Poziom empatii wśród ratowników medycznych i czynniki go zaburzające



Podobne dokumenty
Mgr Krzysztof Samoliński

STRESZCZENIE W JĘZYKU POLSKIM

STRESZCZENIE BIANKA MISIAK. Ocena zasobów zdrowotnych personelu pielęgniarskiego po 40 roku życia z województwa podlaskiego

ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LX, SUPPL. XVI, 7 SECTIO D 2005

Mgr Paulina Żołnierczyk. Mgr Paulina Żołnierczyk

ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LVIII, SUPPL. XIII, 286 SECTIO D 2003

Ocena stanu zdrowia i form spędzania wolnego czasu przez mężczyzn

UNIWERSYTET MEDYCZNY W LUBLINIE WYDZIAŁ NAUK O ZDROWIU ELŻBIETA BARTOŃ

Dr A. Wołpiuk- Ochocińska. Dr A. Wołpiuk- Ochocińska

II Ocena przyczyn wypadków w sektorze opieki zdrowotnej i pomocy społecznej... 10

OCENA STANU WIEDZY UCZNIÓW SZKÓŁ POLICEALNYCH NA TEMAT DODATKÓW DO ŻYWNOŚCI

ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LIX, SUPPL. XIV, 175 SECTIO D 2004

Poźniak Ewa, Aneta Mielnik. Podmioty Ratownicze w Systemie Bezpieczeństwa Państwa Sanok r.

OPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA

OPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA

lat deklarowało silny stopień nasilenia bólu. W RZS 51% respondentów chorujących powyżej 10 lat oceniało ból na poziomie silnym.

Dr Sztembis. Dr Sztembis. Rok akademicki 2015/2016. (1) Nazwa przedmiotu Psychologia kliniczna (2) Nazwa jednostki prowadzącej przedmiot

Psychologia a wyzwania współczesnej medycyny - przedmiot fakultatywny

S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne. Empatia w medycynie

Podstawy komunikacji interpersonalnej. Poznań 2013 Copyright by Danuta Anna Michałowska

I nforma cje ogólne. jednolite X I stopnia II stopnia

S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne. Psychologia

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO NR 444 PRACE INSTYTUTU KULTURY FIZYCZNEJ NR

Pozycja zawodowa pielęgniarek, położnych w opinii przedstawicieli innych zawodów medycznych

mgr Jarosława Belowska

S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne. Wieloczynnikowe aspekty uzależnień

Psychospołeczne aspekty wieku podeszłego Pielęgniarstwo

Pozycja zawodowa i społeczna pielęgniarek, położnych w opinii przedstawicieli tych zawodów

ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LIX, SUPPL. XIV, 23 SECTIO D 2004

wykład, dyskusja, pogadanka, zajęcia konwersatoryjne Prezentacja multimedialna WIEDZA

ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LIX, SUPPL. XIV, 3 SECTIO D 2004

PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W NOWYM SĄCZU SYLABUS PRZEDMIOTU. Obowiązuje od roku akademickiego: 2011/2012

Porównanie jakości życia u chorych z zespołami depresyjnymi i białaczkami

ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LX, SUPPL. XVI, 619 SECTIO D 2005

Satysfakcja Zawodowa Polaków Kraków 2017

Kto uzyskuje najlepsze efekty w wyniku leczenia CCSVI? Charakterystyka pacjenta

S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne. Wieloczynnikowe aspekty uzależnień. Rok I, semestr II

S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne. Wieloczynnikowe aspekty uzależnień

I nforma cje ogólne. - zaliczenie

Dr Mariola Seń z Zespołem. Zakład Promocji Zdrowia, Katedra Zdrowia Publicznego Akademia Medyczna im.piastów Śląskich we Wrocławiu

Opis modułu kształcenia

1. Nazwa jednostki. Kod przedmiotu. 3. Imię i nazwisko osoby /osób prowadzącej moduł 4. Nazwa modułu: pierwszy stopień. 5. Poziom kształcenia

SYLABUS. DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA (skrajne daty) Psychoterapia i komunikacja interpersonalna

SYLABUS. DOTYCZY CYKLU KSZTAŁCENIA (skrajne daty) I rok, 1 semestr Przedmiot kształcenia treści podstawowych dr Dorota Ochojska

Załącznik nr 2 do procedury opracowywania i okresowego przeglądu programów kształcenia. Prof. Krzysztof Owczarek. III rok. zimowy + letni.

