka znajduje się w sanie równowagi. Dochód w równowadze jes równy Y 0, przy cenach p 0. Załóżmy eraz, że za sprawą ekspansywnej poliyki monearnej zwiększa się ilość pieniądza w gospodarce. Wskuek ego, wyprowadzona z krzyża Keynesowskiego, krzywa AD 0 przesuwa się na nowy, wyższy poziom AD. Zgodnie z eorią Cagana i Friedmana podmioy oczekują, że ceny pozosaną na niezmienionym poziomie. Prowadzi o do syuacji, w kórej nowa równowaga krókookresowa kszałuje się przy nowym poziomie Y i wyższych cenach równych p. Syuację ę przedsawia wykres. Poprzednia równowaga opisana jes przez punk A, nowa przez punk B. Zaem co się sanie w długim okresie? Jeżeli λ będzie równe 0, o nowa równowaga długookresowa urzyma się w punkcie B. Jeżeli λ>0, o przez kolejne okresy będzie nasępowało dososowywanie oczekiwań do zaisniałej syuacji i dochód będzie wracał do punku wyjścia. Ceny będą rosły, aby zrównoważyć wyższą podaż pieniądza w gospodarce. Szczególnym przypadkiem jes λ=, wedy dochód wraca do punku wyjścia już w nasępnym okresie, a ceny kszałują się na akim poziomie, by realna podaż pieniądza pozosała bez zmian. W krókim okresie jednak, podmioy, działające zgodnie z oczekiwaniami adapacyjnymi, dały się oszukać i nie zauważyły spadku cen realnych przez co produkcja w gospodarce wzrosła..3. Kryyka Lucasa i eoria racjonalnych oczekiwań Mając na myśli eorię oczekiwań adapacyjnych, Milon Friedman powiedział kiedyś, że modelu makroekonomicznego nie należy oceniać po ym jak bardzo nierealisyczne założenia leżą u jego podsawy. To, co powinniśmy brać pod uwagę, o siła prognosyczna akiego modelu 3. Evans i Honkapohja (00), s.0. 3 de Grauwe (006). 0 N a r o d o w y B a n k P o l s k i

11 Oczekiwania jako przedmio zaineresowania ekonomii Taką próbą dla eorii oczekiwań adapacyjnych był kryzys paliwowy w Sanach Zjednoczonych w laach 70. ubiegłego wieku. Ku zaskoczeniu ekonomisów szkoły Friedmana, doychczas sosowane meody prognosyczne opare na eorii oczekiwań adapacyjnych zawiodły. W gospodarce USA wysąpiło zjawisko sagflacji. Syuacja, kóra nie powinna się zdarzyć na gruncie eorii oczekiwań adapacyjnych. Sagflacja oznaczała wysąpienie w ym samym momencie sagnacji produkcji oraz wysokiej inflacji. Próby dodawania kolejnych założeń ad hoc, w celu wyjaśnienia zaisniałej syuacji na gruncie doychczasowych eorii, padały. Prognozy opare na ych modelach okazały się zawodne i nie można było na nich polegać. Syuację, jaka wysąpiła w amym okresie, zadowalająco wyjaśnił za o Rober E. Lucas Jr. Zgłosił posula, że doychczasowe modele nie były w sanie przewidzieć kryzysu, ponieważ opierały się na błędnym założeniu doyczącym oczekiwań. Sare modele zakładały, że indywidualni gracze są bierni i dopiero pos facum reagują na posunięcia banku cenralnego. Lucas zasugerował, że ci indywidualni gracze są isoami rozumnymi, mają własną ineligencję i nie ograniczają się do pasywnego reagowania na decyzje banku cenralnego, ale sarają się przewidywać jego działania. Jes o zgodne z pragnieniem podmioów by zmaksymalizować własną użyeczność (osiągnąć maksymalny zysk). Zachowanie podmioów Lucas wyłumaczył nasępująco 4 : w odpowiedzi na pierwszy kryzys paliwowy ekonomiści, odpowiedzialni za prowadzenie poliyki monearnej w Sanach Zjednoczonych, Kanadzie i innych krajach, posanowili zrównoważyć efek kolejnego kryzysu przy wykorzysaniu ekspansywnej poliyki monearnej. Zabieg en przyniósłby pożądany efek, gdyby oczekiwania społeczeńswa odnośnie do inflacji były adapacyjne, zn. gdyby podmioy gospodarswa domowe i firmy powoli reagowały na wprowadzenie ekspansywnej poliyki monearnej. Rzeczywisość była inna. Dosyć szybko gospodarswa domowe i firmy zorienowały się w bieżącej syuacji i skorygowały swoje oczekiwania doyczące przyszłej inflacji. Ekspansywna poliyka monearna spowodowała ich wzros. Nowe oczekiwania inflacyjne wpłynęły na ekonomiczne decyzje podmioów. Pracownicy w umowach o pracę oczekiwali wyższych sawek, naomias firmy zweryfikowały wielkość podaży wyższe ceny za dosarczenie akiej samej ilości dóbr. W związku z ym głównym skukiem ekspansywnej poliyki monearnej była wysoka inflacja, naomias wpływ zwiększonej podaży pieniądza na produkcję i bezrobocie był znikomy. Taka kombinacja niskiej produkcji przy jednoczesnej wysokiej inflacji zosała nazwana sagflacją. Podsumowując opisaną przez siebie eorię Lucas powiedział: Jeśli za każdym razem, kiedy sopa bezrobocia spada, rząd reaguje ekspansywną poliyką monearną, ludzie będą o ym wiedzieli. Na przykład w krajach Ameryki Łacińskiej ludzie