ni k l. W s Ak 3 Mj u łow tn mi i w ło k e ew Do ne ki Gó r ki e l. H os n sz H siek u l. B Podw O roc Sie Tjemnice Gdńskich Uliczek. Nd knłem Stre Misto ow mk Trtczn Olejrn P ch Gro rsk ul.p ogi h b ni Piw n M ri lesz z K nic K let z k ❹ Og rn gi T rg ❺ ptroni medilni: le Prz edm iejs kie rn Po w Og Pod w roź nic z prtnermi: Dofinnsowno ze środków Ministr Kultury i Dziedzictw Nrodowego lebnic z go nic ❸ kie Dłu Łw sł ws gu ck tow Ch Poc z ❷ Bo k św. Duc le ńsk e krs L ekty Tk ry ług G rb D det l III zero k ck ❶ iętoj S Podkrm Św zeż WĘ TARG GLO WY K ozi św. Du rsk ie P obr k Złotników Wły Jgi ellońskie zero Str gni Tn S Tobisz Gr Hucisko obl Świętojńsk k I zero obl k S II Grob o ndow Gr lsk rs rnc G r St w d Po TARG DRZEWNY le Lwe Lwendow s ej mi iejskie Strom bl IV kie Pń Kow wle Pod sk N js tromie wle S Pod Min sk ch isk Ktrzynki i ynk rz Kt rn k ❺ ❹ Plc Ob Poczty Z ro.p ul ❸ row iszki js R s fe sk or nn tń bie Elż sk elń i B lrsk Sto Mn u l. orze K ❷ ❶ owocnych poszukiwń życzą: Kr D ług jsk R zkie le Grod u liu li we ul.r yb ułe.b św usz ul.r yb rt z GDAŃSK GŁÓWNY iki wn gie jsk R ej i łom ln e Ł n il Gn
2 QUIZ 1. Przy ulicy Elżbietńskiej znjduje się brm kościoł św. Józef. Od strony świątyni zostł ozdobion płskorzeźbą, któr przedstwi:. Świętą Rodzinę w czsie modlitwy b. Świętą Rodzinę w czsie wędrówki do Betlejem c. Świętego Józef 2. Przy ulicy Bielńskiej mieści się siedzib Uniwersytetu Gdńskiego. Znjduje się tu Instytut Historii Sztuki i Instytut Archeologii. Aby wejść do środk, trzeb przejść przez podcień, czyli przez otwrte pomieszczenie w dolnej części budynku. N ilu filrch wsprty jest podcień?. 9 b. 11 c. 13 3. Jki herb znjduje się bezpośrednio nd głównym wejściem do rtusz przy ulicy Korzennej?. Polski b. Gdńsk c. Prus Królewskich 4. Z ulicy N Piskch roztcz się piękny widok n wieżę kościoł św. Ktrzyny. Umieszczono n niej zegr. Ile m wskzówek?. jedną b. dwie c. żdnej, to jest zegr słoneczny 5. Przy ulicy Ktrzynki stoi Dom Kznodziejów, do którego prowdzą trzy wejści. Nd wszystkimi drzwimi umieszczono tkie sme ozdoby. Co przedstwiją?. lwie głowy b. kiście winogron c. głowy niołów
Nd knłem Stre Misto kludiusz grbowski ❶ W trkcie trzeciego spceru tegorocznej edycji Gdńskich Minitur odwiedzimy Stre Misto, położone nd niezwykłym zbytkowym knłem. W dwnych czsch, gdy nie było jeszcze prądu, njwżniejsze źródło energii stnowił wod. Dzięki niej mogły dziłć młyny, kuźnie (zkłdy obróbki metlu), trtki (miejsc, gdzie tnie się drewno) i folusze (wrsztty obróbki tkniny z wełny). Wod npędzł koł, które uruchmiły urządzeni. Jednocześnie zbierł znieczyszczeni i odpdy powstjące w toku produkcji. Dltego w średniowieczu (okresie pnującym w Europie od V do XV wieku) osdy i mist zkłdno nd rzekmi. Ilość wody w rzece zleży od pory roku. Ltem zdrzją się susze i wtedy poziom rzeki opd, ntomist wiosną szybko rośnie z powodu roztopów. Aby lepiej pnowć nd żywiołem, ludzie regulowli nurt wody, budując śluzy i tmy. Innym rozwiązniem był budow knłów. Poziom wody w tkich sztucznych rzekch łtwo było kontrolowć i nim sterowć. Knły dostrczły tkże wody pitnej i zsilły fosy, czyli rowy otczjące zmki i mist. N pomysł wybudowni knłu, który zpewniłby Gdńskowi wodę i energię, wpdli Krzyżcy. Zkon krzyżcki zjął Gdńsk w 1308 roku. Jk wiecie z poprzednich Gdńskich Minitur, od 1294 roku Gdńskiem rządził polsk dynsti Pistów, któr odziedziczył Pomorze po rodzie Sobiesłwiców. W wyniku wlk misto uległo zniszczeniu, zginęło tkże wielu jego mieszkńców i wiele mieszknek. Wydrzenie to przeszło do historii jko rzeź Gdńsk. Osobom, które przeżyły rzeź, Krzyżcy kzli rozebrć pozostłe budynki i opuścić teren Pomorz. Oclono jedynie kościół św. Ktrzyny. Przypomincie sobie zpewne, że n terenie grodu zbudowno zmek. Pozwolono pozostć tkże mieszkńcom dwnej osdy Osiek. Z czsem misto zczęło się odbudowywć, le w innym miejscu, w okolicch ulicy Długiej. Tk powstło Nowe Misto, nzywne też Prwym Mistem, gdyż Krzyżcy ndli mu prw miejskie. Później zczęto używć określeni