Wiesław Fidecki Starzenie się społeczeństwa wyzwaniem dla opieki pielęgniarskiej. Acta Scientifica Academiae Ostroviensis nr 28,

Opis przedmiotu (sylabus) na rok akademicki 2018/2019. Psychologia kliniczna. Fizjoterapia Studia II stopnia Profil praktyczny Studia stacjonarne

Psychologia - opis przedmiotu

2. Wykonanie zarządzenia powierza się Sekretarzowi Miasta. 3. Zarządzenie wchodzi w życie z dniem podpisania. projekt Prezydenta Miasta Krakowa

Katedra i Zakład Edukacji Medycznej

ANKIETA ŚWIAT BAJEK MOJEGO DZIECKA

S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne. Wieloczynnikowe problemy uzależnień

Zespół Szkół Zawodowych i Ogólnokształcących im. Prof. Jerzego Buzka w Węgierskiej Górce

S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne. Socjologia

Streszczenie mgr Agnieszka Kotwica

Załącznik nr 1, Punkt 4 Tabeli str. 3

Problemy pielęgnacyjne pacjentów z depresją.

Sylabus na rok 2014/2015

CBOS CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ WIEDZA O PRAWACH PACJENTA BS/70/2001 KOMUNIKAT Z BADAŃ WARSZAWA, CZERWIEC 2001

Raport z badania procesu kształcenia na Wydziale Turystyki i Zdrowia w roku akademickim 2014/2015

Sylabus. Wydział Nauki o Zdrowiu. Promocja zdrowia psychicznego. prof. dr hab. med. Agata Szulc III. fakultatywny

ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LX, SUPPL. XVI, 22 SECTIO D 2005

1. Najwięcej, 62% rodziców uczniów zaznaczyła odpowiedź: poszanowanie godności własnej i innych.

S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne. Psychiatria i pielęgniarstwo psychiatryczne

Efekty kształcenia. Kierunek Ratownictwo Medyczne

Ocena potrzeb szkoleniowych oraz wiedzy lekarzy i lekarzy dentystów w zakresie kompetencji miękkich oraz organizacji systemu ochrony zdrowia

ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LIX, SUPPL. XIV, 10 SECTIO D 2004

S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne

Alicja Drohomirecka, Katarzyna Kotarska

Wsparcie społeczne. Paulina Wróbel Instytut Psychologii UJ

z badania losów zawodowych absolwentów Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie

OPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA

S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne

Socjologia niepełnosprawności i rehabilitacji. mgr E. Kujawa. 1 ECTS F-2-P-SN-05 Forma studiów /liczba godzin studia /liczba punktów ECTS:

Zarządzanie emocjami

Dr Krystyna Węgrzyn- Białogłowicz przedmiotu (8) Imię i nazwisko osoby prowadzącej ( osób prowadzących) zajęcia z przedmiotu

PREFERENCJE KONSUMENTÓW W ZAKRESIE WYBORU OPAKOWAŃ DO TŁUSZCZÓW ROŚLINNYCH

Biuro Karier i Monitorowania Losów Absolwentów SGGW w Warszawie. Badanie losów absolwentów. Warszawa, 2013

