AN ANALYSIS OF KINDERGARDEN TEACHERS` PREPARATION TO PROVIDE FIRST AID

PRZEGL EPIDEMIOL 2011; 65: 663-667 Zdrowie publicze Jadwiga Woźiak, Grzegorz Nowicki, Mariusz Goiewicz, Katarzya Zieloka, Marek Górecki, Alia Dzirba, Ewa Chemperek ANALIZA PRZYGOTOWANIA NAUCZYCIELI WYCHOWANIA PRZEDSZKOLNEGO DO UDZIELANIA PIERWSZEJ POMOCY AN ANALYSIS OF KINDERGARDEN TEACHERS` PREPARATION TO PROVIDE FIRST AID Pracowia Ratowictwa Medyczego, Uiwersytet Medyczy w Lubliie STRESZCZENIE Główymi przyczyami zgoów dzieci w wieku przedszkolym są urazy i zatrucia zwłaszcza wypadki drogowe i wypadki w rolictwie. Zagrożeia dla zdrowia i życia dziecka mogą rówież wystąpić w domu i w palcówce wychowawczej. Każdy powiie zać zasady udzielaia pierwszej pomocy i potrafić je zastosować w staach bezpośrediego zagrożeia życia. Obowiązek te w szczególości dotyczy auczycieli wychowaia przedszkolego. Celem pracy była aaliza przygotowaia auczycieli wychowaia przedszkolego do udzielaia pierwszej pomocy dzieciom. Badaiami objęto 100 auczycieli wychowaia przedszkolego z województwa lubelskiego. Badaia przeprowadzoo w stycziu i w lutym 2011 roku przy użyciu kwestioariusza akiety własego autorstwa. Aaliza wyików badań wykazała, że większość auczycieli (84 akietowaych) uczesticzyła w zajęciach dotyczących udzielaia pierwszej pomocy. Nauczyciele ze stażem pracy do 10 lat i od 11 do 20 lat zaczie częściej brali udział w tego typu kursach iż respodeci ze stażem pracy powyżej 20 lat (p=0,02). Akietowai ajczęściej oceiali (w skali od 1 do 5) swoją wiedzę w zakresie pierwszej pomocy a 3 (42) - średia ocea 2,98 ± 0,97. Słowa kluczowe: pierwsza pomoc, auczyciel wychowaia przedszkolego, profilaktyka ABSTRACT The major causes of deaths amog preschool childre are ijuries ad poisoig. Amog the ijuries, the most frequet are road accidets ad accidets o farms. We may also fid health ad life risks to preschoolers i homes ad educatio cetres. Everybody should kow first-aid rules ad how to apply them i life-threateig situatios. This duty particularly cocers kidergarte teachers. The purpose of the work was a aalysis of kidergarte teachers preparatio to provide first aid. The research was performed o a sample of 100 kidergarte teachers from the Lubelskie Provice. The research took place i Jauary ad February 2011 with the use of questioaires prepared i-house The aalysis of the results idicated that most teachers (84 of respodets) had participated i the first-aid traiig courses. The teachers with job seiority below 10 years ad those betwee 11 ad 20 years seiority took part more ofte i the first-aid traiig courses tha the respodets with seiority above 20 years (p=0,02). Respodets, i most cases, assessed their kowledge of first aid at grade 3 (i a cotiuum from 1 to 5) (42 of respodets) the average grade was 2.98 ± 0.97. Key words: first aid, kidergarte teacher, prevetio WSTĘP Współczesy uprzemysłowioy świat sprawia, że ludzie coraz częściej stają się ofiarami różych wypadków. Wiele z zagrożeń życia codzieego w dużym stopiu dosięga także dzieci. Obecie urazy są wiodącą przyczyą śmierci i kalectwa dzieci powyżej 1 roku życia a całym świecie (1). Wypadki drogowe i upadki z wysokości staowią przyczyę poad 80 poważych astępstw urazów u dzieci (2). Ruchliwe, impulsywe i obdarzoe ciekawością wszystkiego, co je otacza, dzieci w wieku przedszkolym są arażoe a urazy w każdym miejscu. W tym wieku ich uwaga ie jest zbyt trwała i podziela. Występuje u ich brak umiejętości przewidywaia i wioskowaia. Dzieci ie zdają sobie sprawy z tego,

