Spis treści Podstawowe definicje Wielomian charakterystyczny grafu Grafy silnie regularne

Transkrypt

1 Spis treści 1 Podstawowe definicje Grafy Przykłady grafów Grafy puste i pełne Grafy dwudzielne Ścieżki i cykle Grafy krawędziowe Wielomian charakterystyczny grafu Podstawowe definicje Spektra wybranych grafów Wartości własne macierzy symetrycznych Interpretacja współczynników wielomianu charakterystycznego Wielomiany charakterystyczne drzew Promień spektralny grafu nieskierowanego Przeplatanie Ograniczenia Grafy o promieniu spektralnym nie większym niż Grafy silnie regularne Parametry Wartości własne Inne własności grafów silnie regularnych Grafy pochodzące od kwadratów łacińskich Małe grafy silnie regularne Lokalne wartości własne Jedyność małych grafów silnie regularnych Ograniczenia Kreina Czworokąty uogólnione

2 Oznaczenia Jeśli K jest niepustym zbiorem, to elementy przestrzeni C K traktujemy jako wektory kolumnowe, tzn. traktujemy je jako K { }-macierze, gdzie jest ustalonym obiektem (w szczególności, skalary utożsamiamy z { } { }- macierzami). Ponadto, jeśli K i L są niepustymi podzbiorami takimi, że K L, to przestrzeni C K utożsamiamy z podzbiorem przestrzeni C L, gdzie wektor v C K utożsamiamy z wektorem w C L danym wzorem { v(l) jeśli l K, w(l) := (l L). 0 jeśli l K, Z drugiej strony, jeśli v C L, to definiujemy wektor v K C K wzorem v K (k) := v(k) (k K) (innymi słowy, wektor v K jest ograniczeniem wektora v do zbioru K). Jeśli K jest niepustym zbiorem i v C K, to definiujemy wektor v C K wzorem v(k) := v(k) (k K). Jeśli K jest niepustym zbiorem skończonym, to: przez 0 K oznaczamy wektor w przestrzeni C K dany wzorem 0 K (k) := 0 (k K); przez 1 K oznaczamy wektor w przestrzeni C K dany wzorem 1 K (k) := 1 (k K); w szczególności, jeśli k K, to 1 k := 1 {k} oznacza k-ty wektor standardowej bazy przestrzeni C K ; przez I K oznaczamy K K-macierz daną wzorem { 1 jeśli k = l, I K (k, l) := (k, l K). 0 jeśli k l, 2

3 SPIS TREŚCI 3 Jeśli K i L są niepustymi zbiorami skończonymi, to przez 0 K L oznaczamy K L-macierz daną wzorem 0 K (k, l) := 0 (k K, l L); przez J K L oznaczamy K L-macierz daną wzorem J K (k, l) := 1 (k K, l L). Jeśli A jest K L-macierzą, K K i L L, to A K L jest K L - macierzą daną wzorem A K L (k, l) := A(k, l) (k K, l L ). Jeśli φ : K L jest funkcją, K K, L L i φ(k ) L, to definiujemy funkcję φ L K : K L wzorem (φ L K )(k) := φ(k) (k K ). Jeśli K jest zbiorem, to przez S K oznaczamy grupę permutacji zbioru K.

4 Rozdział 1 Podstawowe definicje 1.1 Grafy Rozpoczniemy od podstawowych definicji dla naszego wykładu. Grafem skierowanym D nazywamy każdą trójkę D = (V D, E D, p D ) taką, że: V D jest skończonym niepustym zbiorem, którego elementy nazywamy wierzchołkami grafu D, E D jest skończonym zbiorem, którego elementy nazywamy krawędziami grafu D, p D : E D V D V D jest funkcją, którą nazywamy odwzorowaniem incydencji. Jeśli π 1, π 2 : V D V D V D są naturalnymi rzutowaniami (tzn. π 1 (u, v) = u i π 2 (u, v) = v dla wszystkich wierzchołków u i v grafu D), to definiujemy funkcje s D, t D : E D V D wzorami s D := π 1 p D i t D := π 2 p D. Jeśli e jest krawędzią grafu D i p D (e) = (u, v), to mówimy, że wierzchołek u jest początkiem a wierzchołek v końcem krawędzi e. Jeśli u = v, to krawędź e nazywamy pętlą. Grafy skierowane przedstawiamy zwykle za pomocą rysunków, w których wierzchołki reprezentowane są przez punkty, zaś krawędzie przez strzałki, których początki i końce pokrywają się z początkami i końcami odpowiednich krawędzi. Na przykład, jeśli V D := {1, 2, 3, 4}, E D := {a, b, c, d, e, f} 4