są ak pogodzeni z wysoką inflację, że ekspansja monearna nie skukuje. Nik nie da się nabrać. Jeśli naomias decyzję o ekspansji monearnej podjąłby Bundesbank, przyniosłoby o wzros w gospodarce. Jeśli zrobiłby o Alan Greenspan w USA, o eż by zadziałało. Te banki swoją poliyką w kwesii poliyki anyinflacyjnej zyskały sobie zaufanie wśród inwesorów i obywaeli. Jeśliby zmieniły ę poliykę, ludzie przez chwilę daliby się oszukać 5. Za pracę nad eorią racjonalnych oczekiwań Lucas w 995 roku orzymał Nagrodę Nobla. Rozważmy przedsawioną wcześniej syuację, wykorzysując eorię racjonalnych oczekiwań i prosy model gospodarki ypu AD-AS. Tak jak było o już opisane w eorii oczekiwań adapacyjnych, na począku gospodarka znajduje się w sanie równowagi. Dochód w równowadze jes równy Y 0, przy cenach p 0. Załóżmy eraz, że za sprawą ekspansywnej poliyki monearnej zosaje zwiększona ilość pieniądza w gospodarce. Wskuek ego krzywa AD 0 przesuwa się na nowy wyższy poziom AD. Zgodnie z założeniem podmioy zachowują się racjonalnie i mają pełną informację o syuacji w gospodarce, w ym o planach zwiększenia podaży pieniądza. Powoduje o naychmiasową weryfikację oczekiwań od- 4 Lloyd-Ellis, s.. 5 Wi (997). MATERIAŁY I STUDIA Zeszy 3

12 Oczekiwania jako przedmio zaineresowania ekonomii nośnie do przyszłej inflacji. Krzywa AS 0, pod wpływem rosnących oczekiwań, przesuwa się do góry do poziomu AS. W efekcie, produkcja pozosaje na sarym poziomie Y 0, ale nowa równowaga kszałuje się przy nowych, wyższych cenach p. Syuację ę przedsawia wykres. Sara równowaga opisana jes przez punk A. Ponieważ oczekiwania były racjonalne, wzros podaży pieniądza spowodował, że nowa równowaga od razu ukszałowała się na poziomie C. Pominięy zosał punk B. Gdyby model zakładał oczekiwania adapacyjne, o równowaga krókookresowa ukszałowałaby się w ym punkcie, czyli podmioy dałyby się oszukać. Wykres Model AD-AS przy założeniu racjonalnych oczekiwań p AS AS 0 p C p 0 A B AD AD 0 Y 0 Y Źródło: opracowanie własne. W jaki sposób zgodnie z eorią racjonalnych oczekiwań, podmioy prognozują inflację 6? Oznaczamy p e jako prognozę inflacji w okresie zrobioną w momencie, π będzie odzwierciedlało realną inflację, jaka wysąpiła w momencie. Podmioy chcą zminimalizować średni kwadraowy błąd prognozy (ang. Mean Square Error). Polega o na wyborze akiej wielkości π e, kóra zminimalizuje warość E(π π e ). Przy podejmowaniu ej decyzji podmioy wykorzysują wszelką dosępną im informację i posiadaną wiedzę. Sandardowe założenie eorii racjonalnych oczekiwań zakłada, że podmioy mają doskonałą wiedzę o srukurze gospodarki. W przypadku oczekiwań inflacyjnych oznacza o, że podmioy są w pełni poinformowane o procesie generującym inflację (π ). Przy akim założeniu, racjonalne oczekiwania doyczące przyszłej inflacji (π e ) możemy zdefiniować jako 7 : π e =E[π Ω ]=E [π ], gdzie E oznacza oczekiwania odnośnie do π, kóre mogą bazować na przeszłych obserwacjach π oraz przeszłych i obecnych obserwacjach innych danych isonych przy określeniu srukury gospodarki, na przykład produku krajowego bruo. Przez symbol Ω oznaczono zbiór informacji dosępnych w momencie przy formułowaniu oczekiwań. Jes o więc klasyczny przykład warunkowej warości oczekiwanej. Formujemy oczekiwania doyczące przyszłej inflacji π, pod warunkiem dosępności informacji Ω. Tak zdefiniowaną warość oczekiwaną możemy rozumieć jako możliwość wysąpienia w gospodarce różnych sanów świaa. Przy założeniu, że każdy z akich sanów zindeksujemy przez s, wszyskich możliwych sanów jes S. W każdym sanie poziom inflacji jes znany i równy π(s). Prawdopodobieńswo wysąpienia danego sanu s w momencie, mając informację dosępną w momencie, jes również znane i równe u (s Ω ). Wedy oczekiwania odnośnie do inflacji w momencie, formułowane w chwili, są równe: E [π ]= S π(s) u (s Ω ). s= Należy sobie zdać sprawę, że jes o bardzo silne założenie. Podmioy mają uaj idealną wiedzę na ema procesów zachodzących w gospodarce, znają wszyskie jej sany i prawdopodobieńswa ich wysąpienia. 6 Evans i Ramey (004), s.5. 7 Lloyd-Ellis, s.. N a r o d o w y B a n k P o l s k i