S YL AB US MODUŁ U ( P RZEDMIOTU) I nformacje ogólne. Rok 3, semestr V

PASZPORT ZDROWEJ KOBIETY W PROFILAKTYCE CHORÓB NOWOTWOROWYCH

Załącznik nr 1 do Zapytania ofertowego nr W8/2015

ZALEŻNOŚĆ MIĘDZY WYSOKOŚCIĄ I MASĄ CIAŁA RODZICÓW I DZIECI W DWÓCH RÓŻNYCH ŚRODOWISKACH

OPIS MODUŁU KSZTAŁCENIA

S YL AB US MODUŁ U ( PRZE D MI OTU) I nforma cje ogólne. Nazwa modułu: Psychologia

mgr A. Kujawa 2 ECTS F-2-P-SN-05 Forma studiów /liczba godzin studia /liczba punktów ECTS: stacjonarne w/s/ćw/zp

S YL AB US MODUŁ U ( PRZEDMIOTU) I nforma cje ogólne. I rok

Sylabus na rok 2014/2015

Promocja zdrowia i edukacja prozdrowotna

Badanie satysfakcji zawodowej pielęgniarek. Jerzy Krukowski

Anna Dudak SAMOTNE OJCOSTWO

1. Metryczka. Załącznik nr 2 do procedury opracowywania i okresowego przeglądu programów kształcenia. II Wydział Lekarski, I Wydział Lekarski, WNoZ

Pozycja społeczna pielęgniarek, położnych w opinii pacjentów

ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA LUBLIN - POLONIA VOL.LX, SUPPL. XVI, 7 SECTIO D 2005

MaPlan Sp. z O.O. Click here if your download doesn"t start automatically

INFORMACJA NA TEMAT ZAGROŻEŃ PSYCHOSPOŁECZNYCH W ŚRODOWISKU PRACY W POLSCE

PROJEKT SOCJALNY UZALEŻNIENIOM. Realizatorzy: Anna Osiewicz Aleksandra Zaborska Joanna Krzemińska Alicja Kowalska Joanna Trytek

Stres w pracy negocjatora. Wydział Psychologów Policyjnych KGP

SZKOLNY PROGRAM PROFILAKTYCZNY DLA ZESPOŁU SZKÓŁ CENTRUM EDUKACJI W PŁOCKU NA ROK SZKOLNY 2011/2012

Alkohol w rodzinie zaburzone więzi

Transkrypt:

Poziom empatii wśród ratowników medycznych i czynniki go zaburzające The level of empathy among paramedic and the factors that disturb it dr n. med. Kinga Kulczycka, Katarzyna Mędzelewska Katedra i Zakład Zarządzania w Pielęgniarstwie, Wydział Pielęgniarstwa i Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Medycznego w Lublinie, Lublin, Polska European Journal of Medical Technologies 2014; 2(3): 44-49 Copyright 2014 by ISASDMT All rights reserved www. medical-technologies.eu Published online 28.04.2014 Streszczenie Empatia to umiejętność rozumienia i odczuwania sytuacji, w jakiej znajduje się drugi człowiek. Ratownik medyczny to osoba ratująca ludzkie życie, która musi być zaangażowana w wykonywane czynności pomimo wielu zagrożeń występujących w jej pracy. Dlatego głównym celem skłaniającym do napisania niniejszej pracy było poznanie opinii ratowników medycznych dotyczącej empatii w stosunku do pacjentów i ich rodzin, a także próba identyfikacji czynników mogących negatywnie wpływać na jej rozwój. Badanie przeprowadzono w Wojewódzkim Pogotowiu Ratunkowym w Lublinie za pomocą kwestionariusza ankiety. Wnioski: Większość ratowników cechowała empatia. Zarówno liczba przepracowanych godzin, jak i zmęczenie wpływają na rodzaj udzielanych odpowiedzi. Doskonalenie zawodowe pomaga w utrzymaniu wysokiego poziomu empatii. Corresponding author: Kinga Kulczycka ul. Staszica 4/6, 20-081 Lublin tel. 505-016-891, +48 81 528 88 94 kkulczycka@wp.pl Słowa kluczowe: ratownik medyczny, praca, empatia 44 Copyright 2014 by ISASDMT

