Zielone miasto. Kasztanowiec Długie Ogrody

Transkrypt

1 sk er nnic u k ie Trtczn z zk. Grod k. jskie tromie rt W w tł Mo Trg Ry bny le S ow zop. C rzeże Motł w Ołowink gie Pob sk. Dłu Zielone misto. Ksztnowiec Długie Ogrody. Tok rsk sk. Angielsk Grobl. P ow e brz eż e Po tłw zin ługi Mo. D. D eln ów ❹. C hmi ❷ ługie. D Ogro dy rody t Ż edu. R. Szopy NOWA MOTŁAWA eln hmi. C ąkow bik. Ł dmie. jskie ow Sd n Podw le P. W spo rzed miejs kie rnik ow ❷ gl. S. NO ie m u l. K bl cz ł kó n. ❶ lu.ś ow ąk z z prtnermi: m ł.k.j ❸.Ł cz ni tu ie bl k r zc.s is ró W. lik oło rni wsk iej s J owocnych poszukiwń życzą: uż emp Kró dn zik ro G n hło ln.k M A W m. C Do gł zy iś M dut D Ł OT. ut ie nn ed A AW. Ł l ob r G ❹ ąkow n.r. J wsi. O gon. Wy. Sien obl. Dług Gr gie Og go sk. Dłu ❺. Elblą ❶ iewn sk. Szfrni. Stąg. Seredyńskie. Krowoder. św. Brbry ❸ nick ln ❺ ptroni medilni:

2 2 QUIZ 1. Ile ksztnowców rośnie przy kościele św. Brbry?. 2 b. 3 c Co znjduje się obecnie n Długich Ogrodch?. lej lipow b. lini trmwjow c. prking 3. Przy icy Krowoderskiej mieści się przedszkole. Jk się nzyw?. Słoneczko b. Promyczek c. Iskierk 4. Obok prku św. Brbry znjduje się dom ktury (dokłdny dres to. św. Brbry 3). Jk się nzyw?. Gedni b. Gednus c. Gedneum 5. Do długiego domu z czerwonej cegły stojącego przy ksztnowym zieleńcu od strony icy Wygon prowdzi kilk wejść. Nd drzwimi do kltki numer 2 i 10 zchowły się ozdobne płskorzeźby, co przedstwiją?. motyle b. kolibry c. ppugi

3 Ksztnowiec Długie Ogrody kludiusz grbowski Idąc przez misto w czsie letniego upłu, szukmy cieni. Kmienie, bruk i sflt szybko się ngrzewją i długo utrzymują temperturę. Ulgę przechodniom przynoszą drzew i krzewy sdzone przy icch, drogch i lejch, rosnące n skwerch, zieleńcch, cmentrzch i w prkch. To brdzo wżny element nszego mist. Nie tylko chronią ns przed upłem, le tkże są zielonymi płucmi ztłoczonych metropolii, w których nie brkuje splin i dymu. Mijmy je codziennie, śpiesząc się do szkoły, prcy, idąc n zkupy lbo odwiedzić przyjciół. Nie zstnwimy się, czy przechodzimy obok ksztnowców, lip, topoli czy pltnów. Dlczego rosną kurt w tym miejscu, kiedy i przez kogo zostły posdzone? Drzew przy icch i w prkch orz n cmentrzch znlzły się tm nie przez przypdek. Zostły wybrne, posdzone i otoczone strnną opieką. Njbliższ edycj Gdńskich Minitur jest poświęcon nszym zielonym sąsidom. W trkcie dziewięciu spcerów odwiedzimy dzielnice, w których szumią piękne, stre drzew. N początku kżdej gry poznmy dokłdnie jeden gtunek, dowiemy się, skąd pochodzi i jkie wiążą się z nim zwyczje. Kiedyś bowiem, kiedy ludzie byli brdziej związni z przyrodą, drzew ich drewno, liście i owoce odgrywły brdzo wżną rolę i ułtwiły przetrwnie. Wspólne życie z nimi sprwiło, że dosłownie wrosły one w nszą trdycję. N przykłd Celtowie, lud mieszkjący niegdyś w Europie, stworzyli horoskop oprty włśnie n drzewch. Osobom urodzonym pod znkiem: Dębu, Brzozy, Jodły, Wiązu, Śliwy, Topoli, Pltnu, Sosny, Wierzby, Lipy, Wiśni, Leszczyny, Jrzębiny, Klonu, Orzech, Jśminu, Ksztnowc, Jesion, Grbu, Jłowc, Buku i Jbłoni, przypisywno określone cechy i zchownie. Sme drzew uwżno z dobre (njczęściej) lub złe (brdzo rzdko) i przypisywno im niekiedy ludzkie włściwości. Sądzono, że mogą w nich mieszkć dobre duchy, le również złośliwe chochliki. Drzew i krzewów od wieków używ się w medycynie, przyrządzjąc z nich leki i npry pozwljące zwlczć przeróżne dolegliwości. Z innych roślin pozyskiwno ntomist trucizny, które służyły przeciwnym celom. Mieszkjąc w dużym mieście, zpomnieliśmy o roli drzew w życiu