5 ROZDZIAŁ 1. PODSTAWOWE DEFINICJE 5 oraz p D (a) := (1, 1), p D (b) := (1, 2), p D (c) := (2, 3), p D (d) := (3, 2), p D (e) := (2, 4), p D (f) := (2, 4), to odpowiedni rysunek ma postać d 3 (1.1) a 1 b 2 f c e 4. Oczywistym jest, że dany graf można narysować na wiele sposobów. Z drugiej strony, jeśli dla dwóch różnych grafów możemy wykonać identyczne rysunki, to grafy te powinniśmy też traktować jako identyczne. Ten efekt osiągamy poprzez wprowadzenie pojęcia izomorfizmu grafów. Izomorfizmem grafów skierowanych C i D nazywamy każdą bijekcję φ: V C V D taką, że #{e E C : p C (e) = (u, v)} = #{f E D : p D (f) = (φ(u), φ(v))} dla wszystkich wierzchołków u i v grafu C. Oczywiście, jeśli φ jest izomorfizmem grafów C i D, to φ 1 jest izomorfizmem grafów D i C. Jeśli istnieje izomorfizm grafów C i D, to grafy C i D nazywamy izomorficznymi i piszemy C D. Automorfizmem grafu skierowanego D nazywamy każdy izomorfizm grafu D ze sobą. Zbiór automorfizmów grafu D oznaczamy symbolem Aut(D). Zbiór automorfizmów grafu D tworzy grupę. Podgrafem grafu skierowanego D nazywamy każdy graf skierowany C taki, że V C V D, E C E D oraz p C = p X V C V C E D. Na przykład, następujący graf (1.2) a 1 b e. 2 4 jest podgrafem grafu z rysunku (1.1). Zauważmy, że aby zdefiniować podgraf C grafu D wystarczy zdefiniować zbiory V C i E C, które muszą spełniać warunek p D (E C ) V C V C.

6 ROZDZIAŁ 1. PODSTAWOWE DEFINICJE 6 Jeśli D jest grafem skierowanym i U V D, to przez U D oznaczamy podgraf indukowany przez zbiór U: jest to podgraf, którego zbiorem wierzchołków jest zbiór U oraz którego krawędziami są wszystkie krawędzie, których początek i koniec znajdują się w zbiorze U. Formalnie, V U D := U, E U D := p 1 D (U U) i p U D := p D U U E U D. Na przykład, podgraf grafu z rysunku (1.1) indukowany przez wierzchołki 1, 2 i 3 jest postaci (1.3) a 1 b 2 c d. 3 Podgraf, który jest indukowany przez pewny zbiór wierzchołków, nazywamy silnym podgrafem. Jeśli zbiór W jest właściwym podzbiorem zbioru wierzchołków grafu skierowanego D, to definiujemy graf D \W wzorem D \W := V D \W D. Innymi słowy, graf D \ W powstaje przez usunięcie z grafu D wierzchołków należących do zbioru W oraz wszystkich krawędzi, których końce lub początki należą do zbioru W. W szczególności, jeśli W = {v} dla pewnego wierzchołka v V G, to piszemy również D v zamiast D \ {v}. Podobnie, jeśli e E, to D e := (V D, E D \ {e}, p D ED \{e}), a więc graf D e powstaje z grafu D przez usunięcie krawędzi e. Aby zdefiniować grafy nieskierowane potrzebujemy dodatkowego oznaczenia. Jeśli X jest zbiorem oraz n jest liczbą naturalną, to przez P n (X) oznaczamy rodzinę wszystkich n-elementowych podzbiorów zbioru X. Grafem nieskierowanym G nazywamy każdą trójkę G = (V G, E G, p G ) taką, że: V G jest skończonym niepustym zbiorem, którego elementy nazywamy wierzchołkami grafu G, E G jest skończonym zbiorem, którego elementy nazywamy krawędziami grafu G, p G : E G P 1 (V G ) P 2 (V G ) jest funkcją, którą nazywamy odwzorowaniem incydencji. Jeśli e jest krawędzią grafu G i p G (e) = {u, v} (jeśli p G (e) P 1 (V G ), to u = v), to mówimy, że wierzchołki u i v są końcami krawędzi e. Jeśli u = v (tzn. p G (e) P 1 (V G )), to krawędź e nazywamy pętlą.