664 Jadwiga Woźiak, Grzegorz Nowicki i ii Nr 4 jakie zagrożeia stwarza otaczający je świat. Wszelkie zakazy okazują się zawode, gdy w grę wchodzi ciekawość i zaagażowaie w zabawę. Dzieci ie potrafią uikąć sytuacji, która może być dla ich groźa (3). Reakcja dziecka a uraz w istoty sposób (fizjologiczy i emocjoaly) różi się od reakcji osoby dorosłej (4). Te sam mechaizm urazu powoduje u dzieci ie (ajczęściej cięższe) obrażeia iż u dorosłych. Niewielkie rozmiary ciała i bliskość arządów wewętrzych powodują, że uszkodzeia powstają jedocześie w kilku arządach. Małe uwapieie kości sprawia, że orgaizm dziecka w miejszym stopiu adsorbuje siłę urazu. Delikata skóra i proporcjoalie duża powierzchia w stosuku do masy ciała powoduje, że oparzeia u dzieci stają się bardzo poważe w skutkach (4,5). Zdecydowaą większość obrażeń u dzieci staowią te, które ie prowadzą do przerwaia ciągłości tkaek. Najczęściej obrażeia dotyczą głowy, a w dalszej kolejości klatki piersiowej i brzucha (4,5). Każda sytuacja zagrożeia życia u dziecka iesie za sobą ogromy ładuek stresu u jego rodziców i opiekuów. Czasem staje się przyczyą podjęcia wielu błędych decyzji i procedur, które w rezultacie mogą opóźiać rozpoczęcie właściwej akcji ratukowej (6). W każdej sytuacji świadek zdarzeia powiie podjąć działaia ratukowe. Należą do ich przede wszystkim zapewieie bezpieczeństwa miejsca zdarzeia, ratowika i poszkodowaych, ocea mechaizmu urazu, rozpozaie liczby osób poszkodowaych,ocea stau poszkodowaego, ocea zapotrzebowaia a pomoc profesjoalą, ocea stau poszkodowaego, wezwaie pomocy medyczej oraz wdrożeie działań w ramach pierwszej pomocy. Każdy powiie rozpozać zagrożeie, zabezpieczyć poszkodowaego, adać sygał,,a ratuek, ułożyć poszkodowaego w pozycji bezpieczej, oraz podjąć podstawowe zabiegi resuscytacyje (ag. Basic Life Support - BLS) (7). Zapobiegaie wypadkom jest jedyym racjoalym sposobem zmiejszeia urazów u dzieci. Moża je realizować poprzez prowadzeie edukacji, akazy prawe, usprawieia techicze. Profilaktyka urazów powia mieć charakter usystematyzowaego i zorgaizowaego działaia oraz powia obejmować elimiowaie zagrożeń, działaia zmierzające do zredukowaia stopia zagrożeia, oraz działaia zmierzające do przywróceia utracoej sprawości zdrowotej i powrót poszkodowaego do społeczeństwa (8). Dużej liczbie wypadków moża zapobiec przez stosowaie różego rodzaju rozwiązań techiczych, takich jak a przykład pasy bezpieczeństwa i poduszki powietrze, opaski, kamizelki odblaskowe, kaski ochroe. Niebagatelą rolę w zapobiegaiu wypadkom odgrywa orgaizacja ifrastruktury miejsc publiczych przezaczoych dla dzieci (bezpiecze, miękkie awierzchie, czysty piasek, odgrodzeie placów zabaw od dróg i zbiorików wodych), a przede wszystkim stały adzór opiekuów i przewidywaie zachowań dzieci. Nie wszystkim jedak zdarzeiom uda się zapobiec. Nauczyciel wychowaia przedszkolego sprawuje opiekę ad dzieckiem w godziach jego ajwiększej aktywości i musi być przygotoway a sytuacje, w których trzeba będzie podjąć działaia ratujące zdrowie, a czasami i życie dziecka. W przypadku utraty przytomości, agłego zatrzymaia krążeia, masywego krwotoku, agłej duszości podstawowe zaczeie dla ratowaia zdrowia i życia ma czas. Najlepiej zorgaizowae systemy ratowictwa medyczego ie są w staie zapewić pomocy wszystkim w ciągu kilku miut, dlatego bardzo waże jest by wszyscy świadkowie zdarzeia potrafili właściwie udzielić pierwszej pomocy. Celem pracy była aaliza przygotowaia auczycieli wychowaia przedszkolego w zakresie udzielaia pierwszej pomocy oraz ocea poziomu zróżicowaia