nszych przodków, terz ndrz się sposobność, by sobie o niej przypomnieć. Będziemy szukć drzew i rozpoznwć ich gtunki w prkch, zieleńcch, lejch, n skwerch i cmentrzch. Poznmy ich historię i dowiemy się, dlczego rosną kurt w tym miejscu. Jednocześnie przypomnimy sobie losy dzielnic, budynków, które się w nich znjdują, i osób, które w nich mieszkły. Drzewne spcery będą ztem nietypową okzją, by jeszcze rz odwiedzić i n nowo spojrzeć n gdńskie dzielnice i osiedl. ❶ Ksztnowiec Długie Ogrody Ul. św. Brbry 1 Nikt nie lubi, gdy lto się kończy. Jesienią i zimą brkuje nm słońc i ciepł, pogod nie sprzyj spędzniu wolnego czsu poz domem. Jednk wczesn jesień jest piękn i zchęc do spcerów. Wrto wybrć się we wrześniu do njbliższego prku ngrodą będą lśniące, rudobrązowe ksztny. Ksztnmi nzywmy nsion ksztnowc. W nszych prkch i ogrodch rośnie njczęściej ksztnowiec zwyczjny, zwny tkże biłym. Jego łcińsk nzw brzmi Aescus hippocstnum (łcin to język, w którym po rz pierwszy nzwno nukowo wszystkie znne gtunki roślin i zwierząt; wśród nukowców i specjlistów jest używn do dzisij). Drug część nzwy skłd się z członu hippo, oznczjącego koni, orz członu cstnum, czyli kstński. Kstński pochodzi od Kstny, mist w Azji Mniejszej (n obszrze dzisiejszej Turcji). To włśnie z terenów Azji Mniejszej pochodzi bowiem ksztnowiec. Skąd jednk wziął się koń? Otóż z nsion tego drzew, czyli po prostu ksztnów spdjących n prkowe ścieżki, wytwrzno lek, który podwno chorym koniom. Mączk ze zmielonych ksztnów pomgł pozbyć się kszlu. Przyrządzniem specyfiku musił zjmowć się doświdczon osob, tk żeby z mączki połączonej z wodą nie powstł mocny klej zmist lekrstw. Ksztny

4 4 kojrzą się z końmi tkże ze względu n swój kolor. Sierść rudobrązowych koni lśni w słońcu tk jk świeże nsion ksztnowc. A ztem ten gtunek drzew trfił do Polski z południ. Pierwszym przystnkiem w wędrówce do nszego krju był Wiedeń stolic Austrii. Ksztnowce zsdzono w 1576 roku w ogrodzie włdcy Austrii, król Czech i Węgier, cesrz Mksymilin II Hbsburg. Cesrz zmrł jesienią tego smego roku. Jego nstępcą zostł njstrszy syn, Rudolf. Według legendy śmierć monrchy powiązno z młodymi, pochodzącymi z południ drzewkmi, które zsdzono zledwie kilk miesięcy przed tym smutnym wydrzeniem. Dltego nowy cesrz kzł wszystkie ksztnowce powyrywć i splić. Nie jest to rczej prwdą, przypisywnie Rudolfowi niechęci do ksztnowców łączyć nleży z tym, że włdc uwżny był z, deliktnie mówiąc, dziwk i mił wybuchowy temperment. Prwdopodobnie Rudolf cierpił n jkąś chorobę psychiczną, której wówczs nie umino leczyć. Cesrz nie interesowł się sprwmi pństw, którymi rządził, i osttecznie zostł pozbwiony włdzy przez swojego młodszego brt, Mciej. Rudolf może nie był dobrym włdcą, le z to mił duże zsługi n polu nuki i sztuki. W Prdze (stolicy Czech), gdzie mieszkł, stworzył wspniły dwór, znny w cłej Europie. Mieszkli w nim nukowcy i rtyści. Rudolf kolekcjonowł dzieł sztuki i książki, szczególnie psjonowł się stronomią (bdnimi nieb i cił niebieskich), strologią (wróżeniem z cił niebieskich, strologi współcześnie nie jest uwżn z nukę) i lchemią (lchemi poprzedzł bdni, które obecnie określmy minem chemii). Cesrz wspierł tkże rtystów, jednym z njsłwniejszych był włoski mlrz Arcimboldo. Giuseppe Arcimboldo mlowł nietypowe portrety, elementy twrzy przedstwił z pomocą np. wrzyw i owoców. W tki sposób nmlowł smego cesrz. Jko policzki posłużyły dorodne brzoskwinie, brwi przedstwił z pomocą kłosów zboż, powieki to strączki groszku, nos m formę dojrzłej gruszki, ust to czerwone czereśnie, brod przypomin nsion