Główne Misto, które obowiązuje do dzisij. To n Głównym Mieście znjdują się njbrdziej znne gdńskie zbytki: kościół Mricki, kościół św. Jn, kościół św. Mikołj, Dwór Artus, fontnn Neptun, Złot i Zielon Brm orz liczne kmieniczki. Przez teren zniszczonego w 1308 roku mist Krzyżcy wytyczyli knł. Wyprowdzono go z rzeki Rduni, w okolicy miejscowości Juszkowo. Prce rozpoczęto w 1338 roku. Knł ciągnął się wzdłuż zboczy wzgórz i początkowo wpdł bezpośrednio do Wisły, le w XVII wieku zmieniono jego końcowy odcinek i od tej pory jego wody wpływją do rzeki Motłwy, n wysokości wyspy Ołowinki. Knł mił kiedyś kilk odnóg, dziś pozostł tylko jedn, njszersz, którą nzywmy Wielką Rdunią. Wzdłuż knłu zczęły powstwć zkłdy: młyn zbożowy, kuźnic miedzi, trtk, młyn do mieleni kory drzewnej (wykorzystywny przez grbrzy, którzy zjmowli się wyprwiniem skór), szlifiernie orz folusz. Po dwnych zkłdch nie m już zbyt wielu śldów, większość z nich zmknięto w XIX i XX wieku. Nowoczesne fbryki potrzebowły więcej miejsc, rozwinęł się technologi i duż część zkłdów nie wymgł już bliskości wody, żeby móc produkowć. Przemysł przeniósł się do innych dzielnic, np. n Dolne Misto, o czym przekoncie się w trkcie nstępnych spcerów. Niepotrzebne knły zsypno, tki los spotkł odnogi Knłu Rduni. Pozostwiono tylko Wielką Rdunię, wzdłuż której znjduje się wiele niezwykle interesujących obiektów. Dziś je odwiedzimy. Ul. Elżbietńsk 3 Nzw ulicy pochodzi od świętej Elżbiety, ptronki tutejszego kościoł. Znim zbudowno świątynię, dziłł tu tkże szpitl, któremu ptronowł święt. To nie jedyny kościół w okolicy. Nprzeciwko kościoł św. Elżbiety stoi drugi pod wezwniem św. Józef. Zcznijmy jednk od szpitl świętej Elżbiety. Jego początki sięgją schyłku XIV stuleci. Zkon krzyżcki pozwolił n budowę szpitl w 1394 roku. Instytucj przeznczon był dl chorych, ubogich, pielgrzymów
4 i dl osób strszych. Szpitle w dwnych czsch przypominły rczej przytułki i domy opieki. Ndwno im imion świętych. W Gdńsku znjdowły się szpitle: św. Duch (był o nim mow n osttnim spcerze), św. Brbry, św. Gertrudy, św. Jkub, św. Roch, Wszystkich Bożych Aniołów, św. Jerzego i Bożego Cił. Szpitl oddno w opiekę świętej Elżbiecie, poniewż był on ptronką chorych dzieci, biednych, wdów, wygnńców, pielęgnirek i szpitli. Elżbiet pochodził z królewskiego rodu Arpdów, rządzącego Węgrmi. W swojej njbliższej rodzinie mił wiele kobiet, które tkże uznno z święte. Jej Ul. Elżbietńsk kuzynkmi były święt King (polsk księżn), święt Młgorzt i błogosłwion Jolent Helen, jej brtową zostł błogosłwion Slome, ciotką był święt Jdwig (księżn śląsk). Elżbiet w wieku 14 lt zostł wydn z rządzącego w Turyngii (rejon Niemiec) Ludwik IV. Kiedyś ślub możn było zwierć zncznie wcześniej niż obecnie, prwo pozwlło n wstąpienie w związek młżeński, gdy dziewczynk mił ukończone 12 lt, chłopiec 14. Sześć lt później, po śmierci męż, Elżbiet poświęcił się wychowywniu trójki dzieci orz pomocy ubogim. Ślubowł skromne życie, złożył szpitl, gdzie sm doglądł podopiecznych. Zmrł w wieku 24 lt, do osttnich dni pomgjąc potrzebującym. Wkrótce po jej śmierci do miejsc, gdzie zostł pochown, ruszyły pielgrzymki (podróże do miejsc wżnych z powodów religijnych), Elżbietę uznno z świętą. N jej grobie zkon krzyżcki zbudowł wspniły kościół. Nie powinien ns ztem dziwić kult św. Elżbiety w Gdńsku. Decyzji o złożeniu szpitl przez Krzyżków przyklsnął ówczesny ppież Bonifcy IX. Plcówk otrzymł prwo do przejmowni mjątku osób, które w niej zmrły, tkże zostł zwolnion z płceni podtków. Obiektem zrządzł urzędnik nzywny szpitlnikiem, który podległ zkonowi krzyżckiemu. Po ponownym przyłączeniu Gdńsk do Polski w wyniku wojny trzynstoletniej, któr toczył się w ltch 1454 1466 szpitl św. Elżbiety przeszedł pod zrząd Rdy Mist. Był jedną z njbogtszych tego typu plcówek w Gdńsku. Aby utrzymć chorych orz opłcić ich opiekunów i służbę szpitlną, ndno mu n włsność kilk wsi. Dochody płynące z tych dóbr pozwlły n prwidłowe funkcjonownie obiektu. Pod koniec XV wieku posidłości szpitl