wiedzy w zależości od takich cech jak miejsce zamieszkaia i staż pracy. MATERIAŁY I METODY Badaia przeprowadzoo w okresie od 1 lutego do 31 marca 2011 roku w grupie 100 auczycieli wychowaia przedszkolego z województwa lubelskiego. W pracy zastosowao metodę sodażu diagostyczego i wykorzystao specjalie w tym celu opracoway kwestioariusz akiety, który składał się z 10 pytań z zakresu pierwszej pomocy, oraz metryczki (wiek, płeć, miejsce zamieszkaia, roku i rodzaju ukończoej szkoły). Wypełieie kwestioariusza akiety było dobrowole i aoimowe. Uzyskae wyiki badań poddao aalizie statystyczej. Wartości aalizowaych parametrów mierzalych przedstawioo za pomocą wartości średiej i odchyleia stadardowego i mediay, a dla iemierzalych za pomocą liczości i odsetka. Dla iepowiązaych cech jakościowych do wykrycia istieia różic między porówywaymi grupami użyto testu jedorodości Ch2. Do zbadaia istieia zależości między badaymi cechami użyto testu iezależości Ch2. Do zbadaia różic pomiędzy dwiema grupami zastosowao test U Maa-Whiteya, zaś dla więcej iż dwóch grup zastosowaa test Kruscala-Wallisa. Przyjęto poziom istotości p<0,05 wskazujący a istieie istotych statystyczie różic lub zależości. Bazę daych i badaia statystycze przeprowadzoo w oparciu o oprogramowaie komputerowe STATISTI- CA 9.0 (StatSoft, Polska).

Nr 4 Przygotowaie auczycieli do udzielaia pierwszej pomocy 665 WYNIKI Badaiami objęto 100 osób, w tym 90 staowiły kobiety, a 10 mężczyźi. Wśród akietowaych 28 mieszkało a wsi lub w mieście o wielkości do 20 tysięcy mieszkańców, atomiast 28 badaych w mieście od 21 do 100 tysięcy mieszkańców i 44 w mieście powyżej 100 tysięcy mieszkańców. Średi staż pracy respodetów wyosił 18,86 ± 9,42 roku (od kilku miesięcy do 35 lat), z czego 26 miało staż pracy do 10 lat, atomiast 30 badaych pracowało od 11 do 20 lat i 44 powyżej 20 lat. Z przeprowadzoych badań wyika, że w większości akietowai uczesticzyli w zajęciach dotyczących udzielaia pierwszej pomocy (84) i tylko 16 ie brało udziału w tego typu szkoleiach. W wyiku przeprowadzoej aalizy statystyczej stwierdzoo, że badai ze stażem pracy do 10 lat (92,31) oraz od 11 do 20 lat (93,33) istotie statystyczie częściej uczesticzyli w zajęciach dotyczących udzielaia pierwszej pomocy w porówaiu z akietowaymi ze stażem pracy poad 20 lat (72,73) (p=0,02) (tabela I). Przeprowadzoe badaia wskazały, że w przypadku 73,81 respodetów uczesticzących w kursach pierwszej pomocy, zajęcia odbywały się w ramach Rady Pedagogiczej, atomiast 14,29 akietowaych uczesticzyło w zajęciach w ośrodkach szkoleia, 7,14 podczas kursu prawa jazdy i 4,76 badaych zdobyło wiedzę w ramach samokształceia. W większości akietowai uważali, że kurs udzielaia pierwszej pomocy powiie się odbywać w formie teoretyczo praktyczej, (88), atomiast 12 akietowaych uważało, że tylko w formie praktyczej. Aż 96 akietowaych przyzało, że osoby, które a szkoleiach przyswoiły wiedzę teoretyczą popartą ćwiczeiami praktyczymi mają ajwiększe umiejętości w udzieleiu pierwszej pomocy, atomiast 2 badaych uważało, że wystarczające są szkoleia teoretycze i tyleż samo akietowaych uważało, że osoby, które uczesticzyły w zajęciach praktyczych bez zajęć teoretyczych rówież mają umiejętości w udzielaiu pierwszej pomocy. Wyiki badań wykazały, że 70 auczycieli ie miało zajęć a temat udzielaia pierwszej pomocy podczas studiów. Z pośród badaych, którzy zajęcia pierwszej pomocy odbyli w trakcie studiów, 20 stwierdziło, że zajęcia takie odbywały się w ramach ćwiczeń, zaś 22 respodetów przyzało, że w ramach wykładów. Poad 