ksztn jdlnego. Ksztn jdlny nie jest jednk spokrewniony z ksztnowcmi, które rosną przy. św. Brbry, to zupełnie inny gtunek, który m więcej wspólnego z bukmi i dębmi niż z ksztnowcmi. Ale o tym później. Ksztnowce trfiły z Austrii do innych pństw europejskich. W Polsce zostły zsdzone n rozkz król Stefn Btorego, który zdobył tron Polski, ubiegjąc Mksymilin II Hbsburg. Btory ztrudnił włoskiego ogrodnik Lorenz Bozetho, Włochy znne są bowiem z pięknych prków i ogrodów. Król polecił przebudowć stry zmek w Łobzowie pod Krkowem i urządzić wokół niego ogród. To włśnie Lorenzo posdził pierwsze kśtńce (inczej ksztńce), bo tk włśnie mówiono wtedy n ksztnowce. Wiemy tkże, że w swoich ogrodch kzł je umieszczć również jeden z nstępców Btorego, król Polski Jn III Sobieski. Drzewo w XVII wieku stło się brdzo modne i szlcht przy swoich płcch sdził, n wzór królewski, dw gtunki drzew uwżnych z njpiękniejsze: lipy i włśnie ksztnowce. Umieszczno je tkże przy kościołch, tk że drzewo dosłownie wrosło w nsz krjobrz. Nic dziwnego, że znjdziemy ksztnowce również obok kościoł św. Brbry. Kościół jest njstrszą budowlą dzielnicy. Znim zostł wzniesiony, n jego miejscu stł nieduż kplic, wspomnin po rz pierwszy w 1387 roku. Z tej wzminki dowidujemy się, że skromn wówczs kplic znjdowł się obok szpitl i modlili się w niej chorzy. Z czsem jednk zczęł służyć tkże mieszkńcom i mieszknkom Długich Ogrodów. Do pierwszej rozbudowy kplicy doszło w roku W tym okresie obiekt podległ kościołowi Mrickiemu n Głównym Mieście, poniewż Długie Ogrody leżły w grnicch tmtejszej prfii. W 1456 roku świątyni stł się kościołem smodzielnej prfii, co podniosło jej rngę. Obiekt podwyższono i zczęto budowć wieżę. Niestety upiększnie kościoł przerywne było licznymi pożrmi, którym sprzyjł drewnin zbudow ubogiej dzielnicy. Jedn z njwiększych ktstrof, jk dotknęł ten teren, nstąpił w 1499 roku. Ogień, który strwił nieml cłe Długie Ogrody, zostł podłożony przez niejkiego Grzegorz Mternę i jego bndę. Mtern był przestępcą i mił n sumieniu wiele złych uczynków. Zostł schwytny dopiero w 1502 roku n terenie Wielkopolski. Z liczne zbrodnie, w tym splenie Długich Ogrodów wrz ze szpitlem i kościołem, zostł powieszony. W tym czsie szpitl i kościół odbudowno. Świątyni był systemtycznie wzbogcn m.in. o nowe elementy wyposżeni, tkie jk orgny czy ołtrz. W ltch ukończono wieżę i zwieńczono ją smukłym hełmem orz zmontowno n niej zegr i dw dzwony. Kościół uzyskł wtedy ksztłt zbliżony do

5 5 dzisiejszego. Poniewż dzielnic rozwijł się i przybywło w niej mieszkńców i mieszknek, w ltch do świątyni dobudowno drugą nwę (część kościoł przeznczoną dl wiernych). W czsie wojny o tron Polski w 1734 roku kościół służył z mgzyn. Z kolei w trkcie oblężeni mist w 1807 roku przez wojsk frncuskie świątyni przejściowo stł się szpitlem. Njwiększe zniszczeni spowodowł II wojn świtow. Kościół zostł powżnie uszkodzony: runęł wież, dchy i szczyty (czyli ozdobne zwieńczeni ścin). Cłkowicie spliło się wnętrze wrz z cłym gromdzonym tu od wieków wyposżeniem. Przez pond dziesięć lt świątyni był w ruinie. Powojenne włdze chciły przeksztłcić kościół w slę gimnstyczną dl pobliskiej szkoły podstwowej. Wskutek protestów mieszkńców i mieszknek Długich Ogrodów, którzy uwżli, że świątyni jest potrzebn, zniechno tych plnów. Pozwolono n odbudowę obiektu, le tylko jego njstrszej, powstłej w średniowieczu części wrz z wieżą (przypomnijmy, że średniowiecze to okres w historii Europy od V do XV wieku). Nw południow mił być rozebrn, co tłumczono potrzebą poszerzeni icy. I tk w 1967 roku brył