św. Elżbiety powiększono o mjątek zlikwidownego w tmtym okresie szpitl św. Roch. Ksę zsilły również drowizny bogtych mieszczn i mieszcznek. Jednym z nich był zsidjący w Rdzie Mist Jn Connert, znny miłośnik sztuki i filntrop (osob udzieljąc bezinteresownej pomocy potrzebującym). W 1547 roku Connert nkzł zbudowć przy szpitlu św. Elżbiety dom, w którym mogły się schronić sieroty i porzucone dzieci. Pondto wystrł się u polskiego król Zygmunt August o przywilej (uprwnieni) dl nieślubnych dzieci, które w tym domu mieszkły. W tmtym okresie dzieci, których rodzice nie byli ze sobą w związku młżeńskim, nie miły wielu prw: nie mogły ksztłcić się w niektórych szkołch ni wykonywć niektórych zwodów. Przywilej polskiego włdcy zrównywł nieślubne dzieci z dziećmi, których rodzice mieli ślub (mówiono o nich, że były leglnie poczęte). W 1541 roku w domu ufundownym przez Connert przebywło 40 dzieci, w 1599 już 102, w 1729 309. W 1867 budynek domu dzieck kupiło misto. Wychownkowie zostli przeniesieni do nowego zkłdu w dzisiejszej dzielnicy Oliw, w budynku umieszczono osoby chore psychicznie, bezdomne i cierpiące n choroby zkźne. W 1916 roku dom dzieck zostł rozebrny ze względu n zły stn techniczny. Urtowno jednk portl (ozdobne wejście główne), który wmurowno w budynek stojący obecnie n miejscu dwnego domu dzieck (dziś jest tu siedzib Prokurtury Okręgowej w Gdńsku). N portlu znjduje się podobizn dobroczyńcy i fundtor: Jn Connert. Inczej potoczyły się losy smego szpitl. Kompleks popdł w ruinę, po jego rozbiórce w 1618 roku wzniesiono nowy solidny gmch. W 1752 roku budynek spłonął, zostł jednk szybko odbudowny. Projekt obiektu wykonł znny gdński rzeźbirz Krzysztof Strzycki. Obecnie pełni funkcję klsztoru, mieszkją w nim
5 księż i brci pllotyni, którzy opiekują się kościołem. Świątyni powstł jko kplic przyszpitln, zjmując jedną z sl szpitl. N początku XV wieku obok zbudowno niewielki kościół z wieżyczką. W drugiej połowie XV wieku świątynię połączono ze szpitlem szerokim przejściem, tk by pcjenci mieli do niej wygodny i stły dostęp. W okresie reformcji, czyli zmin, do jkich doszło w chrześcijństwie w XVI wieku, świątyni przeszł w ręce klwinów. W 1844 roku kościół, podobnie jk szpitl, zostł przejęty przez wojsko. Pełnił odtąd funkcje świątyni grnizonowej, to znczy korzystli z niego żołnierze i wojskowi stcjonujący w tutejszych koszrch. W 1945 roku, w czsie II wojny świtowej, kościół uległ powżnym zniszczeniom spłonęło wnętrze, tkże dch i hełm wieży. Obiekt zostł jednk szybko odbudowny. Od 1945 roku jego gospodrzmi są księż pllotyni. Wyposżenie wnętrz jest współczesne. Główną dekorcję stnowią witrże, czyli ozdobne okn wypełnione kolorowymi kwłkmi szkł, których utorką jest Zofi Budouin de Courteny. Przy ulicy Elżbietńskiej nd smym knłem znjduje się jeszcze jeden godny uwgi budynek. To Dom Optów Pelplińskich, jedn z njstrszych kmienic n Strym Mieście, zbudown w 1612 roku, le nie widomo, dl kogo. Pierwszym włścicielem, którego znmy z nzwisk, jest Peter Henningk. W 1686 roku dom kupił wojewod pomorski Włdysłw Kzimierz Łoś. Ten polski szlchcic słynął z wleczności i umiejętności dyplomtycznych. Był dobrym gospodrzem, dzięki czemu zgromdził duży mjątek. Kmienicę, którą kupił w Gdńsku, przekzł swojemu brtu Ludwikowi Aleksndrowi. Ludwik był optem (czyli przełożonym) zkonu cystersów w Pelplinie. Od tego czsu do kmienicy przylgnęł nzw Dom Optów Pelplińskich. Opci urządzili tu zjzd n prterze znjdowły się pomieszczeni dl duchownych, n wyższych piętrch zś były pokoje dl pozostłych gości. Oprócz noclegu goście otrzymywli tkże wyżywienie. Zkon cystersów w Pelplinie zostł zlikwidowny przez włdze Prus w 1823 roku (pod koniec XVIII wieku, po rozbiorch Polski, Pomorze i Gdńsk znlzły się włśnie w grnicch Prus). Dom Optów Pelplińskich przeszedł w ręce prywtne, le ndl pełnił funkcje zjzdu. Osttecznie w 1911 roku kmienicę wykupiły włdze mist, jej wnętrz zmieniono n biur. Swoją siedzibę mił tu m.in. Policj Budowln, czyli urząd, który ztwierdzł