13 Oczekiwania jako przedmio zaineresowania ekonomii Podsumowując, czynnikiem, kóry odróżnia e dwie eorie oczekiwań jes akywność, jaką wykazują gracze w gospodarce. W eorii oczekiwań adapacyjnych są oni pasywni i ograniczają się jedynie do reagowania na podjęe już decyzje banku cenralnego. Według Lucasa naomias biorą oni czynny udział w życiu gospodarczym, są zaineresowani poliyką banku cenralnego, uważnie obserwują jego poczynania. Sarają się anycypować przyszłe ruchy w banku i ich wpływ na rynek. Bardzo ważnym wnioskiem, płynącym z Kryyki Lucasa i jego eorii racjonalnych oczekiwań jes konieczność uwzględniania w dynamicznych modelach makroekonomicznych podsaw mikroekonomicznych. Teoria Cagana i Friedmana ignoruje mikroekonomiczną analizę zachowań gospodarsw domowych i firm. W rzeczywisości jednoski sarają się ineresować życiem gospodarczym i na bieżąco weryfikują swoje oczekiwania doyczące danych makroekonomicznych. Minimalizują w en sposób błędy swoich prognoz. Muszą o czynić, aby osiągnąć swój główny cel, kóry leży w podsaw naury ludzkiej, zn. maksymalizację własnej użyeczności poprzez maksymalizację przychodów i minimalizacją koszów. Zachowanie konsumenów (gospodarsw domowych) i producenów (firm) musi być więc modelowane z uwzględnieniem moywów mikroekonomicznych. MATERIAŁY I STUDIA Zeszy 3 3

14 Podejście psychologiczne w badaniach nad oczekiwaniami Podejście psychologiczne w badaniach nad oczekiwaniami Gospodarswa domowe i firmy o podsawowi gracze w gospodarce. Jak zosało opisane w poprzednim rozdziale, wiele eorii makroekonomicznych nie uwzględnia jednak, że e podmioy składają się z ludzi podejmujących decyzje i próbujących anycypować przyszłe sany w gospodarce. Ludzie, wykorzysując dosępną informację, worzą określone przewidywania doyczące przyszłych sanów rozmaiych zjawisk ekonomicznych, akich jak koniunkura gospodarcza, poziom inflacji ip. Jes zrozumiałe, że przewidywania e określone zwykle jako oczekiwania wywierają poważny wpływ na ludzkie zachowania. Na przykład oczekiwania doyczące inflacji będą niewąpliwie wpływały na decyzje doyczące zakupów, oszczędzania, pożyczania czy negocjowania zarobków między pracodawcami a zarudnionymi 8. Rozdział en będzie poświęcony analizie zachowania ludzi w gospodarce. Do ej pory opisano różne rodzaje oczekiwań i ich wpływ na gospodarkę. Było o podejście normaywne, zn. ekonomiści zakładali odgórnie jak wyglądają lub jak powinny wyglądać oczekiwania ludności. Tworzyli w en sposób odpowiednie założenia do budowy prawidłowych modeli makroekonomicznych. Ta część pracy jes naomias skupiona na psychologii podejmowania decyzji i kszałowaniu się oczekiwań. Zosała uaj podjęa próba odpowiedzi na pyanie deskrypywne: jak ludzie podejmują decyzje (formułują oczekiwania) ekonomiczne. Oczekiwania podmioów zosały opisane nie jako san sacjonarny, ale proces, w rakcie kórego ludzie się uczą. Obserwują gospodarkę, nasępnie podejmują decyzje, porównują je z danymi rzeczywisymi, po czym weryfikują swoje eorie i założenia. Złożoność oczekiwań zależy od doświadczenia graczy i ich zaineresowania gospodarką. W pracy posawiono hipoezę, kóra obala doychczasowe wierdzenia o ożsamości oczekiwań wszyskich osób. Inne są oczekiwania inflacyjne przecięnego Kowalskiego i profesora makroekonomii. Dlaego oczekiwania nie są homogeniczne. Aby uzmysłowić, że złożoności oczekiwań nie może wyjaśnić jedynie nauka normaywna, w pierwszej kolejności przyoczono przykład kryzysu w Sanach Zjednoczonych z począku la 70. ubiegłego wieku. Tym razem nie przez pryzma modeli i eorii oczekiwań czy o adapacyjnych, czy racjonalnych ale z perspekywy człowieka, nasrojów panujących wśród społeczeńswa i ograniczeń w procesie podejmowania decyzji. Po ym przykładzie omówiono mechanizmy podejmowania decyzji i ograniczenia, jakie napoyka decyden... Psychologiczne podłoże kryzysu paliwowego w Sanach Zjednoczonych Jak już przedsawiono w poprzednich rozdziałach, oczekiwania inflacyjne są bardzo ważnym deerminanem syuacji ekonomicznej kraju. Przykładem ego było kszałowanie się oczekiwań inflacyjnych w czasie kryzysu na przełomie la 60. i 70. XX wieku. W laach w Sanach Zjednoczonych przeprowadzono badania doyczące oczekiwań inflacyjnych Amerykanów 9. Badaną grupę osób dzielono według kryeriów zarobkowych i poziomu wykszałcenia. W ciągu kolejnych badań oczekiwania inflacyjne podmioów nie ulegały wyraźnym zmianom i były podobne dla wszyskich grup. W badaniu z 969 r. wysąpił nieznaczny wzros oczekiwań inflacyjnych w rakcie eskalacji wojny w Wienamie. 8 Tyszka (997), s Kaona (975), s N a r o d o w y B a n k P o l s k i