11,43 badaych podczas studiów uczesticzyło w zorgaizowaych przez uczelię dodatkowych kursach, atomiast 2,86 wiedzę zdobyło podczas imprez okoliczościowych. Aż 88 akietowaych uzało, że studeci powii podczas studiów przechodzić obowiązkowy kurs udzielaia pierwszej pomocy, atomiast 10 podało, że tylko studeci wybraych kieruków i tylko 2 respodetów stwierdziło, że kurs pierwszej pomocy ie powiie być dla studetów obowiązkowy. W skali od 1 do 5 (1 ajgorzej; 5 ajlepiej) respodeci ajczęściej oceiali swoją wiedzę a temat udzielaia pierwszej pomocy a 3 (42). Średia ocea poziomu wiedzy wyiosła 2,98 ± 0,97. Aaliza statystycza wskazała, że poziom wiedzy respodetów z małych miast i wsi jest istotie statystyczie większy w porówaiu z badaymi z miasta do 100 tysięcy mieszkańców i powyżej (p=0004). Dalsza aaliza statystycza wykazała, że badai ze stażem pracy do 10 lat mieli istotie statystyczie wyższy deklaroway poziom wiedzy a temat udzielaia pierwszej pomocy iż badai ze stażem pracy powyżej 11 i 20 lat (p=0,0002). Wyższy poziom wiedzy deklarowali rówież auczyciele, którzy uczesticzyli w zajęciach a temat udzie- Tabela I. Uczesticzeie w zajęciach z pierwszej pomocy z uwzględieiem stażu pracy Table I. Participatig i first aid classes with regard to seiority Tak Nie Ogółem Staż pracy do 10 lat 24 2 26 92,31 7,69 100,00 11-20 lat 28 2 30 93,33 6,67 100,00 powyżej 20 lat 32 12 44 72,73 27,27 100,00 Razem 84 16 100 84,00 16,00 100,00 Aaliza statystycza: Chi2=7,44; p=0,02* Tabela II. Średia samoocea wiedzy a temat udzielaia pierwszej pomocy w zależości od badaych cech Table II. Average self-kowledge o first aid, depedig o the studied traits Miejsce zamieszkaia Średia Odch.std. Mediaa Aaliza statystycza wieś/miasto do 20 tyś. 3,57 0,92 4,00 H=15,43; miasto 21 100 tyś. 2,93 0,90 3,00 p=0,0004* miasto powyżej 100 tyś. 2,64 0,89 3,00 Staż Pracy do 10 lat 3,46 1,03 4,00 H=12,56; 11 20 lat 2,67 0,48 3,00 p=0,002* powyżej 20 lat 2,91 1,10 3,00 Uczestictwo w zajęciach Tak 3,12 0,91 3,00 Z=2,55; Nie 2,25 1,00 3,00 p=0,01* Był w sytuacji kiedy trzeba było udzielić pierwszej pomocy Tak 3,26 0,89 3,00 Z=2,65; Nie 2,65 0,97 3,00 p=0,008*

666 Jadwiga Woźiak, Grzegorz Nowicki i ii Nr 4 laia pierwszej pomocy podczas pracy w przedszkolu w porówaiu z badaymi, którzy ie brali udziału w jakimkolwiek szkoleiu (p=0,01) (tabela II). Poad połowa respodetów przyzała, że byli w sytuacji, w której ależało udzielić iej osobie pierwszej pomocy (54), atomiast 46 badaych ie było w takiej sytuacji. Przeprowadzoe badaia wykazały, że akietowai, którzy byli już w sytuacji, w której ależało udzielić iej osobie pierwszej pomocy, mieli istotie wyższy poziom wiedzy a temat udzielaia pierwszej pomocy iż badai, którzy ie byli w takiej sytuacji. Stwierdzoe różice były istote statystyczie, (p=0,008) (tabela II). DYSKUSJA Zajomością zasad udzielaia pierwszej pomocy dzieciom powiie wykazywać się ie tylko persoel medyczy, ale także osoby, które z racji wykoywaego zawodu sprawują opiekę ad dziećmi. Takimi osobami bez wątpieia są auczyciele wychowaia przedszkolego. Kompleksowe przygotowaie do udzielaia pierwszej pomocy dziecku zajdującemu się w staie zagrożeia zdrowia i życia wymaga ie tylko przygotowaia praktyczego, ale rówież posiadaia wiedzy dotyczącej epidemiologii staów agłych u dzieci oraz zajomości specyfiki okresu dziecięcego. Między dziećmi w różych grupach wieku występują bowiem różice, które wyikają z dyamiczego procesu rozwoju fizyczego i psychiczego, w tym przede wszystkim z gwałtowego rozwoju aktywości ruchowej, zdolości