inwestycje budowlne n terenie mist i pilnowł ich relizcji. Sm kmienic w 1912 roku przeszł gruntowną renowcję (odnowę), w trkcie której wymieniono zniszczone rzeźby i cegły. Nie zostł splon w 1945 roku jk większość domów n Strym Mieście. Obecnie znjduje się w niej Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Gdńskiego. Kmienic pięknie się prezentuje tkże od południ, czyli od strony Knłu Rduni. Elewcj porośnięt jest dzikim winem. Pnącze jesienią zmieni kolor liści z soczysto zielonych n krwistoczerwone. Odbijjący się w wodzie Dom Optów Pelplińskich stnowi jeden z njpiękniejszych widoków Strego Mist. ❷ Ul. Bielńsk 5 Od ulicy Elżbietńskiej odchodzi niepozorn uliczk Bielńsk. Jej nzw nwiązuje do dwnych mieszkńców. N rogu ulic znjdują się zbudowni kościoł św. Józef i klsztoru, w którym niegdyś mieszkli krmelici. A poniewż zkonnicy ci nosili biłe hbity, ulicę nzywno ulicą Biłych Mnichów. Krmelici zmieszkli tu w 1456 roku. Przenieśli się n Stre Misto z obszrów Młodego Mist, złożonego przez Krzyżków w 1380 roku. Młode Misto miło być konkurencją dl prężnie rozwijjącego się Głównego Mist. Krzyżcy utrcili pnownie nd Gdńskiem i Pomorzem w wyniku wojny trzynstoletniej (1454 1466). Po wygnniu brci zkonnych Ul. Bielńsk Rd Głównego Mist postnowił rozebrć zbudowni Młodego Mist. Jego mieszkńcy i mieszknki mogli osiedlić się n Strym Mieście lbo n Długich Ogrodch. Ci, którzy ndl popierli Krzyżków, zostli wygnni. Część Młodego Mist wokół kościoł i szpitl św. Jkub przyłączono do Strego Mist i w ten sposób
6 ❸ krmelici znleźli się n Strym Mieście. W zmin z zniszczone zbudowni n terenie Młodego Mist otrzymli budynki szpitl i kplicy św. Jerzego, znjdujące się n wprost szpitl św. Elżbiety. Lecznic pod wezwniem św. Jerzego powstł w połowie XIV wieku, przebywli w niej trędowci (trąd to ciężk chorob skóry). Z czsem opiekę nd chorymi przejął kościół Bożego Cił, do szpitl św. Jerzego zczęły trfić osoby stre i ubogie. Nowy kościół krmelitów zostł zbudowny przy kplicy św. Jerzego. Początkowo otrzymł wezwnie św. św. Elisz i Elizeusz, ptronów zkonu krmelickiego. Zkonnicy mieli duże kłopoty finnsowe, więc powżne prce budowlne ruszyły dopiero w 1482 roku. Pierwsze plny były brdzo mbitne zmierzno wznieść duży kościół, który mił sięgć ż do ulicy Elżbietńskiej (do wolno stojącej obecnie brmy). Jednkże z powodu reformcji i przejści większości gdńszczn i gdńszcznek n luternizm lub klwinizm rozbudow ktolickiego kościoł nie był już potrzebn. W mieście, gdzie większość mieszczn i mieszcznek wyznwł protestntyzm, zkonowi ktolickiemu nie było łtwo. W XVI i XVII wieku niesnski religijne były przyczyną wielu konfliktów, nwet wojen. Problemy te nie ominęły Gdńsk. Pierwsze zmieszki wybuchły w 1523 roku. Splądrowno wtedy kościół i wykrdziono zeń srebrne i złote nczyni. Sprzęty oddno mnichom trzy lt później. Do njwiększych strt doszło w 1678 roku. Krmelici urządzili procesję religijną do Oliwy, w czsie której doszło do kłótni z luternmi. W odwecie luternie npdli n klsztor. Mnisi zostli poturbowni, zniszczono bibliotekę i zpsy żywności, uszkodzono orgny, dzwony kościelne wrzucono do Knłu Rduni. Z zniszczeni krmelici otrzymli odszkodownie, które Rd Mist wypłcił w 1680 roku. Włdze Prus zlikwidowły gdński zkon krmelitów w 1823 roku. Budynki klsztoru przejęło wojsko, kościół w 1840 roku stł się świątynią prfilną z nowym ptronem św. Józefem. Kościół pełnił funkcję świątyni prfilnej do 1945 roku, kiedy to zostł splony. Odbudowy obiektu podjęli się misjonrze oblci. Kościół św. Józef, podobnie jk kościół św. Elżbiety, m współczesne wyposżenie, w jego wnętrzu njbrdziej zwrc uwgę witrż nd ołtrzem głównym. Wykonł go Brbr Msslsk, któr zprojektowł również piękne witrże w kościele świętej Brbry n Długich Ogrodch. Ul. Korzenn 33/35 Z ulicy Bielńskiej wychodzimy n ulicę Korzenną. Nzw t pochodzi od przyprw, którymi tu hndlowno. Pierwsz nzw, zpisn w 1399 roku, brzmił Pfeffergsse, czyli ulic Pieprzow. Kiedyś hndel tkimi przyprwmi, jk pieprz, cynmon, kurkum czy