kościoł św. Brbry zostł powżnie okleczon przez rozebrnie jej Ul. św. Brbry południowej nwy (której nie m do dzisij). W 1968 roku kościół ponownie stł się świątynią prfilną. Rok później n odbudownej wieży zwisły trzy dzwony: pokuty, pokoju i miłości, które były drem kpłnów z niemieckiego mist Mgdeburg. Ich bicie miło uczcić pmięć ofir II wojny świtowej. W 1972 roku po rz drugi nkryto wieżę kościoł smukłym hełmem. W świątyni zmontowno orgny. Wskutek zniszczeń wojennych wnętrze budowli jest pozbwione zbytków, le wrto przestąpić jej progi, by zobczyć jedne z njpiękniejszych w Gdńsku witrży (ozdobnie wypełnionych okien). Cztery duże witrże przedstwiją: świętych, postołów (wybrnych uczniów Chrystus), ewngelistów (utorów ewngelii) orz mistyczki (osoby, które doświdczyły boskiej obecności). Ptronk kościoł zostł ukzn n witrżu nd ołtrzem głównym. Witrże powstły z dużych brył szkł, które osdzono w betonowej koronce. Dzieło według projektu mlrki Brbry Msslskiej ukończono w 1976 roku. ❷ Ul. Długie Ogrody 23 Dziś Długie Ogrody są ogrodmi już tylko z nzwy. Kiedyś jednk n tych terench uprwino wrzyw i owoce. W dwnych czsch Gdńsk był zncznie mniejszy, domy, kościoły i rtusze znjdowły się po drugiej stronie rzeki Motłwy. W tym miejscu przebiegł drog wiodąc z mist n Żułwy (region n Pomorzu). Drog prowdził groblą, czyli nsypem, który umożliwił przejście przez bgniste tereny i zpobiegł powodziom. Cły obszr porstły łąki, które przed 1342 rokiem zostły zkupione przez Rdę Głównego Mist. Tereny zczęto osuszć i zkłdć n nich wrzywniki i sdy, w których hodowno owoce i wrzyw. W XIV wieku n te rejony mówiono po prostu ogród. Okolic stł się zielonym przedmieściem Gdńsk, tk jk obecnie Olszynk, gdzie w szklrnich i sdch hoduje się kwity, owoce i wrzyw, sprzedwne n miejskich rynkch i trgch.

6 6 ❸ Dziłki, n których zkłdno ogrody, były wąskie i długie, stąd nzw Długie Ogrody, któr po rz pierwszy pojwił się w 1443 roku. W 1382 roku ogrodów było tu 10, w 1415 ż 115. Miły około 300 metrów długości. N północy kończyły się n Angielskiej Grobli (nzw pochodzi od ngielskich kupców, którzy osiedlili się tu w XV wieku), n południu zś n Szkockiej Grobli (t nzw z kolei nwiązuje do mieszkjących w tym miejscu Szkotów i Szkotek), któr przebiegł mniej więcej tk, jk obecn ic Sdow. Obie groble chroniły Długie Ogrody przed zlniem. Oprócz ogrodników osiedlli się tu również rzemieślnicy, wytwrzjący różne rtykuły. W mieście portowym, tkim jk Gdńsk, dziłły stocznie, w których budowno i nprwino sttki. Produkowno też, rzecz jsn, mteriły potrzebne do żeglowni, jednym z njwżniejszych były liny. Włśnie między Długimi Ogrodmi Angielską Groblą znjdowły się Ul. Długie Ogrody 23 wrsztty, w których skręcno grube i mocne liny okrętowe. Z kolei przy położonej po drugiej stronie Długich Ogrodów icy Szopy wypltno mty, którymi przykrywno w gdńskim porcie zboże i inne produkty, by je chronić przed deszczem i słońcem. Do produkcji mt używno trzciny, któr w obfitości występowł w tej podmokłej okolicy. Ogrodowo-rzemieślnicz dzielnic stopniowo zczęł się zmienić. W XVII wieku, by chronić misto w trkcie wojen, otoczono je potężnymi fortyfikcjmi: bstionmi i włmi. Długie Ogrody przestły być przedmieściem, stły się jedną z części mist. W grnicch fortyfikcji znlzły się tkże tereny położone n południe od Szkockiej Grobli. Teren ten nzywno Świńskimi Łąkmi, poniewż wypsno tu zwierzęt. Po włączeniu do mist ten obszr stł się początkowo dzielnicą ogrodową i ze względu n położenie otrzymł nzwę Dolne Misto. Główną drogą Dolnego Mist był obecn ic Łąkow, którą