postrzegaia otaczającego świata, umiejętości aalizowaia zagrożeń, a także fizjologiczych zmia zachodzących w orgaizmie (9). Wyiki badań wykazały, że auczyciele wychowaia przedszkolego oceiają swój sta wiedzy a temat udzielaia pierwszej pomocy w skali od 1 (ajgorzej) do 5 (ajlepiej) a 3, a średia ocea poziomu wiedzy wyiosła 2,98 ± 0,97. Miejsce zamieszkaia wpływa a sta wiedzy z zakresu udzielaia pierwszej pomocy. Mieszkańcy małych miast i wsi mieli istotie statystyczie większy poziom wiedzy w porówaiu z badaymi mieszkającymi w mieście powyżej 100 tyś mieszkańców (p=0,0004). Wyiki badań TNS OBOP przeprowadzoe w 2003 roku a reprezetatywej grupie Polaków dotyczące gotowości i umiejętości udzielaia pierwszej pomocy wykazały, że poad połowa Polaków w wieku 15 i więcej lat (56) ujemie oceia swoje umiejętości udzielaia pierwszej pomocy ratującej życie, przy czym zdecydowaie przekoai o braku takich umiejętości staowią jedą piątą badaych (19), zaś określający swe umiejętości jako raczej wystarczające blisko dwie piąte (37) (10). Wiśiewski i wsp. badający poziom wiedzy a temat pierwszej pomocy medyczej w grupie 100 auczycieli szkół poadgimazjalych, w dwóch miejscowościach w województwie zachodiopomorskim Szczeciie i Gryficach, stwierdzili, że auczyciele w większości swoje umiejętości w udzielaiu pierwszej pomocy oceiają jako słabe (48 i 56). Poprawie oceiło je 34 badaych i 32, dobrze zaś 16 i 12. Nie zaobserwowao statystyczej zależości w zakresie udzielaia pierwszej pomocy pomiędzy badaymi z większego i miejszego miasta (11). Wyiki przeprowadzoych badań wykazały, że 84 badaych uczesticzyło w zajęciach a temat udzielaia pierwszej pomocy. Stwierdzoo zależość istotą statystyczie pomiędzy stażem pracy a uczesticzeiem w zajęciach z pierwszej pomocy. Osoby ze stażem pracy do 10 lat i od 11 do 20 lat częściej uczesticzyły w tego typu zajęciach iż badai ze stażem pracy powyżej 20 lat (p=0,02). Badai ajczęściej szkolili się w ramach Rady Pedagogiczej, astępie w zorgaizowaych przez ośrodki szkoleiowe zajęciach, podczas kursu prawa jazdy oraz w ramach samokształceia. Z badań wyika, że aż 70 respodetów ie uczesticzyło w zajęciach a temat udzielaia pierwszej pomocy podczas studiów, jakkolwiek 88 respodetów uważa, że studeci powii przechodzić taki kurs obowiązkowo, który, jak wyika z opiii badaych, powiie odbywać się w ramach zajęć teoretyczych i praktyczych (88). Wyżej przytoczoe badaia Wiśiewskiego i wsp. (11) wskazują, że auczyciele widzą potrzebę auki pierwszej pomocy (98 i 100). W badaiach Chemperek i wsp. (12), których celem była ocea efektywości programu auczaia pierwszej pomocy stwierdzoo, że zajęcia prowadzoe w sposób teoretyczy i praktyczy są efektywiejsze oraz auczaie powio być prowadzoe przez osoby związae z ochroą zdrowia: ratowików medyczych, pielęgiarki, lekarzy. Celowość wprowadzeia zajęć z pierwszej pomocy do programu kształceia potwierdziło 96,3 ucziów z Lublia i 89,2 z Lubartowa. Podobe wioski w swoich badaiach otrzymał Michałek i wsp. (13) badający przygotowaie do udzielaia pierwszej pomocy wśród studetów studiów medyczych i iemedyczych. Dbaie o bezpieczeństwo dzieci w środowisku wychowaia to jedo z zadań współczesej szkoły. Wypadki, urazy i zatrucia to wciąż domiujące przyczyy zgoów i iepełosprawości wśród dzieci. Wśród współczesych pedagogów ależy kształtować potrzebę zajomości zasad udzielaia pierwszej pomocy. Edukacja auczycieli i ucziów w udzielaiu pierwszej pomocy przyczyi się do ukształtowaia społeczeństwa odpowiedzialego za sta bezpieczeństwa publiczego (14).