15 Podejście psychologiczne w badaniach nad oczekiwaniami Mediana oczekiwanej inflacji wzrosła z niecałych 4% w 968 r. do 5% w 969 r. Jes o zaskakujący wynik, ponieważ w ciągu dwunasu miesięcy dzielących e dwa badania ceny wzrosły o 6 do 7%. Tylko jeden na czerech ankieowanych odpowiedział, że spodziewa się wzrosu cen większego niż 5%. Nasuwa się zaem wniosek, że rzeczywisa inflacja, jaka wysępowała w gospodarce, była niedoszacowana. George Kaona określił akie oczekiwania jako konserwaywne. Można eż powiedzieć, że miały one więcej wspólnego z eorią oczekiwań adapacyjnych zaproponowaną przez Friedmana, niż z eorią racjonalnych oczekiwań Lucasa. Według Kaony 0 wzros inflacji w 968 r. zosał niezauważony, co oznaczało, że ludzie nie mieli pełnej informacji o ym, co się dzieje w gospodarce. W ym roku informacje o wzroście cen dóbr konsumenckich zosały przyłumione przez inne informacje doyczące syuacji w kraju, na przykład eskalacji konfliku w Wienamie. Widać wyraźnie, że w ym przypadku nie było spełnione jedno z podsawowych założeń doyczących racjonalnych oczekiwań. Ludzie byli skupieni na innych sprawach niż śledzenie gospodarki. Społeczeńswo zaczęło się skarżyć na wyższe ceny dopiero w 969 r. Badania wykazały, że nasroje konsumenckie pogorszyły się w sosunku do roku poprzedniego. Działo się ak pomimo osiągnięcia przez gospodarswa domowe wyższych nominalnych płac niż w laach poprzednich. To, co zaczęło przeszkadzać ludziom, o wzros cen. Społeczeńswie zaczęło formułować wyższe oczekiwania doyczące inflacji w przyszłych okresach. Gorsze nasroje konsumenów przełożyły się na wyższy niż w laach poprzednich poziom oszczędności. Podczas gdy w laach kszałowały się one na poziomie 6,5%, w kolejnych dwóch laach osiągnęły 8%. Społeczeńswo zaniepokojone syuacją w kraju zaczęło ograniczać swoją konsumpcję. Gospodarswa domowe zweryfikowały swoje oczekiwania, podobnie uczyniły firmy. W wyniku ego gospodarka pogrążyła się w sagnacji, a inflacja ukszałowała się na wysokim poziomie. Ówczesne modele makroekonomiczne nie uwzględniały kwesii mikroekonomicznych oraz moywów kszałowania się oczekiwań i dlaego nie były w sanie prawidłowo przewidzieć zaisniałej syuacji. Z pomocą w wyjaśnieniu, jakie procesy zaszły w ym czasie w gospodarce, przyszły nauki deskrypywne socjologia i psychologia kóre w swoich sudiach uwzględniają zachowania jednosek... Oczekiwania jako proces podejmowania decyzji Kszałowanie się oczekiwań w gospodarce można rakować jako proces podejmowania decyzji. Osoba, w rakcie formułowania swoich oczekiwań, podejmuje decyzję, prognozując przyszłe sany w gospodarce. Definiując zagadnienie oczekiwań w en sposób, powinno się prześledzić proces decyzyjny. Tylko ak można mieć pewność, że rozumie się posępowanie badanych podmioów. Badając posępowania decydena, można określić jakie przesłanki wpływają na końcowy wynik jego analiz. Podejście akie pokazuje, że założenie doyczące oczekiwań racjonalnych jes zby silne, naomias założenie o oczekiwaniach adapacyjnych nie doszacowuje ineligencji decydena. Według eorii racjonalnych oczekiwań analiza decyzyjna wywodzi się z założenia, że podsawowym celem, do kórego zmierza decyden, jes maksymalizacja użyeczności. Założenie o kryykował Simon (955), kóry urzymywał, że jes o cel nierealisyczny zarówno dla jednosek, jak i dla grup (organizacji), z uwagi na ograniczone możliwości poznawcze decydena (ak jednoskowego, jak i grupowego). Zamias owego ambinego, lecz nierealisycznego celu zasugerował on, iż decyden zmierza raczej do wyboru zadowalającego, j. saysfakcjonującego pewne przyjmowane przez decydena wymagania. Kozielecki (977) określa en cel jako dążenie do znalezienie rozwiązania dobrego, a niekoniecznie opymalnego. 0 Kaona (975), s. 9. Kaona (975), s. 95. Tyszka (986), s. 4. MATERIAŁY I STUDIA Zeszy 3 5

16 Podejście psychologiczne w badaniach nad oczekiwaniami Cya en odnosi się również do inflacyjnych oczekiwań podmioów. Teoria racjonalnych oczekiwań zakłada, że podmioy posiadają doskonałą wiedzę o oaczającej je rzeczywisości, znają eorie makroekonomiczne i relacje, jakie zachodzą w gospodarce. Jes o założenie nad wyraz opymisyczne. W rzeczywisości wiedza ekonomiczna decydenów jes ograniczona, nie są w sanie zrozumieć ak złożonego mechanizmu, jakim jes gospodarka. Z drugiej srony, według eorii oczekiwań adapacyjnych, decydenci są rakowani jako pasywni gracze, kórzy nie wykazują żadnego zaineresowania, by zrozumieć działanie gospodarki i by przewidzieć przyszłe zdarzenia. Prawda leży jak zwykle po środku. Jednoski nie posiadają wiedzy absolunej na ema mechanizmów działania sysemu gospodarczego. Nie są jednak pozbawione umiejęności przyswojenia pewnych reguł zachodzących w gospodarce i wykorzysania ich do własnych porzeb. Co najważniejsze, podmioy uczą się. Wychwyują pewne zależności panujące na rynku, pod wpływem