7 ROZDZIAŁ 1. PODSTAWOWE DEFINICJE 7 Jeśli będziemy używać słowa graf bez dodatkowego przymiotnika, będzie to oznaczało, że mamy do czynienia z grafem, który może być skierowany lub nieskierowany. Podobnie jak w przypadku grafów skierowanych, również grafy nieskierowane będziemy przedstawiać za pomocą rysunków. Ponownie wierzchołki reprezentowane są przez punkty, zaś krawędzie przez łuki łaczące końce odpowiednich krawędzi. Na przykład, jeśli oraz V G := {1, 2, 3, 4}, E G := {a, b, c, d, e, f} p G (a) := {1}, p G (b) := {1, 2}, p G (c) := {2, 3}, p G (d) := {3, 2}, p G (e) := {2, 4}, p G (f) := {2, 4}, to odpowiedni rysunek ma postać d 3 (1.4) a 1 b 2 f c e 4. Podobnie jak dla grafów skierowanych, także dla grafów nieskierowanych definiujemy pojęcia izomorfizmu i podgrafu (oraz pojęcia pochodne). Sformułowanie stosowanych definicji pozostawiamy Czytelnikowi. Niech G będzie grafem nieskierowanym. Wierzchołki u i w grafu G nazywamy sąsiednimi, jeśli u w oraz istnieje krawędź e grafu G taka, że p G (e) = {u, w}. W powyższej sytuacji mówimy również, że wierzchołek w jest sąsiadem wierzchołka u w grafie G (i na odwrót). Jeśli v jest wierzchołkiem grafu G, to przez N G (v) oznaczamy zbiór wierzchołków grafu G sąsiednich z wierzchołkiem v. Jeśli v jest wierzchołkiem grafu G, to krawędź e nazywamy incydentną z wierzchołkiem v, jeśli v p G (e). Podobnie, dwie krawędzie e i f nazywamy incydentnymi, jeśli p G (e) p G (f). Liczbę krawędzi incydentnych z wierzchołkiem v nazywamy stopniem wierzchołka v i oznaczamy deg G v. Jeśli deg G v = 0, to wierzchołek v nazywamy izolowanym. Graf G nazywamy regularnym stopnia k (w skrócie, k-regularnym), k N, jeśli deg G v = k dla każdego wierzchołka v V G. Mamy następującą prostą obserwację.

8 ROZDZIAŁ 1. PODSTAWOWE DEFINICJE 8 Stwierdzenie Jeśli G jest grafem nieskierowanym bez pętli, to v V G deg G (v) = 2 E G. Dowód. Policzymy na dwa sposoby liczbę par (e, v) takich, że e jest krawędzią grafu G i v p G (e). Ponieważ graf nie ma pętli, więc liczba takich par jest równa 2 E G. Z drugiej strony, dla każdego wierzchołka v V G mamy dokładnie deg G (v) krawędzi e E G takich, że v p G (e). Graf X nazywamy prostym, jeśli funkcja p X jest różnowartościowa. Innymi słowy, graf skierowany jest prosty jeśli nie istnieją dwie krawędzie o tym samym początku i tym samym końcu. Natomiast graf nieskierowany jest prosty, jeśli w każdym wierzchołku mamy co najwyżej jedną pętlę oraz dla dowolnych wierzchołków istnieje co najwyżej jedna krawędź łącząca te wierzchołki. Zauważmy, że grafy z rysunków (1.1) i (1.4) nie są proste. Przykładu skierowanych grafów prostych dostarczają nam rysunki (1.2) i (1.3). Jeśli graf X jest prosty, to będziemy zwykle utożsamiać zbiór E X ze zbiorem p X (E X ) oraz zakładać, że funkcja p X jest naturalnym włożeniem. Jeśli G jest prostym grafem nieskierowanym bez pętli, to definiujemy dopełnienie G grafu G usuwając istniejące krawędzie oraz łącząc krawędziami wierzchołki, które nie były sąsiednie w grafie G. Innymi słowy, V G := V G, E G := P 2 (V G ) \ E G i p G (e) := e (e E G ) (w powyższym wzorach zakładamy, że, zgodnie z wcześniejszą umową, funkcja p G jest naturalnym włożeniem). Zauważmy, że dopełnienie dopełnienia jest wyjściowym grafem, tzn. G = G. Ponadto, jeśli graf G jest k-regularny, to graf G jest (n k 1)-regularny, gdzie n := V G. Niech X będzie grafem. Mówimy, że graf X jest sumą grafów Y i Z (co zapisujemy, X = Y Z), jeśli istnieją podzbiory U i W zbioru V G takie, że Y = U X, Z = W X i E X = E Y E Z (tzn. każda strzałka łączy dwa wierzchołki należące do zbioru U lub dwa wierzchołki należące do zbioru W ). Jeśli dodatkowo U W = (a więc również E Y E Z = ), to mówimy, że X jest suma rozłączną grafów Y i Z oraz piszemy X = Y Z. Dla przykładu graf z rysunku 1.4 jest sumą (która nie jest rozłączna) podgrafów generowanych przez zbiory {1, 2} i {2, 3, 4}. Natomiast graf (1.5)