w 1874 roku przedłużono i połączono z Długimi Ogrodmi. W XIX wieku Dolne Misto, Długie Ogrody i wyspę Ołowinkę trktowno jko jedną dzielnicę i nzywno ją dl ułtwieni Dolnym Mistem. Był to dzielnic przemysłow, zbudowno tu wiele fbryk i zkłdów, tkże domów i kmienic dl prcowników i prcownic. Powstły tkże szkoły, duży szpitl i nowy kościół. Mło było jednk zieleni. Chrkter dzielnicy utrzymł się również po II wojnie świtowej, któr przyniosł nszemu mistu wiele zniszczeń. Po 1945 roku zniknęł nzw Długie Ogrody. Ulicę nzwno Elbląską, poniewż prowdził w kierunku Elbląg, cłą okolicę, podobnie jk przed wojną, nzywno Dolnym Mistem. Czsmi używno po prostu określeni Dolny Gdńsk, brdziej precyzyjnie: Dolne Misto Północ (dl dwnych Długich Ogrodów) i Dolne Misto Południe (dl okolic icy Łąkowej). Strą nzwę przywrócono w 1990 roku, le i tk mieszknki i mieszkńcy, zwłszcz ci strsi, mówią, że ich dzielnic to Dolne Misto lbo po prostu Gdńsk Dolny. Powrót strej nzwy zbiegł się z dużymi zminmi. Zmknięto bądź przeniesiono zkłdy przemysłowe: Hydroster, produkujący zgodnie z trdycją części okrętowe, Dgomę, któr zjmowł się przetwórstwem wrzyw i owoców, Zkłdy Rybne, Rzeźnię Miejską czy Gednię, gdzie produkowno bombki. N miejscu burzonych fbryk powstją obecnie nowe osiedl, niestety nikt nie myśli o zkłdniu prków lub ogrodów. Ul. Krowodersk 11 Ulic Krowodersk to jedn z bocznych ic łączących Długie Ogrody i Angielską Groblę. Jest od nich zncznie młodsz, nie powstł kilkset lt temu, lecz w 1905 roku, jej wytyczenie zwdzięczmy rozbiórce wspniłego płcu Mniszch. Długie Ogrody w ciągu wieków przechodziły wiele zmin. Główn drog stł się jedną z wżniejszych ic mist. Poniewż było tu mniej zbudowy niż n Strym czy Głównym Mieście, przy Długich Ogrodch powstły rezydencje, dwne ogrody i sdy, w których hodowno owoce i wrzyw, zmieniono

7 7 n ogrody wypoczynkowe, pełne pięknych kwitów i krzewów, gdzie odpoczywli njbogtsi. Do njwiększych i njbrdziej imponujących obiektów tego rodzju nleżł bez wątpieni płc Mniszch. Jerzy August Wndlin Mniszech był jednym z njbogtszych i njbrdziej wpływowych ludzi w Polsce. Dordzł królowi Augustowi III, od którego otrzymywł kolejne tytuły, w tym mrszłk ndwornego. Swoje wpływy umocnił, poślubijąc Amlię, córkę pierwszego ministr i fworyt król, Henryk Brühl. Bogty mrszłek postnowił podkreślić swój prestiż przez zbudownie wystwnej Ul. Krowodersk 11 siedziby w Gdńsku. W tym celu wykupiono pięć dziłek pomiędzy Długimi Ogrodmi i Angielską Groblą, n których wzniesiono płc z budynkmi gospodrczymi. Przy rezydencji urządzono piękny, duży ogród niestety nie wiemy, jk dokłdnie wyglądł z domkiem dl ogrodnik od strony Angielskiej Grobli. Płc, choć n zdjęcich prezentuje się okzle, tk nprwdę nie był duży. Nie znmy nzwisk rchitekt, le przypuszcz się, że był to t sm osob, któr projektowł Płc Optów w Oliwie. Płc przy Długich Ogrodch zbudowno z lekkich mteriłów: drewn i cegły, gdyż grunt był w tym miejscu podmokły. Nd prterem w płcu znjdowło się tylko wysokie poddsze, gdzie urządzono pokoje. Cły budynek skłdł się z trzech skrzydeł. Żeby wejść do środk, trzeb było przekroczyć brmę wjzdową i przejść obszerny dziedziniec. Obok zbudowno osobne pomieszczeni gospodrcze kuchnię, stjnię n 28 koni, wozownię orz prlnię w których okowno tkże mieszkni dl służby. Jerzy Mniszech ztrzymł się w swym płcu tylko rz. Zmrł w 1778 roku, kilk lt po swojej żonie Amlii. Ich jedyn córk Józefin w 1780 roku wystwił mjątek n sprzedż, rezydencj w Gdńsku nie był jej potrzebn. Józefin był żoną jednego z njbogtszych polskich