szfrn, przynosił duże dochody. Trzeb je było sprowdzć z dlekich stron, nierzdko z innych kontynentów, np. z Azji. Pieprz przywożono ż z Indii (stąd przysłowie wysłć kogoś gdzie pieprz rośnie, czyli brdzo dleko). Wiązło się to z dużymi kosztmi, dltego przyprwy były brdzo drogie. Korzenn był niegdyś główną ulicą Strego Mist, poniewż t część Gdńsk nigdy nie mił rynku. Wzdłuż niej stły cisno wysokie kmienice, nd Knłem ulokowny był njwżniejszy budynek, czyli rtusz. Ulic Korzenn pełnił więc tką funkcję, jk ulic Dług i Długi Trg n Głównym Mieście. Przy Korzennej mieszkł i prcowł znny n cłym świecie gdńszcznin Jn Heweliusz. Prowdził browr (zkłd produkujący piwo), le jego prwdziwą psją było niebo, któremu przyglądł się nocą z obserwtorium. Urządził je n szczycie kmienic, których był włścicielem. Obserwtorium przypominło pwilon, w którym nukowiec umieścił przyrządy potrzebne do obserwcji nieb. Część z nich zmwił, niektóre wykonywł sm. Njdłuższy teleskop w prcowni mił 39 metrów! W dziedzinie stronomii Heweliusz odniósł wiele sukcesów. Odkrył i opisł dziewięć gwizdozbiorów: Trczę Sobieskiego, Rysi, Sekstns, Jszczurkę, Młego Lw, Lisk z Gęsią, Mły Trójkąt, Cerber i Górę Menl. Gwizdozbiór Trcz otrzymł nzwę n cześć król Jn III Sobieskiego, który interesowł się bdnimi gdńskiego stronom. Król wspierł Heweliusz finnsowo, zwolnił go z płceni podtków i przyznł mu pensję. Gdńskiego stronom wspomgł nwet król Frncji Ludwik XIV. Heweliusz npisł wiele dzieł nukowych: książek i rtykułów, oprcowł również mpy Księżyc. Bdł gwizdy, plnety orz komety. W prcy nukowej pomgł mu żon Elżbiet. Elżbiet Koopmn wyszł z Jn Heweliusz, gdy mił 16 lt. Jej mąż był od niej dużo strszy, ż o 36 lt. Elżbiet był jego drugą żoną. Słynęł z urody, le był tkże dobrze wyksztłcon znł kilk języków i interesowł się nuką. Oprócz wychowywni dzieci: trzech córek i syn, Elżbiet wspierł męż w jego prcy
7 nukowej, prowdził korespondencję z innymi bdczmi, pomgł w urządzeniu obserwtorium. Opiekowł się tkże strzejącym się stronomem. Jn Heweliusz zmrł 28 styczni 1687 roku, dokłdnie w dniu swoich 76. urodzin, pozostwijąc dw niedokończone dzieł. Elżbiet npisł je do końc i opublikowł, jedno z nich było dedykowne Jnowi III Sobieskiemu. Pomimo że był dużo młodsz od Jn Heweliusz, przeżył go tylko o 6 lt. Zmrł w 1693 roku i zostł pochown obok męż w kościele świętej Ktrzyny. Heweliuszowie mieszkli w kmienicch pod numermi: 47, 48 i 49, posidli tkże prcele od strony sąsiedniej ulicy: Bednrskiej. Niestety większość zbudowy Strego Mist uległ zniszczeniu w 1945 roku. Mocno ucierpił ulic Korzenn, w tym kmienice, które niegdyś nleżły do Jn Heweliusz. Nie zdecydowno się n odbudowę Strego Mist, cłe wysiłki skupijąc n Głównym Mieście. W Strym Mieście wzniesiono współczesną zbudowę, strjąc się, by nie przytłoczył zbytkowych obiektów. Budynki mieszklne są tu więc ceglne i dość niskie. Zmieniono nieco ukłd ulic. Korzenn przestł być główną ulicą Strego Mist. Usunięto z niej tory trmwjowe. Przez pond czterdzieści lt przejeżdżł tędy trmwj linii 8, któr łączył Nowy Port ze Ul. Korzenn strym gdńskim portem położonym nd Motłwą (osttni przystnek ósemki znjdowł się przy Żurwiu). Główną ulicą Strego Mist stł się ulic Rjsk. Z kolei n Korzennej, od strony Knłu Rduni, utworzono skwer, n którym w 1973 roku wzniesiono pomnik upmiętnijący njsłynniejszego mieszkńc Strego Mist. Pomnik, wykonny przez Michł Gąsienicę Szostk, stł tu do 2006 roku, po czym zostł przeniesiony n zieleniec między pobliskimi ulicmi Heweliusz i Wodopój. Jego miejsce zjął pomnik Heweliusz utorstw Jn Szczypk. Przedstwi on stronom podczs prcy bdwczej uczony wptruje się w niebo, i to dosłownie, poniewż ścinę kmienicy, n którą kieruje wzrok, ozdobiono mpą nieb. Projekt mlowidł wykonli Andrzej Dykowski i Jcek Zdybel, wykorzystując przy tym mpy z dzieł Heweliusz. Zstosown przez utorów technik sgrffit był brdzo populrn w czsch stronom. Poleg on n pokryciu ściny dwiem (lub więcej) wrstwmi tynku o różnych kolorch, nstępnie wydrpywniu tynku