9 ROZDZIAŁ 1. PODSTAWOWE DEFINICJE 9 jest sumą rozłączną grafów i. Graf nazywamy spójnym, jeśli nie może być przedstawiony w postaci sumy rozłącznej dwóch grafów. Oczywiście graf z rysunku (1.5) nie jest spójny. Przykłady grafów spójnych przedstawiają rysunki (1.1) i (1.4). Dla każdego grafu X istnieją jednoznaczenie (z dokładnością do kolejności) wyznaczone grafy spójne Y 1,..., Y m takie, że X = Y 1... Y m. Grafy Y 1,..., Y m nazywamy składowymi grafu X. Liczbę składowych grafu X będziemy oznaczać przez κ(x). W przypadku grafów nieskierowanych spójność grafu można wyrazić również za pomocą istnienia dróg w grafie. Drogą z wierzchołka u do wierzchołka w (u-w-drogą) w grafie nieskierowanym G nazywamy ciąg σ = (e 1,..., e n ), n N +, krawędzi grafu G taki, że istnieją wierzchołki v 1,..., v n 1 takie, że p G (e i ) = {v i 1, v i } dla każdego i [1, n], gdzie v 0 := u i v n := w. Liczbę n nazywamy długością drogi σ (i oznaczamy symbolem l(σ)), zaś ciąg (v 0,..., v n ) śladem drogi σ. Dla każdego wierzchołka v definiujemy również drogę trywialną w wierzchołku v, którą oznaczamy symbolem 1 v. Długość l(1 v ) drogi 1 v wynosi 0, a jej ślad to ciąg (v). Drogę dodatniej długości nazywamy obiegiem, jeśli jej początek i koniec pokrywają się. Jeśli u i w są wierzchołkami grafu nieskierowanego G, to przez dist G (u, w) będziemy oznaczać długość najkrótszej drogi z u do w. Jeśli taka droga nie istnieje, to dist G (u, w) :=. Liczbę dist G (u, w) nazywamy odległością z u do w. Średnicą diam G grafu G nazywamy największą z liczb dist G (u, w), gdzie u i w przebiegają wierzchołki grafu G. Mamy następujący związek między średnicą a spójnością grafu G. Stwierdzenie Graf nieskierowany G jest spójny wtedy i tylko wtedy, gdy diam G <, tzn. dla dowolnych wierzchołków u i w grafu G istnieje droga z u do w. Dowód. Załóżmy najpierw, że graf G nie jest spójny. Wtedy istnieją niepuste podzbiory U i W zbioru wierzchołków takie, że G = U G W G. Wybierzmy wierzchołek u U. Przez indukcję na dist G (u, v) pokażemy, że jeśli v V G i dist G (u, v) <, to v U. W szczególności, jeśli wybierzemy wierzchołek w W, to otrzymamy dist G (u, w) =. Jeśli dist G (u, v) = 0, to v = u, więc teza jest oczywista. Jeśli dist G (u, v) > 0, to istnieje wierzchołek w V G taki, że dist G (u, w) = dist G (u, v) 1. W