doświadczenia rewidują swoje doychczasowe przekonania. Kolejną ważną kwesią jes brak pełnego obrazu gospodarki wśród uczesników życia gospodarczego. Przy podejmowaniu decyzji używają szcząkowych informacji, sosując zasadę kciuka. Z dosępnych uproszczonych zasad doyczących rynku osaecznie wybierają ę, dzięki kórej mogą osiągnąć jak największe zyski przy jak najmniejszym koszcie. Innym powodem, dla kórego założenie o doskonałej wiedzy i wykorzysywaniu wszelkiej dosępnej informacji przez podmioy uczesniczące w życiu gospodarczym jes zby opymisyczne, jes nauralna skłonność człowieka do upraszczania. Kryykując paradygma racjonalności w podejmowaniu decyzji, opary na zasadzie maksymalizacji użyeczności, Simon zwrócił uwagę na niedopasowanie ego paradygmau do ograniczonych możliwości sysemu poznawczego człowieka. Ludzie mają endencje do szufladkowania obserwowanych zdarzeń, pomaga im o w przyswojeniu świaa, w kórym obcują 3. Z powyższego wynika, że nie można parzeć na eorię oczekiwań (podejmowania decyzji) jedynie przez pryzma nauki normaywnej. Nawe najlepsze modele maemayczne mogą zawieść, jeżeli nie weźmiemy pod uwagą najważniejszego elemenu procesu decyzyjnego człowieka. Aby poznać, w jaki sposób podejmuje on decyzje, niezbędna jes wiedza na ema psychologii podejmowanych przez niego działań. Kozielecki napisał, że człowiek jako układ rozwiązujący zadania posiada wiele charakerysycznych cech psychicznych 4 i podzielił je na dwie grupy: cechy niezmienne i indywidualne. A. Cechy niezmienne (niezmienniki) są najbardziej ogólnymi właściwościami układów rozwiązującego zadania decyzyjne. Są o cechy wspólne, kóre mają wszyscy ludzie i kóre odgrywają ważną rolę w rakcie procesu decyzyjnego. Kozielecki wyróżnia nasępujące ypy niezmienników 5 : ukierunkowanie na cele charakerysyka układów pamięci serialna srukura czynności poznawczych. W pracy ej najbardziej będzie nas ineresowało ukierunkowanie na cele. W naurze każdego człowieka jes sawianie sobie i realizacja celów, a przykładem akiego ukierunkowania jes zwiększanie własnej użyeczności. B. Cechy indywidualne (cechy osobowości). To a grupa cech decyduje, że ludzie się różnią i że świa nie składa się z homogenicznych osobników, kórzy ak samo myślą i podejmują idenyczne decyzje. Jes o bardzo ważne swierdzenie, wykorzysywane w eorii podejmowania decyzji, o kórym jednak część ekonomisów zdaje się zapominać. Gospodarka o zbiór jednosek, z kórych każda podejmuje decyzje, kierując się swoimi pobudkami. W poprzednim punkcie, jako przykład niezmiennika, podano ukierunkowanie człowieka na realizację celów. Przykład en można zmodyfikować poprzez dodanie do niego cech indywidualnych. Każdy człowiek jes nasawiony na 3 Tyszka (986), s Kozielecki (977), s Kozielecki (977), s N a r o d o w y B a n k P o l s k i

17 Podejście psychologiczne w badaniach nad oczekiwaniami realizację celów, ale raczej mało prawdopodobne, aby cele każdego człowieka były akie same. Tak samo z maksymalizacją własnej użyeczności. Funkcje użyeczności poszczególnych jednosek różnią się. Widać o chociażby przy wyborze alernaywy: czas wolny czy praca. Pyając kilka osób o ich preferencje, powinniśmy się spodziewać, że usłyszymy kilka różnych odpowiedzi. Czas na przeanalizowanie eorii oczekiwań, biorąc pod uwagę, że ludzie (jako układy podejmujące decyzje ) mają zarówno cechy niezmienne, jak i indywidualne. Teoria racjonalnych oczekiwań w rozumieniu Lucasa zakłada, że dla człowieka celem jes maksymalizacja własnej użyeczności. Jednoska dokonuje prognozy przyszłej wielkości ekonomicznej, wykorzysując całą wiedzę, jaką posiada na ema gospodarki i zachodzących w niej procesów. To założenie pasuje do pierwszego ypu cech, mianowicie niezmienników. Teoria racjonalnych oczekiwań ujednolica wszyskich decydenów, przypisując im pełną znajomość gospodarki i umiejęność anycypowania jej przyszłych sanów. Tak więc, gdyby jednoski miały jedynie cechy niezmienne, o eoria racjonalnych oczekiwań mogłaby się obronić. Co ciekawe, byłoby podobnie, gdyby założyć, że jednoski charakeryzują się oczekiwaniami adapacyjnymi uaj również zakładano aki sam san wiedzy na ema świaa wśród wszyskich decydenów. Takie same wnioski można by wysnuć z każdej eorii, kóra zakłada homogeniczność w kszałowaniu się oczekiwań. Kolejnym elemenem jes dodanie do analizy cech indywidualnych każdego człowieka. Jak wedy wygląda eoria podejmowania decyzji i eoria oczekiwań? Jednoski w dalszym ciągu dążą do realizacji określonych celów o jes niezmiennik, ale uwzględniając