mgntów, Stnisłw Szczęsnego Potockiego. Młżonkowie sprzedli płc Mniszch w 1786 roku gdńskiemu kupcowi Frntzowi Gottfriedowi Rottenburgowi. Budynek był w złym stnie, nowy włściciel musił go wyremontowć. Kiepsko prezentowł się również ogród, lecz Rottenburg odtworzył go, ndjąc mu styl frncuski. Kupiec brdzo dbł o swoje tereny zielone. W ogrodzie posdzono grby, urządzono trwniki i dekorcyjne prtery, czyli płskie kwietniki i żywopłoty, przycięte według określonego wzoru. Tk misternie dekorowne ogrody zkłdno przy płcch, zmkch i dworch we Frncji, dltego też tego rodzju zieleńce nzywmy ogrodmi frncuskimi. Jeden z nich zchowł się przy Płcu Optów w Oliwie. Prtery urządzno przy smych płcch, przed wejściem głównym, więc w njwżniejszym, njbrdziej reprezentcyjnym miejscu. Przy Długich Ogrodch nie m po nich śldu, podobnie jk po sdzwce, wzch z loesem i rzeźbch przedstwijących cztery pory roku orz Diogenes z ltrnią (znnego greckiego filozof). Nie zchowł się tkże ogrodowy tetr z łwkmi i rzeźbmi, dw pwilony (jeden z nich zdobił rzeźb ppugi) ni pirmid ustwion w centrlnej części ogrodu. Utrzymnie tk pięknych terenów zielonych musiło być kosztowne, kolejnemu włścicielowi królowi Prus, któremu kupiec po kilku ltch sprzedł swoją posidłość nie zleżło n nich tk jk Rottenburgowi. W 1793 roku Gdńsk znlzł się w grnicch Prus w związku z II rozbiorem Polski. W 1795 roku król kupił budynek z myślą o siedzibie swojego nmiestnik, komendnt dowodzącego miejscowym wojskiem. W czsie wojen npoleońskich, kiedy Frncuzi zjęli Gdńsk, urządzono tu siedzibę frncuskiego guberntor. W 1812 roku ztrzymł się w tym miejscu sm cesrz Npoleon. Po zkończeniu wojen w 1815 powrócił tu komendnt pruski. W 1901 roku przy icy Hucisko postwiono nowy budynek dl dowódcy wojsk, który obecnie znny jest jko Nowy Rtusz. Cztery lt później rozebrno dwną siedzibę komendnt, czyli płc Mniszch. Ulicę, któr powstł w jego miejscu, nzwno z czsem Strą Komendnturą, po osttniej wojnie zmieniono jej nzwę n Krowodersk, nwiązując do rzeźni miejskiej, do której prowdził, i Krowodrzy, czyli miejsc, gdzie zdzierno skórę z wołów i krów. Po płcu Mniszch pozostł jedynie frgment muru dziedzińc widoczny n początku icy Krowoderskiej. Pmiątką po XVIII wieku jest ntomist piękny, przypominjący płcyk, Dom pod Murzynkiem, zbudowny

8 8 u zbiegu ic Angielskiej Grobli i Szfrni. Pmiętjcie, że to historyczn nzw, obecnie nie powinno się używć tego rodzju określeń w stosunku do osób czrnoskórych, poniewż są uznwne z obrźliwe. Dom pod Murzynkiem jest nieco strszy od płcu Mniszch, zostł ukończony w 1735 roku. Zbudowł go znny gdński rzeźbirz Krzysztof Strzycki. O tym, co pozostło z ogrodów płcu, przekonmy się, idąc w głąb icy. ❹ Prk św. Brbry (. św. Brbry 2) Pomiędzy icą św. Brbry Krowoderską znjduje się nieduży prk, brdzo lubiny przez gdńszczn i gdńszcznki. Prk zostł osttnio zrewitlizowny: urządzono boisko, plc zbw, siłownię n świeżym powietrzu, nprwiono ścieżki i ustwiono nowe lmpy. Mło kto jednk wie, że obecny prk skłd się z dwóch zielonych miejsc. Pierwsze to dwne ogrody płcu Mniszch. Po rozebrniu budowli teren częściowo zbudowno, wytyczono w 1907 roku jeszcze jedną icę, któr połączył Długie Ogrody i Angielską Groblę obecną icę Seredyńskiego. Postwiono kmienice, zczęto budowć domy tkże od strony Angielskiej Grobli. Pozostłości dwnego ogrodu miły być zmienione n prk miejski. W ksie miejskiej brkowło jednk pieniędzy, do tego w 1914 roku wybuchł I wojn świtow. Wżniejsze było budownie nowych mieszkń niż urządznie terenów zielonych. Dopiero w 1922 roku rozpoczęto prce nd