10 ROZDZIAŁ 1. PODSTAWOWE DEFINICJE 10 szczególności, istnieje krawędź e E G taka, że p G (e) = {u, w}. Z założenia indukcyjnego, w U. Ponieważ p G (e) U lub p G (e) W, więc otrzymujemy stąd, że u U. Załóżmy teraz, że diam G =. Wybierzmy wierzchołek v V G. Niech i U := {u V G : dist G (v, u) < } W := {w V G : dist G (v, w) = }. Wtedy U (ponieważ u U), W (ponieważ diam G = ) oraz U W = i U W = V G (oczywiste). Aby pokazać, że G = U G W G (co zakończy dowód), wystarczy pokazać, że nie istnieje krawędź e E G taka, że p G (e) U i p G (e) W. Przypuśćmy, że jest przeciwnie, tzn. istnieje krawędź e E G taka, że p G (e) = {u, w}, gdzie u U i w W. Wtedy z nierówności trójkąta otrzymujemy, że sprzeczność. dist G (v, w) dist G (v, u) + 1 <, Spójność grafu narzuca ograniczenia na liczbę wierzchołków. Mamy następujący fakt. Stwierdzenie Jeśli G jest grafem spójnym, to istnieje podzbiór E E G taki, że E = V G 1 oraz graf (V G, E, p G E ) jest spójny. W szczególności, E G V G 1. Dowód. Tezę udowodnimy przez indukcję na V G + E G. Jeśli V G + E G = 1, to V G = 1 i E G = 0, więc teza jest oczywista. Załóżmy teraz, że V G + E G > 1. Ze spójności grafu G wynika, że E G. Wybierzmy krawędź e E G i niech G := G e. Jeśli graf G jest spójny, to tezę otrzymujemy przez indukcję. Załóżmy zatem, że graf G nie jest spójny. Wtedy p G (e) = {u, w} dla różnych wierzchołków u i w grafu G. Niech i U := {v V G : istnieje droga z u do v} W := {v V G : istnieje droga z w do v}.

11 ROZDZIAŁ 1. PODSTAWOWE DEFINICJE 11 Ze spójności grafu G wynika, że V G = U W. Ponadto grafy U G i W G są spójne. Z założenia indukcyjnego istnieją podzbiory E 1 E U G i E 2 E W G takie, że E 1 = U 1, E 2 = W 1 oraz grafy (U, E 1, p U G E1 ) i (W, E 2, p W G E2 ) są spójne. Wtedy teza zachodzi dla zbioru E := E 1 E 2 {e}. Minimalne grafy spójne nazywamy drzewami, tzn. graf nieskierowany G nazywamy drzewem, jeśli jest spójny i E G = V G 1. W Stwierdzeniu podamy inną charakteryzację drzew. Dla grafu skierowanego D stowarzyszony graf nieskierowany D otrzymywany jest przez zapomnienie orientacji strzałek. Formalnie D := (V D, E D, π p D ), gdzie π : V D V D P 1 (V D ) P 2 (V D ) jest funkcją zdefiniowaną wzorem π(u, v) := {u, v} (u, v V D ). Na przykład graf przedstawiony na rysunku (1.4) jest grafem nieskierowanym stowarzyszonym z grafem z rysunku (1.1). Jeśli graf nieskierowany G jest stowarzyszony z grafem skierowanym D, to mówimy również, że graf D jest ukierunkowaniem grafu G. Operacja sumy (rozłącznej) łączy grafy bez dodawania nowych krawędzi. Opiszemy operację, w którym łączymy sumowane grafy dodatkowymi krawędziami. Niech G i H będą dwoma grafami nieskierowanymi takimi, że V G V H = = E G E H. Złączeniem G + H grafów G i H nazywamy graf otrzymany z sumy rozłącznej G H grafów G i H przez dodanie krawędzi łączących każdy wierzchołek grafu G z każdym wierzchołkiem grafu H. Formalnie, i V G+H := V G V H, E G+H := E G E H {{u, w} : u V G i w V H } p G (e) jeśli e E G, p G+H (e) := p H (e) jeśli e E H, e w przeciwnym wypadku, Dla przykładu, graf 1 2 (e E G+H ). 3 4