cechy indywidualne, cele e nie są już akie same dla wszyskich ludzi. Podmioy formułują nie ylko swoje oczekiwania, ale akże o, na ile mają być one dokładne, ile czasu poświęcić na zbieranie informacji, badanie problemu decyzyjnego ip. Zakładając, że jednoski są różne, nie można eż powiedzieć, że możliwości poznawcze decydenów są akie same. Decydują o ym akie cechy indywidualne jak wiek, doświadczenie, zdolności analiyczne, percepcja, zaineresowania, dosępność do informacji. Cechy e sprawiają, że nie można swierdzić, że wszyskie jednoski mają racjonalne oczekiwania, ak jak posulował o Lucas. Każda z wymienionych cech człowieka może decydować o ograniczeniu jego możliwości analizowania gospodarki i podejmowania racjonalnych decyzji. Każdy człowiek posiada inny poziom wiedzy o gospodarce. Doskonale widać o, obserwując oaczające nas osoby, wysłuchując ich opinii (o ile akie w ogóle mają) na ema życia gospodarczego. Co więcej, na podsawie niekórych cech indywidualnych decydena, można swierdzić, że oczekiwania o nie jes san niezmienny, wynika o zarówno z eorii oczekiwań racjonalnych, jak i adapacyjnych. Ludzie cały czas się uczą, ak więc poziom wiedzy zmienia się w czasie, zależy od wieku, doświadczenia. Aby zrozumieć oczekiwania ludności, należy poznać również czynniki, kóre ograniczają pełne poznanie gospodarki, anycypowanie jej przyszłych ruchów. W dalszej części ego rozdziału zosaną uszczegółowione ograniczenia, jakie decydenci napoykają w procesie podejmowania całkowicie racjonalnej decyzji. W większości są o przyczyny należące do cech indywidualnych każdego człowieka. Mnogość ych czynników wpływa na heerogeniczność oczekiwań. Niekóre przyczyny ściśle się ze sobą wiążą, część jes nasępswem innych. Wśród zdiagnozowanych przyczyn znajdują się: ) brak dosaecznej informacji i wiedzy na ema wysępowania w gospodarce konkrenego zjawiska; ) ograniczone możliwości analiyczne decydena i niechęć do podejmowania decyzji ekonomicznych; 3) heurysyki. Ad ) W celu podjęcia opymalnej, według eorii racjonalnych oczekiwań, decyzji porzebna jes doskonała informacja o przedmiocie decyzji. Wiadomo, że procesy gospodarcze są na yle skomplikowane, a zdolności percepcyjne człowieka ograniczone, że niemoż- MATERIAŁY I STUDIA Zeszy 3 7

18 Podejście psychologiczne w badaniach nad oczekiwaniami liwe jes wychwycenie wszyskich informacji pochodzących z rynku. Na czym polega gromadzenie informacji? Kozielecki (977) wyróżnia rzy ypy źródeł, z kórych czerpie się informacje wykorzysywane później w procesie decyzyjnym 6 : czynności eksploracyjne polegają na zbieraniu informacji w środowisku zewnęrznym lub w pamięci rwałej. O isoności czynności eksploracyjnych pisał Tyszka: O przebiegu procesu decyzyjnego i zasosowaniu określonej sraegii decyduje niewąpliwie dosępność odpowiednich informacji. Mamy u na myśli zarówno informację zewnęrzną, zawarą w syuacji decyzyjnej, jak i wewnęrzną, kórą decyden przyswaja w wyniku uczenia się lub procesów wnioskowania 7. W przeprowadzonym w ej pracy badaniu empirycznym, informacją zewnęrzną, jaką dysponowali gracze, była insrukcja rozdana graczom przed rozpoczęciem eksperymenu oraz dane, jakie pojawiały się w rakcie gry, zn. wskaźnik inflacji i poziom produku krajowego bruo (PKB). Żaden z graczy nie posiadał wiedzy o rodzaju modelu zasosowanym w gospodarce oraz o ym, w jaki sposób ich oczekiwania inflacyjne przekładają się na realną inflację. Ten osani był mechanizmem, kóry gracze mieli odkryć i do kórego mieli się dososować, jeżeli byliby w pełni racjonalni. Mogli do ego wykorzysać właśnie informację wewnęrzną, zn. swoją wiedzę z makroekonomii, wiedzę pochodzącą z decyzji podejmowanych w poprzednich rundach i wiedzę wynikającą z porównania wcześniejszych decyzji z bieżącymi informacjami makroekonomicznymi. informacje zwrone są wynikiem podejmowanych decyzji. W realnym świecie są o dane napływające z rynku, w eksperymenach informacje dosarczane w rakcie rozgrywania gry. W przypadku przeprowadzonego badania empirycznego, informacjami zwronymi były dane o sanie gospodarki w poszczególnych eapach eksperymenu. Gracze widzieli, jaki jes poziom inflacji i produkcji w poszczególnych okresach. Ten yp informacji umożliwiał graczom sprawdzenie swoich prognoz z realiami rynkowymi, co pomaga weryfikować doychczas przyjęe założenia odnośnie do funkcjonowania gospodarki. Dzięki emu ypowi informacji gracze mogli zmieniać doychczas przyjęe sraegie na bliższe opymalnym bądź esować nowe hipoezy doyczące funkcjonowania rynku. informacje