Summary Empathy, it is the ability to understand and perception of the situation in which the other people exist. Rescue worker is a person who rescue somebody s life and must be involved in many activities in spite of many risks in their workplace. Therefore, the aim of this work is to find out about rescue workers opinion on empathy towards patients and their families, and also try to identify factors which may have negative influence to the development. The research has been carried out in The Voivodship Rescue Team in Lublin, with a questionnaire. Conclusion: Most of the rescue workers are characterized by empathy. The number of hours spent in work and tiredness have influence to answers. Professional development helps maintain a high level empathy. Key words: rescue worker, work, empathy Wstęp Praca w zawodzie ratownika medycznego łączy w sobie odpowiedzialność, dużą wiedzę, a także determinację. Zadania powierzone ratownikom obejmują szeroki zakres czynności ratujących ludzkie zdrowie i życie oraz konserwację użytkowanego sprzętu. Ratownicy pracują w każdych warunkach i różnych miejscach. Dlatego priorytetem jest ich bezpieczeństwo dobry ratownik to żywy ratownik. Ze względu na specyfikę zawodu narażeni są na oddziaływanie wielu niebezpiecznych, szkodliwych i uciążliwych czynników, które mogą być powodować wypadki lub choroby [1]. Ponadto codzienne życie zawodowe ratowników medycznych i innych pracowników ochrony zdrowia jest w dużej mierze związane z budowaniem i kształtowaniem relacji z pacjentami i ich rodzinami. Wysoki poziom kompetencji społecznych ratownika i jego zespołu ma znaczący wpływ na sukces przeprowadzanych działań ratowniczych. Zdolność do tworzenia więzi emocjonalnej sprzyja poczuciu zrozumienia, zaufania oraz wpływa na umiejętność szybkiego reagowania w danej sytuacji [2]. W tym przypadku należy poddać dyskusji zjawisko empatii. Mówiąc o empatii, empatię, po pierwsze myślimy o grupie umiejętności określających relacje z drugim człowiekiem. Sama empatia definiowana jest jako zdolność odczuwania stanów psychicznych u innych osób, umiejętność przyjęcia sposobu ich myślenia, spojrzenia z ich perspektywy na rzeczywistość [3]. Wysoki poziom empatii pozwala łatwiej okazać komuś szczerą troskę, pomoc, otuchę, czyli innymi słowy całkowicie dopasować się do drugiego człowieka. Pomaga to podtrzymać emocjonalny kontakt, zbudować bliższą i bardziej satysfakcjonującą obydwie strony relację. Osoby empatyczne zwracają dużą uwagę na wrażliwe sygnały wysyłane od innych, takie jak: ton głosu, wyraz twarzy, gesty, postawę ciała. Dzięki temu szybciej widzą pewne szczegóły, automatycznie dostosowują się do nich i szczerze okazują troskę [4]. Cel pacy Celem prezentowanej pracy jest poznanie opinii ratowników medycznych dotyczącej empatii w stosunku do pacjentów i ich rodzin, a także próba identyfikacji czynników mogących negatywnie wpływać na jej rozwój. Materiał i metoda Badanie przeprowadzono w 2012 roku wśród ratowników medycznych pracujących w Wojewódzkim Pogotowiu Ratunkowym na terenie Lubelszczyzny. 45 Copyright 2014 by ISASDMT