według wzoru, jki rtyst chcił uzyskć. Skwer przy Knle Rduni nie powstł jednk po to, by możn było ustwić n nim pomnik Heweliusz. Brk zbudowy w tym miejscu mił służyć odsłonięciu jednego z njcenniejszych i njpiękniejszych budynków Strego Mist rtusz, który szczęśliwie nie zostł zniszczony w 1945 roku. Rtusz był njwżniejszym gmchem w mieście. Stnowił siedzibę Rdy, któr zrządzł mistem (jej członków nzywmy rjcmi), orz Łwy, pełniącej funkcję sądu (jej członkowie to łwnicy). Poniewż Stre Misto, jk już wspomnino, nie m rynku, więc rtusz wzniesiono przy jego głównej ulicy Korzennej. Budowę ukończono w 1382 roku. Początkowo był to nieduży i skromny, ceglno-drewniny budynek. W 1436 roku pomiędzy rtuszem Knłem Rduni postwiono wgę orz zbudowno reszt. Nieopodl hndlowno pieczywem, stąd nzw pobliskiego mostu: Chlebowy. Pomimo remontów budynek był w złym stnie, dltego Rd Strego Mist postnowił wznieść nowy obiekt. Nie dysponowł jednk wystrczjącymi funduszmi i o pożyczkę poprosił Rdę Głównego Mist. Prce ruszyły w 1587 roku i trwły kilk lt. Budynek mił służyć Rdzie, Łwie, tkże mieszkńcom i mieszknkom. W tym celu n piętrze powstł Wielk Sl, w któ-
8 rej odbywły się różnego rodzju uroczystości. We wnętrzch oprócz sl posiedzeń Rdy i Łwy znlzło się miejsce n rchiwum i kncelrię. Wszystkie te pomieszczeni ulokowno n piętrze. Sle n prterze pełniły funkcje gospodrcze. Umieszczono tu wgę miejską orz mieszkni dl służby. Z rtuszem znjdowły się stjnie i szopy. Dwupoziomowe piwnice służyły z mgzyny, n górze skłdowno beczki z winem i piwem. Rtusz dziłł do 1793 roku, kiedy to Pruscy zjęli misto i zlikwidowli jego dotychczsowy podził. Nie wiedzieli, co zrobić z budynkiem po rozwiązniu włdz mist. Powstł pomysł, by ulokowć w nim szpitl położniczy. Osttecznie dokonno gruntownej przebudowy i umieszczono tu sądy: miejski i krjowy. Poniewż budynek był nieduży, n jego tyłch dobudowno drugi obiekt. W 1910 roku sąd przeniósł się do nowego, obszernego gmchu przy ulicy Nowe Ogrody, gdzie mieści się do dziś. W rtuszu, który ponownie stł się włsnością mist, po kolejnej przebudowie urządzono biur. Znjdowł się tu m.in. Urząd Stnu Cywilnego, Urząd Knlizcji, Urząd Rozwoju Mist, Miejski Urząd Budowlny czy Zrząd Ogrodów. W tym czsie budynek uległ zncznym zminom. Do jego wnętrz trfiły cenne elementy wyposżeni z gdńskich domów: portle, obrzy, kominki. Tym sposobem powstło tu swego rodzju muzeum. Po wojnie ze względu n ogromne zniszczenie mist rtusz odgrywł swoją pierwotną rolę. Odbywły się tu m.in. posiedzeni Rdy Mist, le tkże włdz wojewódzkich, w czsie których podejmowno wżne uchwły. Jedną z nich był decyzj o odbudowie zniszczonego nieml w stu procentch gdńskiego śródmieści. Wielk Sl, nzwn Mieszczńską, pełnił tkże funkcję miejskiego slonu wygłszno tu odczyty, prowdzono wykłdy, orgnizowno wystwy. Gdy urzędy wojewódzkie i miejskie otrzymły odpowiednie siedziby, w 1954 roku włdze województw gdńskiego powołły Wojewódzki Dom Twórczości Ludowej, z siedzibą w Rtuszu Stromiejskim. Dzięki temu już od 60 lt rtusz przy ulicy Korzennej pozostje jednym z njwżniejszych miejsc n mpie kulturlnej Pomorz. Choć zmieniły się nzwy Wojewódzki Dom Twórczości Ludowej przeminowno n Wojewódzki Dom Kultury (potem tkże Wojewódzki Ośrodek Kultury), nstępnie Ndbłtyckie Centrum Kultury niezmienn pozostł funkcj. Rtusz Stromiejski służy swymi pięknymi wnętrzmi rtystom, muzykom, nukowcom w licznych projektch loklnych i międzynrodowych. Rtusz Strego Mist możn zwiedzć codziennie w godzinch 10.00 18.00. Wstęp jest bezpłtny. ❹ Ul. N Piskch 1 Z ulicy Korzennej idziemy n Most Chlebowy. Zbudowno go w XIV wieku, by połączyć ulice Korzenną z Kowlską. Stły n nim strgny, n których jk wskzuje sm nzw hndlowno pieczywem. Most był remontowny n początku XIX wieku, zostł wtedy poszerzony. Kolejn renowcj przypdł n rok 2002. Od 2011 obiekt jest uznwny z most miłości pry zkochnych wieszją n nim kłódki, symbolizujące trwłość uczuć. Niestety zwyczj ten stnowi zgrożenie dl konstrukcji zbytku. Przechodzimy mostem i skręcmy w uliczkę N Piskch. Nzw pochodzi od tego, że brzeg knłu nie był w tym miejscu umocniony i znjdowło się tu zejście n piszczyste pobrzeże, gdzie możn było n przykłd poić zwierzęt: konie, osły, muły i bydło. Przy ulicy dziłły dw wżne zkłdy. Jednym z nich był kuźnic miedzi, złożon w 1355 roku i usytuown n rogu z ulicą Grncrską. Obecnie zrówno po budynku, jk i po dwnym wodopoju zwierząt nie m śldu. Przetrwł Ul. N Piskch