anycypujące odgrywają zasadniczą rolą w podejmowaniu decyzji wieloeapowych, ponieważ częsokroć podejmując jakąś decyzję, musimy pamięać nie ylko o jej skukach bezpośrednich, ale i o ym, że realizacja ej decyzji może być punkem wyjścia do kolejnych decyzji podobnego ypu. Inaczej rzeba pamięać o ym, że w przyszłości, podejmując analogiczne decyzje, możemy być w lepszej lub w gorszej syuacji, w zależności od ego, jakie były decyzje wcześniejsze 8. Źródłem są w ym przypadku informacje o przyszłych konsekwencjach obecnej decyzji. Jes o mechanizm odwrony do ego, kóry działa przy informacjach zwronych informujących o wynikach poprzednich decyzji. Tuaj eraźniejszość jes określana przez przyszłość, czyli o, co może się wydarzyć. Aby w pełni wykorzysać informację dosępną w procesie podejmowania decyzji, decyden powinien skupić się na wszyskich rzech źródłach informacji. Po pierwsze, powinien zadać sobie rud i poszukać informacji o obecnym sanie gospodarki oraz odwołać się do pamięci rwałej. Po drugie, powinien wykorzysywać informacje zwrone, kóre są wynikiem jego decyzji, na przykład, jaką użyeczność osiągnął w związku z podjęymi działami, przeanalizować, czy nie popełnia błędów, kóre można wyeliminować, ulepszając proces decyzyjny. Po rzecie, powinien przewidywać skuki alernaywnych decyzji i wybrać aką decyzję, kóra najbardziej zbliży go do celu. Spełnienie ych warunków jes bardzo rudne, ponieważ wymaga pełnego zaangażowania w problem i rozwinięych zdolności poznawczych. 6 Kozielecki (977), s Tyszka (986), s Sadowski (960), s N a r o d o w y B a n k P o l s k i

19 Podejście psychologiczne w badaniach nad oczekiwaniami Ad ) Nie ylko brak dosaecznej informacji jes ograniczeniem w podejmowaniu racjonalnych decyzji. Inną niezwykle ważna przyczyną jes brak wysarczających umiejęności analiycznych do wyciągania wniosków z dosępnych informacji. Według Tyszki człowiek nie jes w sanie dokonać złożonych ocen alernayw wyboru i porównać je na ( ) absrakcyjnym poziomie 9. Powoduje o u decydena zniechęcenie, kóre ogranicza jego racjonalność przy podejmowaniu decyzji. Człowiek podejmuje wedy decyzje, aby mieć o po prosu za sobą i nie jes isone, aby była ona racjonalna. Już samo podjęcie decyzji i świadomość, że nie rzeba się dalej zasanawiać nad daną kwesią jes saysfakcjonujące. Lewin (936) przypuszcza ( ), że ludzie mają skłonność do rozmaiych ucieczek z nieprzyjemnych syuacji konflikowych. Innymi słowy, próbują rozmaiych nieracjonalnych sposobów rozwiązywania problemu decyzyjnego. Nasuwa się u, iż w syuacji konflikowej podsawowym celem decydena saje się nie yle maksymalizacja użyeczności czy znalezienie alernaywy saysfakcjonującej, co przede wszyskim pozbycie się nieprzyjemnego sanu niezadowolenia. Proces decyzji jawi się wówczas jako poszukiwanie uzasadnienia (racji) dla wyboru jednej z możliwych alernayw 30. W akim przypadku nie można mówić o racjonalności w podejmowaniu decyzji ekonomicznych. Jednoska nie przywiązuje dużej wagi do gospodarki i może w ogóle nie formułować oczekiwań. Innym nasępswem ego przypadku może być naśladowanie innych, opieranie się na ich opinii i analizach. Posępowanie akie może prowadzić do bardziej zadawalającego wyboru, jeśli ylko decyden będzie bazował na właściwych analizach. Jednak poprzez swój sosunek i wiedzę o problemie nie jes w sanie sam ego ocenić. Takie wykorzysywanie opinii innych i goowych wzorców o opieranie się na heurysykach. Ad 3) Heurysyki możemy zdefiniować jako zbiór reguł, insrukcji bądź inuicji, kóre są mniej określone niż algorymy. W przeciwieńswie do ych osanich są one zawodne; nigdy nie ma gwarancji, że za pomocą heurysyk nawe ych najlepszych człowiek osiągnie rozwiązanie zadania. Mają one jednak ę zaleę, że drasycznie redukują rudność zadania i niezbędny do jego rozwiązania wysiłek poznawczy 3. Jak wynika z powyższej definicji heurysyki powinny odgrywać znaczącą rolę w życiu gospodarczym. Po pierwsze, gospodarka jes na yle złożonym procesem, że nie jes możliwe, aby człowiek był w sanie zrozumieć wszyskie jej reguły. Doyczy o zarówno zwykłych graczy, kórzy nie mieli syczności z ekonomią jako nauką (np. gospodarswa domowe), jak i ekonomisów specjalisów w dziedzinie funkcjonowania gospodarki. Gospodarswa domowe wykorzysują heurysyki, ponieważ ciągłe śledzenie rynku i informacji z niego napływających nie jes celem ich funkcjonowania. Z drugiej srony o, co się dzieje w gospodarce, wpływa na ich życie i aby zapewnić sobie bezpieczeńswo finansowe powinny dososowywać swoje decyzje