urządzniem prku, stło się to dzięki hojności miejskiego rdnego, Albert Neumnn, który przekzł n ten cel mrek (ówczesn wlut). Prkiem był rczej tylko z nzwy, drzew rosło tu niewiele, do dziś zchowło się kilk grbów ze strego ogrodu. W 1940 roku nzwno go Łąką Brbry i służył jko plc do gier i zbw. Po wojnie zostł powiększony, usypno górkę dl zjeżdżjących n snkch. W plnch był budow lodowisk. Powiększenie prku było możliwe dzięki likwidcji cmentrz, który ciągnął się od strony icy świętej Brbry. Aż do XIX wieku zmrłych grzebno Prk św. Brbry lbo w kościołch, lbo n plcch przy smej świątyni. Jedynie przestępcy, osoby bezdomne i ludzie, którzy zmrli n choroby zkźne, mieli pochówek poz murmi mist. Dopiero w XIX wieku uznno, że grzebnie zwłok w sąsiedztwie ludzkich domów i studni jest niezdrowe i niehigieniczne i zczęto zkłdć cmentrze w pewnej odległości od zbudowń. Przystąpiono tkże do likwidcji strych cmentrzy położonych w centrum mist. W Gdńsku zkz pochówków w kościołch i n cmentrzch przykościelnych wprowdzono w 1816 roku. Początkowo gdńszcznom i gdńszcznkom trudno było się przyzwyczić, że ich bliscy chowni byli poz mistem. Pozwolono więc, by w użyciu pozostł włśnie cmentrz św. Brbry. W smym kościele około 1825 roku zmurowno krypty, w których dotychczs grzebno zmrłych. Cmentrz stł się poprny, pochówki wykupywły tu osoby spoz Długich Ogrodów. Poniewż teren był brdzo podmokły, nwieziono 5 stóp ziemi (czyli pond 1,5 metr). Nekropoli szybko się zpełnił i prfi św. Brbry musił złożyć nową. Zkupiono ziemię n Nowych Ogrodch, gdzie od grudni 1869 roku grzebno mieszkń-

9 9 ców Długich Ogrodów. Poniewż nie było tu zbyt wielu budynków po drugiej stronie znjdowły się tylko tory do skręcni lin icę nzwno Totengsse, czyli Zmrłych. Dopiero gdy n początku XX wieku zczęto tu budowć kmienice (podobne do tych z icy Seredyńskiego), zmieniono nzwę n mniej mkbryczną, nwiązując do ptronki kościoł. Imieniem św. Brbry nzwno osttecznie tkże odnowiony prk o brdzo ciekwej historii. ❺ Zieleniec przy. Wygon 7 Gdńsk się rozrstł i potrzebowł miejsc, gdzie mogłyby powstć nowe osiedl i dzielnice. Misto ogrniczone było strymi fortyfikcjmi powstłymi jeszcze w XVII wieku. Pod koniec XIX i n początku XX steci zczęto je rozbierć, by Gdńsk mógł się swobodnie rozbudowywć. Tki los spotkł bstiony ochrnijące niegdyś od wschodu Długie Ogrody. Pozostłością po fortyfikcjch jest tylko Brm Żułwsk (wcześniej nzywn Brmą Długich Ogrodów, zbudown w 1628 roku, strszy w dzielnicy jest jedynie kościół św. Brbry). Po rozbiórce n odzysknych terench zczęto wytyczć nowe ice i wznosić budynki. Od strony Długich Zieleniec przy. Wygon 7 Ogrodów rozebrno bstiony: Ogrodowy, Wół, Lew orz Brązowy Koń (inczej Ksztn), n ich miejscu poprowdzono kilk ic. Z czsem powstły przy nich długie, dwupiętrowe domy z czerwonej cegły, w których zplnowno wygodne mieszkni dl robotników. Między budynkmi pozostwiono dużą odległość jk n wrunki pnujące w XIX wieku i n początku XX, kiedy to w mistch było cisno, brkowło przestrzeni i terenów zielonych. Dzięki pozostwionej odległości wszystkie mieszkni były słoneczne, wokół budynków nie brkowło miejsc n zieleń. W 1930 roku przewidzino urządzenie prku pomiędzy icmi Siennicką Wygon. Ze względu n brk pieniędzy plny te odłożono o kilk lt i zieleniec powstł dopiero w 1936 roku. Posdzono tu brzozy, lipy, jwory orz klony, le njliczniej występują ksztnowce, z których prk jest znny. Wróćmy więc jeszcze n chwilę do tych drzew. Njbrdziej znnym gtunkiem jest oglądny ksztnowiec zwyczjny, zwny też biłym, pospolitym, końskim orz