Wzięło w nim udział 104 ankietowanych w wieku od 20 lat do 59 lat, ze średnią wieku M = 34,3 roku (odchylenie standardowe SD = 8,9 roku). W grupie uczestniczących w badaniu ratowników przeważali mężczyźni nieco ponad 99%; tylko jedna kobieta była respondentką. Wszyscy respondenci pracowali w wyjazdowych zespołach ratunkowych, dodatkowo 2 osoby pełniły obowiązki w szpitalnym oddziale ratunkowym. W pracy wykorzystano sondaż diagnostyczny, natomiast narzędziem do zbierania informacji posłużono się autorskim kwestionariuszem ankiety. Skonstruowany kwestionariusz pozwalał na wybór wariantu odpowiedzi, jak również zawierał rozszerzenie umożliwiające weryfikację wiedzy w określonej grupie czynników. Wyniki badań i ich omówienie Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia z 1993 roku zagrożenia psychospołeczne w miejscu pracy odnoszą się do interakcji między treścią pracy, organizacją pracy, systemami zarządzania, warunkami środowiska pracy a kompetencjami, potrzebami i indywidualnymi właściwości pracownika. Szkodliwy wpływ powyższych czynników może prowadzić m.in. do rozwoju nietolerancji pracy zmianowej, zaburzeń jelitowych, zaburzeń snu i łaknienia, dolegliwości ze strony układu trawiennego oraz sercowo-naczyniowego. Długotrwałe występowanie powyższych objawów może prowadzić do przewlekłego zmęczenia, depresji, a nawet paraliżu pracy nocnej [5]. Ponadto coraz częściej występują poważne zakłócenia w kontaktach interpersonalnych, w wyniku których wytwarza się apatia, przemoc i agresja [6]. Czy powyższe lub jakiekolwiek inne elementy mogą determinować poczucie empatii? W ogólnym rozrachunku poziom empatii osiągnął 67% wśród odpowiedzi ratowników medycznych. Szczegółowe dane zaprezentowano w tabeli 1. W wykonanym badaniu można zauważyć istotną zależność pomiędzy liczbą odpowiedzi wskazujących na odczuwanie empatii z innymi czynnikami społeczno-demograficznymi. Największą grupą empatycznych osób byli respondenci w wieku do 39 lat (48%), natomiast powyżej 40. roku życia odsetek zmalał do 18%. Pomimo tego wśród respondentów w wieku od 20 do 39 lat brak powyższego uczucia zadeklarowało ponad 22%, a od 40 do 59 lat blisko 12%. Liczba lat wypracowanych na stanowisku pracy ratownika medycznego wykazała tendencję wzrostową. Im wyższy był staż pracy, tym częściej wskazywano na przeżywanie empatii. Respondenci pracujący do 5 lat w zawodzie byli empatyczni na poziomie 16%, w przedziale 6-10 lat już nieco ponad 24%, a powyżej 11 lat prawie 26%. Jednakże w tym miejscu udzielane odpowiedzi o braku powyższego doświadczenia wykazały tendencję malejącą. Im wyższy był staż pracy, tym bardziej malała liczba osób empatycznych. Czterdzieści cztery procent ankietowanych przebywających na zmianie dziennej częściej współodczuwało pacjentom niż przebywający na zmianie nocnej (22%). Dodatkowo analiza statystyczna wykazała zależność pomiędzy wskazywaniem na poczucie empatii do pacjentów i ich rodzin oraz liczbą godzin przepracowanych podczas danej zmiany roboczej. Poziom istotności ich korelacji wyniósł p = 0,006; Chi^2 = 10,265. Prawie 30% respondentów uznało, że poczucie empatii budziło się u nich wraz z rozpoczęciem dyżuru, a przy końcu zmiany w dużym stopniu zmalało. Niedobór empatii określiło prawie 34% ankietowanych. Wyniki przedstawiono na ryc. 1. Wyniki badania pokazały, że liczba godzin przepracowanych podczas danej zmiany miała istotny wpływ na odczucie empatii z pacjentami ich rodzinami podczas pełnienia obowiązków ratowniczych. Im więcej godzin trwał dyżur, tym bardziej malało współodczuwanie. Niemalże 30% ankietowanych okazywało swoją empatię podczas rozpoczęcia dyżuru do 4 godzin, prawie 25% w czasie 5-8 godzin, natomiast po przepracowaniu 12 godzin respondenci wskazali już tylko 13% odpowiedzi. Z kolei brak empatii przybrał tendencję wzrostową. Im więcej godzin respondenci przepracowali, tym bardziej byli nieempatyczni. Co więcej w przeprowadzonym badaniu można zauważyć istotną zależność pomiędzy liczbą wskazywanych odpowiedzi na empatię, a zmęczeniem. Wyniki przedstawiono na ryc. 2. Analiza statystyczna wykazała, że występuje zależność pomiędzy wskazywaniem na odczuwanie empatii a zmęczeniem. Poziom istotności ich korelacji 46 Copyright 2014 by ISASDMT