do bieżącej syuacji na rynku. Nie można powiedzieć, że wykorzysując heurysyki, gospodarswa maksymalizują swoje funkcje użyeczności, ale akie zbiory insrukcji pozwalają na dokonanie wyboru zadawalającego. Pomagają, na przykład, określić kierunek, w kórym będzie podążał rynek. Należy uaj zaznaczyć, że gospodarswa domowe, używając heurysyk, świadomie bądź eż nieświadomie dokonują jeszcze innego wyboru. Nie muszą śledzić zachowania gospodarki i mają więcej czasu na inne zadania. Wybór en jes ściśle związany z pozosałymi czynnikami wpływającymi na ograniczenia w podejmowaniu decyzji, akimi jak brak czasu, brak zaineresowania gospodarką, ip. Heurysyki są wykorzysywane nie ylko przez zwykłych graczy rynkowych, ale i przez ekonomisów, kórzy zawodowo zajmują się badaniem rynku. Na pewno są o heurysyki dużo bardziej skomplikowane, ale o wciąż heurysyki. Obserwując rzeczywisość, ekonomiści formułują zasady, kórymi można opisać działanie rynku. Nie jes jed- 9 Tyszka (986), s Tyszka (986), s Kozielecki (977), s. 47. MATERIAŁY I STUDIA Zeszy 3 9

20 Podejście psychologiczne w badaniach nad oczekiwaniami nak możliwe wychwycenie wszyskich prawidłowości gospodarki. Zawsze może się zdarzyć, że czynnik, kórego nik nie zauważył lub kóry był niedoceniamy, spowoduje nieoczekiwane zmiany w sysemie. Przyjrzyjmy się regule racjonalnych oczekiwań. Sama w sobie jes algorymem, ( ) jako eoria normaywna formułuje opymalne rozwiązania algorymiczne. Algorymy e pozwalają w skończonej liczbie kroków znaleźć alernaywę, kóra maksymalizuje cele decydena 3. Jednak eoria racjonalnych oczekiwań jes ylko heurysyką, jeżeli chodzi o modelowanie rzeczywisych zjawisk ekonomicznych, akich jak oczekiwania inflacyjne. Zakłada ona, że za pomocą pewnego zbioru cech można opisać reguły działania decydenów, zrozumieć, jak ludzie podejmują decyzje. Takie zdefiniowanie zbioru zachowań pozwala na budowę modeli makroekonomicznych, dzięki kórym można przybliżyć działanie gospodarki. Nie ma jednak su procenowej pewności, że e modele zawsze prawidłowo opiszą rzeczywisość. Wielokronie w hisorii ekonomii nasępowały momeny, w kórych doychczasowe eorie zawodziły i rzeba było je modyfikować bądź zasąpić nowymi. Bez nich jednak nie byłoby możliwe przybliżanie zasad działania gospodarki. Skąd ludzie czerpią heurysyki? Możliwości jes wiele. Zazwyczaj jes o ooczenie decydena, na przykład znajomi, zasłyszane od nich opinie, ich poglądy, rekomendacje, kóre przemawiają do decydena. Bardzo dużą rolę w dzisiejszym świecie odgrywają eż środki masowego przekazu. Nie ylko dosarczają informacji gospodarczych, ale i oparują je komenarzami eksperów, kórzy łumaczą, co dana informacja oznacza, jak powinien na nią zareagować rynek. Bardzo częso pojawia się kilka komenarzy i nie jes powiedziane, że wszyskie muszą się ze sobą zgadzać. Poszczególni eksperci zwracając uwagę na różne aspeky, mogą wyciągać różne wnioski. Zależy o, na przykład, od ich doświadczenia czy szkoły, jaką przyjęli. Trochę inne są źródła heurysyk wśród profesjonalisów. Jes o zazwyczaj wiedza, kórą zdobyli w rakcie sudiów. Ucząc się o kolejnych szkołach w eorii makroekonomii, poznają różne podejścia do modelowania gospodarki, ich zaley i wady. Niekóre z ych eorii bardziej do nich przemawiają, przyjmują więc ich założenia. Tuaj dosarczycielami heurysyk są wórcy poszczególnych nurów, cenieni ekonomiści. Innym źródłem są badania gospodarki, wyciągane wnioski i uogólnienia. Heurysyki e są bardziej skomplikowane, bliższe opisywanej rzeczywisości, bardziej dokładne. Wymagają jednak zaineresowania gospodarką, poświęcenia się ej dziedzinie nauki. Do ej pory zosały opisane ograniczenia, na jakie napoyka decyden. To one sprawiają, że kszałujące się oczekiwania nie są racjonalne. Luki w informacji, percepcji i wykorzysywanie uproszczeń wpływają na formowane oczekiwania. Nie są niezmienne, ylko raz podjęe, ponieważ poziom wiedzy decydena wzrasa. Bardziej właściwe jes swierdzenie, że jes o proces, w rakcie kórego decydenci zwiększają swoją wiedzę. Można przyjąć, że podczas podejmowania decyzji oczekiwania ewoluują. Dwiema skrajnościami w ym procesie są oczekiwania adapacyjne i racjonalne. Poszczególne podmioy nie posiadają eż ej samej wiedzy, gdyż różni je poziom doświadczenia, znajomości procesów ekonomicznych. Wykres 3 Schema procesu decyzyjnego zebranie informacji o gospodarce wybór meod analizy zjawiska analiza zjawiska weryfikacja wyniku decyzja Źródło: opracowanie własne. 3 Kozielecki (977), s N a r o d o w y B a n k P o l s k i