Nr 4 Przygotowaie auczycieli do udzielaia pierwszej pomocy 667 PODSUMOWANIE I WNIOSKI 1. Wiedza auczycieli wychowaia przedszkolego a temat udzielaia pierwszej pomocy jest iedostatecza. 2. Nauczyciele wychowaia przedszkolego z miejszym stażem pracy lepiej oceiają swoją wiedzę a temat udzielaia pierwszej pomocy. 3. Kursy, a których auczyciele wychowaia przedszkolego uzyskiwali wiedzę a temat pierwszej pomocy są mało efektywe. 4. Zajęcia a wszystkich kursach z zakresu udzielaia pierwszej pomocy w oceie auczycieli powiy odbywać się w formie teoretyczej i praktyczej 5. Szkoleia z pierwszej pomocy powiy być obowiązkowe podczas studiów pedagogiczych. PIŚMIENNICTWO 1. Urazy u dzieci. PALS. Materiały szkoleiowe z kursu 13.12.2010, AHA. 2. Jakubaszko J. (red.) Urazy u dzieci. ABC postępowaia w urazach. Wrocław: Wydawictwo Medycze Góricki; 2003. 3. Żebrowska M. (red.) Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Warszawa: PWN; 1986. 4. Jakubaszko J. (red.) Urazy u dzieci. ABC postępowaia w urazach. Wrocław: Wydawictwo Medycze Góricki; 2003. 5. Campbell J.E. (red.) Urazy u dzieci. BTLS. Kraków: Medycya Praktycza; 2006. 6. Jakubaszko J. (red.) Stay zagrożeia życia u dzieci. Ratowik Medyczy. Warszawa: Wydawictwo Medycze Góricki; 2003. 7. Jakubaszko J. (red.) Ratowik Medyczy. Wrocław: Wydawictwo Medycze Góricki; 2003. 8. Cieślik Maliowska M. Kotrola i prewecja urazów. W: Czuprya A, Poździoch S, Ryś A, Włodarczyk W C. Zdrowie publicze. Kraków: Uiw. Wydaw Med VESA- LIUS; 2001. 9. Kosydar J, Mach Lichota E. Zachorowaia agłe i wypadki u dzieci zajomość zasad udzielaia pierwszej pomocy wśród auczyciel szkoły podstawowej. W: II Bieszczadzka Koferecja Ratowictwa Medyczego: Moografia, Lubli 2008. 10. TNS OBOP: Gotowość i umiejętość Polaków w zakresie udzielaia pierwszej pomocy. http://www.tsglobal.pl/ abi/r/1446/079-03.pdf, d 30.04.2011. 11. Wiśiewska J, Majewski W D. Ocea poziomu wiedzy auczycieli szkół poadgimazjalych w zachodiopomorskim a temat pierwszej pomocy medyczej. Rocz Pom Akad Med w Szczeciie, 2007; 53; 2: 114 123. 12. Chemperek E, Korecka R, Żołierczuk Kieliszek D. Efektywość auczaia pierwszej pomocy w szkołach. Med Ites Ratuk 2004; 7;4: 201 204. 13. Michałek O, Hasij J, Barziej I, i wsp. Zajomość zasad udzielaia pierwszej pomocy wśród studetów kieruków medyczych i iemedyczych w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Nysie. Zdr Publ 2008; 118;2: 195 201. 14. Woyarowska B. Edukacja zdrowota.warszawa: PWN; 2007. Otrzymao: 24.06. 2011 r. Zaakceptowao do druku: 23.08.2011 r. Adres do korespodecji: Mgr Grzegorz Nowicki Pracowia Ratowictwa Medyczego Uiwersytet Medyczy w Lubliie ul. Chodźki 6 20 093 Lubli e-mail: grzesiek_owicki@iteria.pl tel: 81 718 75 10