Tabela 1. Odpowiedzi respondentów dotyczące częstego zmęczenia z uwzględnieniem wieku, stażu pracy, zmiany roboczej i ilości godzin przepracowanych Czynnik psychospołeczny Czynniki społeczno-demograficzne Empatia Wiek Staż pracy Zmiana robocza Przedział godzinowy Tak Nie % tak z całości 20-39 lat 50 23 48,08% 40-59 lat 19 12 18,27% 0-5 lat 17 12 16,35% 6-10 lat 25 12 24,04% 11 lat i więcej 27 11 25,96% Dzienna 46 25 44,23% Nocna 23 10 22,12% 0-4 godziny 30 5 28,85% 5-8 godzin 25 6 24,04% 9-12 godzin 14 24 13,46% Ryc. 1. Odpowiedzi respondentów dotyczące poczucia empatii z uwzględnieniem liczby godzin przepracowanych podczas danej zmiany roboczej (w odsetkach) 47 Copyright 2014 by ISASDMT

Ryc. 2. Odpowiedzi respondentów dotyczące związku empatii i zmęczenia wyniósł p = 0,022; Chi^2=5,246. Przy 22% odsetku odpowiedzi respondentów na zmęczenie poziom współodczuwania osiągnął wynik 40%. Natomiast blisko 30% ankietowanych uznało, że są mało empatyczni, a 12% nie jest zmęczonych wykonywaniem swoich obowiązków i nie ma to żadnego wpływu na jakiekolwiek relacje. Podsumowanie i wnioski Przedstawione wyniki stanowią niewielką część przeprowadzonych badań związanych z poznaniem opinii ratowników medycznych dotyczących czynników ryzyka występujących na ich stanowisku pracy. Szeroki zakres obowiązków wymaga przede wszystkim dużej wiedzy, zachowania wielu środków ostrożności, a także odpowiedzialności i podtrzymywania dobrych relacji z pacjentami i ich rodzinami oraz współpracownikami. Kształtowanie w sobie wzajemnego zrozumienia pomaga w zmaganiu się z problemami dnia codziennego związanymi z pełnioną funkcją w systemie ochrony zdrowia. Wnioski 1. Poziom empatyczności wśród ratowników medycznych osiągnął odsetek 67%. 2. Liczba godzin przepracowanych podczas danej zmiany roboczej miała istotny wpływ na liczbę udzielanych odpowiedzi. Najbardziej empatyczni byli respondenci rozpoczynający pracę, najmniej ankietowani kończący swoje obowiązki zawodowe w danym dniu. 3. Zmęczenie znacząco oddziaływało na liczbę udzielanych odpowiedzi. 4. Wysoki i stały poziom empatyczności można utrzymać dzięki uzupełnianiu i doskonaleniu wiedzy z zakresu psychologii w ramach komunikacji interpersonalnej. 48 Copyright 2014 by ISASDMT

Piśmiennictwo 1. Wojciechowska-Piskorska H, Skuza L: Bezpieczeństwo i higiena pracy w zakładach opieki zdrowotnej. Gdańsk 2002. 2. Kokoszka A: Psychologia w pracy ratownika medycznego, [w:] Jakubaszko J: Ratownik medyczny. Górnicki Wydawnictwo Medyczne. Wrocław 2007, s. 5-8. 3. Wilczek-Rużyczka E: Wypalenie zawodowe a empatia u lekarzy i pielęgniarek. Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 2008, s. 60. 4. Dudek B, Waszkowska M i wsp.: Ochrona zdrowia pracowników przed skutkami stresu zawodowego. Instytut Medycyny Pracy. Łódź 2004. 5. Merecz D: Psychospołeczne zagrożenia we współczesnym środowisku pracy. Przyjaciel przy Pracy 2011; 5: 15-17. 6. Sęk H: Wypalenie zawodowe: przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Wyd. Naukowe PWN 2000. 49 Copyright 2014 by ISASDMT