9 z to inny brdzo cenny obiekt. Przy ulicy N Piskch knł dzieli się n dwie odnogi, które tworzą wyspę zwną Trczą. N wyspie mieści się jeden z njwiększych zkłdów produkcyjnych, jki wzniesiono w czsch krzyżckich: Wielki Młyn. Mielono w nim zboże od 1364 do 1945 roku. Pierwszy zkłd tego typu zbudowno przed rokiem 1364. Spłonął jednk w 1391, n jego miejscu stnął zncznie większy ceglny budynek, który mił wprwdzie tylko jedną kondygncję, le z to jego rozłożysty dch krył ż sześć poziomów. N poddszu mgzynowno zboże i przemieloną mąkę. Dzięki temu, że knł opływł młyn z obu stron, w obiekcie możn było zmontowć ż 12 kół młyńskich. Produkowno tu mąkę dl mist i n sprzedż. Dochody z hndlu czerpli Krzyżcy, którzy nkłdli n towry wysokie opłty. Było to źródłem konfliktów między gdńszcznmi zkonnikmi. Pod koniec XVI wieku od strony wschodniej, czyli od ulicy Rjskiej, dobudowno piekrnię z wysokim kominem wystjącym pond szczyt budynku. Zwiększono tkże liczbę kół do 18, oprócz tego wstwiono okn, dzięki którym n poddsze docierło więcej świtł. Kolejnym usprwnieniem było zinstlownie młyn końskiego. Używno go w okresie wojen, kiedy wrogowie oblegjący misto odcinli dopływ wody z Rduni. Gdy knł wysychł, dzięki sile zwierząt możliw był dlsz prc w młynie. Zwiększono liczbę okien w dchu. W XIX wieku wprowdzono npęd prowy, w XX elektryczny. Dziennie produkowno tu do 200 ton mąki. Niedleko Wielkiego Młyn, po drugiej stronie ulicy Rjskiej znjduje się zncznie mniejszy budynek, nzywny Młym Młynem. Pomimo tej nzwy nie widomo, czy obiekt fktycznie pełnił tę funkcję. Historycy i historyczki uwżją, że był to rczej mgzyn, czyli spichlerz, dl Wielkiego Młyn, ewentulnie mógł to być młyn pomocniczy. Mły Młyn powstł około 1400 roku. Jego wnętrze było wielokrotnie przebudowywne, tk że obecnie nie sposób stwierdzić, czy znjdowły się tu urządzeni do mieleni zboż. ❺ Ul. Ktrzynki 1/3 Przechodząc przez ulicę Podmłyńską od strony Wielkiego Młyn, dociermy do jednego z njbrdziej wiekowych kościołów w Gdńsku. Kościół św. Ktrzyny jest zrzem njstrszym i njwiększym kościołem n Strym Mieście. Znim przyjrzymy się świątyni, wrto spojrzeć n zbudowę znjdującą się n rogu ulicy Podmłyńskiej i Ktrzynki. Widzimy tu nieduży jednopiętrowy budynek. Wzniesiono go pod koniec XVII wieku, mieszkł w nim pisrz kościelny. Obiekt m konstrukcję szkieletową, czyli drewniną, wypełnioną cegłmi. Tkich domów było niegdyś zncznie więcej, niestety do nszych czsów zchowło się ich niewiele. Mieszkły w nich osoby niezmożne. Ul. Ktrzynki Nie znmy dokłdnej dty budowy kościoł św. Ktrzyny. Zpewne świątyni powstł w okresie, kiedy złożono tu misto, które w 1308 roku zniszczyli Krzyżcy. Pierwsze Stre Misto powstło dzięki włdcom z dynstii Sobiesłwiców, którzy w XIII wieku rządzili Pomorzem Gdńskim. Przybywli wtedy do Gdńsk kupcy z Lubeki, bogtego niemieckiego portu. Do osiedleni się n Pomorzu zchęcł ich książę Świętopełk, ndjąc im liczne przywileje. Hndel, który prowdzili niemieccy kupcy, przyczynił się bowiem do bogceni książęcej ksy. Nowi mieszkńcy i mieszknki potrzebowli swojej świątyni, poniewż znjdujący się w pobliżu kościół świętego Mikołj zostł w 1227 roku przekzny dominiknom. To njprwdopodobniej w tym okresie zczęto budowę kościoł św. Ktrzyny, który stł się kościołem prfilnym dl Gdńsk, więc njwżniejszą świątynią w mieście. Nie wiemy dokłdnie, jk ten obiekt wówczs wyglądł, le o tym, że odgrywł niezwykle wżną rolę, świdczy fkt, iż w 1266 roku wystwiono tu zwłoki księci Świętopełk. Z kolei w 1298 roku książę Włdysłw Łokietek rozstrzygł tu spory swoich poddnych.