nieprwidłowo ksztnem gorzkim lub dzikim. Drzewo osiąg wysokość do 25 metrów, rośnie szybko, żyje około 200 lt. Ksztnowce są idelnymi drzewmi prkowymi. Pomiędzy poszczególnymi okzmi muszą być zchowne odpowiednie odstępy, ksztnowce nie lubią tłoku, muszą mieć miejsce n swoje rozłożyste konry. Dltego njlepiej sdzić je w rzędch. W Polsce oprócz ksztnowc biłego sdzi się tkże inne gtunki, njłtwiej znleźć je w dużych prkch i ogrodch botnicznych. Wśród nich są pochodzące z Ameryki Północnej ksztnowce krwiste i głdkie, czerwone, będące połączeniem biłego i krwistego, żółte orz drobnokwitowe, które rosną jko krzew. Drewno ksztnowców stosuje się do wyrobu mebli. Rudobrązowe nsion, nzywne ksztnmi, stnowią pożywienie zwierząt. Zwierją sponiny, substncje, które w dużych dwkch są trucizną dl człowiek. Niektóre sponiny wchodzą w skłd lekrstw, le te z ksztnów są dl ludzi groźne. Ksztnem bądź ksztnkiem określny jest również koń o brązowym umszczeniu. W dwnej Polsce słowo to miło jeszcze kilk znczeń. Ksztnmi nzywno z pogrdą ludzi, których nie drzono symptią, orz rude psy. Jest nwet porzekdło: Póki gonił zjące, póki kczki znosił, Ksztn, co chcił, u pn swego wyprosił. Ksztnem nzywmy wreszcie drzew o jdlnych nsionch uwżnych z wielki przysmk i stosownych przy sporządzniu deserów. Ksztn jdlny jest jednk bliżej spokrewniony z bukmi i dębmi niż z ksztnowcmi, mimo że to do tych osttnich jest podobny. Nsion ksztn nzywne są orzechmi bądź z język frncuskiego mronmi. Choć mrony są brdzo smczne, istnieją przesądy związne z ich jedzeniem. Dotyczą ksztnów rosnących n cmentrzch. Jeśli ktoś zje tkiego mron, mogą nwiedzić go duchy zmrłych, potem może strcić pmięć. Nie powinno się też łmć głęzi drzew, poniewż krą z to jest wypdek

10 10 grożący utrtą ręki lub nogi. Nie musimy wierzyć w przesądy, le wrto sznowć drzew i o nie dbć bez względu n to, gdzie rosną. Czy wiesz, że: Ogrody Mniszch nie były jedynymi znnymi terenmi zielonymi przy Długich Ogrodch. Wyjątkową urodą odznczły się ogrody przy konscie rosyjskim orz ogród Krmnn, przy którym powstł tetr, od 1877 roku nzwny Tetrem Wilhelm. To tu mił miejsce pierwszy pokz filmowy w Gdńsku w 1896 roku. W 1823 roku, z powodu brku zielonych miejsc rekrecyjnych dl mieszkńców i mieszknek Długich Ogrodów, posdzono wzdłuż głównej icy leję o długości 400 metrów, złożoną z 108 holenderskich lip. Alej mił służyć spcerującym do wypoczynku, tkie miejsc nzywmy promendmi. Drzew rosnące n Długich Ogrodch i Angielskiej Grobli posdzono jeszcze w XVIII wieku, le zostły zniszczone n początku XIX wieku w czsie wojen npoleońskich. Rzeźby z brmy wjzdowej z rozebrnego płcu Mniszch urtowno. Znjdują się obecnie w Muzeum Nrodowym przy icy Toruńskiej. Zdjęci: Kludiusz Grbowski, Wikipedi Redkcj, korekt: Ann Mckiewicz, Ann Urbńczyk Oprcownie grficzne: Tomsz Pwluczuk Pomysłodwczyni projektu: Młgorzt Kmicińsk Koordyncj projektu: Ann Urbńczyk Bibliogrfi: Encyklopedi Gdńsk, red. B. Śliwiński, Gdńsk Kizik E., Zkzy grzebni zmrłych w gdńskich kościołch i n cmentrzch przykościelnych w 1816 r. Początki zmin w kturze funerlnej XIX wieku, [w:] Nekropolie Pomorz, red. J. Borzyszkowski, Gdńsk Klmnn E., Michlczyk A., Długie Ogrody i kościół św. Brbry w Gdńsku, Jntrowe Szlki 1995, R. XXXVIII, nr 4 (238). Mcikowsk Z., Płc Jerzego Wndlin Mniszch u schyłku XVIII wieku, [w:] Studi i mteriły do dziejów domu gdńskiego, red. E. Kizik, Gdńsk Wrszw Pwłowicz Z., Kościoły Gdńsk i Sopotu, Gdńsk Rozmrynowsk K., Ogrody odchodzące? Z dziejów gdńskiej zieleni publicznej , Gdńsk Ziółkowsk M., Gwędy o drzewch, Wrszw 1988.