10 Kościół zostł uszkodzony w czsie wlk w 1308 roku. Krzyżcy po zdobyciu mist kzli wyburzyć wszystkie zbudowni poz świątynią prfilną. Ponowne ożywienie tego rejonu nstąpiło po przekopniu Knłu Rduni. Wzdłuż niego powstł Wielki Młyn, tkże kuźnic miedzi, trtk, szlifierni orz folusz. Obszr Strego Mist ponownie się zludnił, w związku z czym zczęto rozbudowywć kościół św. Ktrzyny. Wieżę dobudowno dopiero w połowie XV wieku. Początkowo nie był wysok. W ltch 1484 1486 zostł zncznie podwyższon i nkryt prostym dchem. Kościół św. Ktrzyny kojrzony jest głównie ze wspniłym hełmem wieńczącym jego wieżę. Hełm ten powstł już jednk w innej epoce broku. Ukończono go w 1634 roku. Wież osiągnęł wtedy wysokość 76 metrów (tyle, ile m dzisiejszy 30-piętrowy budynek) i stł się drugą njwyższą wieżą kościelną w Gdńsku. Ze względu n swoje wybujłe ksztłty hełm kościoł św. Ktrzyny nzywny jest koroną Strego Mist. Wrto zjrzeć jeszcze n ulicę Ktrzynki, któr biegnie obok świątyni. Jk zuwżyliście, przy kżdym kościele znjduje się ulic bądź zułek, której nzw nwiązuje do ptronki lub ptron świątyni. Stoi tu kmienic, któr wygląd, jkby skłdł się z trzech kmienic. To Dom Kznodziejów, zbudowny w ltch 1599 1602, zprojektowny przez Anton vn Obberghen. Njbrdziej znnym dziełem tego rchitekt jest Wielk Zbrojowni. W wypdku obu tych projektów Obberghen musił zplnowć budynek n brdzo szerokiej dziłce. Dltego fsdy (czyli ściny, w których znjduje się główne wejście) Wielkiej Zbrojowni i Domu Kznodziejów skłdją się z kilku węższych fsd: trzech (Dom) lub czterech (Zbrojowni). Kmienic przy ulicy Ktrzynki przeznczon był n potrzeby duchownych kościoł św. Ktrzyny. Mił w niej mieszkć Mrtin Opitz, niezwykle uzdolniony poet i tłumcz, piszący w języku łcińskim i niemieckim. Opitz urodził się w 1597 roku n Śląsku. Oprócz twórczości literckiej zjmowł się tkże dyplomcją. Służył między innymi królowi Włdysłwowi IV Wzie. W 1638 roku zostł sekretrzem królewskim. W Gdńsku mieszkł od 1636 roku, tutj m.in. opublikowł swój przekłd Antygony słynnego dzieł Sofokles (strożytnego trgik greckiego). W 1639 roku, w czsie epidemii, któr pnowł wtedy w Gdńsku, poet zchorowł i zmrł. Nie zostł jednk pochowny w pobliskim kościele św. Ktrzyny, lecz w położonym n Głównym Mieście kościele Mrickim. Czy wiesz, że: W Gdńsku mmy wiele świętych ulic. Ich nzwy wiążą się z kościołmi, które przy nich stoją. Są ulice: św. Brbry, św. Duch, Świętojńsk, Mrick, Elżbietńsk, Ktrzynki, Zułek św. Brtłomiej. W nzwch ulic przetrwły też nzwy dwóch kościołów, które już nie istnieją. Pomiędzy Śródmieściem Wrzeszczem znjduje się dzielnic Aniołki, n której terenie stł niegdyś kościół Wszystkich Bożych Aniołów. Podobnie Bstion Gertrudy zwdzięcz swoje mino pobliskiemu, dziś już nieistniejącemu kościołowi św. Gertrudy. Od wieży kościoł św. Ktrzyny wyższe są tylko wieże dwóch gdńskich zbytkowych budowli: kościoł Mrickiego i Rtusz Głównego Mist. Zdjęci: Kludiusz Grbowski Redkcj, korekt: Ann Mckiewicz Oprcownie grficzne: Tomsz Pwluczuk Pomysłodwczyni projektu: Młgorzt Kmicińsk Koordyncj projektu: Ann Urbńczyk Bibliogrfi: Brton-Piórkowsk J., Stre Misto, Gdńsk 2010. Encyklopedi Gdńsk, red. B. Śliwiński, Gdńsk 2012. Grbowski K., Gdńskie Minitury. Style rchitektoniczne w Gdńsku, Gdńsk 2016. Grbowski K., Ikonnikow D., Kopittke R., Gdńskie Minitury. Szlkiem kościołów, szpitli i przytułków dwnego Gdńsk, Gdńsk 2015. Smp J., Misto mgicznych przestrzeni, Gdńsk 2003. Śliwiński B., Poczet książąt gdńskich: Dynsti Sobiesłwiców w XII XIII wieku, Gdńsk 1997.
11 Wimmer J., Łoś Włdysłw (zm. 1694), [w:] Polski Słownik Biogrficzny, t. XVIII. www.mhmg.pl/list/publikcje-dzilow/366/histori-pewnej-pomylki-czyli-domy-jn-heweliusz/30 www.wilnow-plc.pl/sylwetk_elzbiety_koopmn_heweliusz.html Publikcj udostępnin jest n licencji Cretive Commons: Uznnie Autorstw, N Tych Smych Wrunkch 3.0 Polsk. Zezwl się n dowolne wykorzystnie treści pod wrunkiem wskzni utorów/ek Kludiusz Grbowski, Instytut Kultury Miejskiej, jko utorów/ek orz zchowni niniejszej informcji licencyjnej tk długo, jk tylko n utwory zleżne będzie udzieln tk sm licencj. Tekst licencji dostępny jest n stronie http://cretivecommons.org/licenses/by-s/3.0/pl/