12 ROZDZIAŁ 1. PODSTAWOWE DEFINICJE 12 jest złączeniem grafów 1 2 i 3. 4 Podzbiór U zbioru wierzchołków grafu nieskierowanego G nazywamy niezależnym, jeśli żadne dwa wierzchołki ze zbioru U nie są sąsiednie. Przez α(g) oznaczamy największą liczbę elementów niezależnego zbioru wierzchołków w grafie G. Z drugiej strony, przez χ(g) oznaczamy minimalną liczbę k N + taką, że istnieją zbiory niezależne U 1,..., U k takie, że V G = U 1 U k. Liczbę χ(g) nazywamy liczbą chromatyczną grafu G, gdyż jest to minimalna liczba kolorów, która jest potrzebna do pokolorowania wierzchołków grafu G w taki sposób, że żadne dwa wierzchołki pokolorowane tym samym kolorem nie są sąsiednie. 1.2 Przykłady grafów W tym podrozdziale przedstawimy kilka podstawowych klas grafów, które będą się pojawiać w naszej pracy Grafy puste i pełne Niech V będzie niepustym zbiorem skończonym. Przez N V będziemy oznaczać graf nieskierowany o zbiorze wierzchołków V i bez krawędzi, który będziemy nazywać grafem pustym. Innymi słowy, V NV := V oraz E NV :=. Z drugiej strony, przez K V będziemy oznaczać graf nieskierowany o zbiorze wierzchołków V, w którym każde dwa wierzchołki połączone są krawędzią. Formalnie, i V KV := V, E KV := P 2 (V ) p KV (e) := e (e E KV ). Graf K V nazywamy grafem pełnym. Oczywiście, jeśli zbiory U i W są dwoma zbiorami skończonymi, to N U N W wtedy i tylko wtedy, gdy K U K W, co ma miejsce wtedy i tylko wtedy, gdy U = W. Zauważmy, że K V = N V i, w konsekwencji, N V = K V. Ponadto, gdy zbiory U i W są rozłączne, to

13 ROZDZIAŁ 1. PODSTAWOWE DEFINICJE 13 K U W = K U + K W. Jeśli n jest dodatnią liczbą całkowitą, to definiujemy N n := N [1,n] i K n := K [1,n]. Poniższy rysunek przedstawia graf pełny o 5 wierzchołkach.. Zauważmy, że jeśli U jest podzbiorem zbioru wierzchołków grafu nieskierowanego G, to zbiór U jest niezależny wtedy i tylko wtedy, gdy U G = N U Grafy dwudzielne Ważną klasą grafów, które pojawiają się między innymi przy badaniu skojarzeń (np. w kontekście twierdzenia Halla o małżeństwach) są grafy dwudzielne. Graf nieskierowany G nazywamy dwudzielnym, jeśli istnieją podzbiory U i W zbioru wierzchołków takie, że V G = U W, U W = oraz każda krawędź łączy wierzchołek należący do zbioru U z wierzchołkiem należącym do zbioru W. Przykład grafu dwudzielnego przedstawia następujący rysunek: Będziemy potrzebować następującej charakteryzacji grafów dwudzielnych. Stwierdzenie Graf nieskierowany G jest dwudzielny wtedy i tylko wtedy, gdy nie zawiera obiegów nieparzystej długości. Dowód. Załóżmy najpierw, że graf G jest dwudzielny. Wybierzmy podzbiory U i W zbioru V G takie, że V G = U W, U W = oraz każda krawędź łączy wierzchołek należący do zbioru U z wierzchołkiem należącym do zbioru W. Ustalmy również wierzchołek v grafu G oraz obieg σ w grafie G o początki i końcu w wierzchołku v. Bez straty ogólności możemy założyć, że v U. Jeśli (v 0, v 1,..., v m ) jest śladem drogi σ, to przez indukcję pokazujemy, że jeśli i [0, m], to v i U wtedy i tylko wtedy, gdy i jest liczbą parzystą. W szczególności, m jest liczbą parzystą, gdyż v m = v U. Załóżmy teraz, że graf G nie zawiera obiegów nieparzystej długości. Ponieważ wystarczy pokazać, że każda składowa grafu G jest grafem dwudzielnym,.

14 ROZDZIAŁ 1. PODSTAWOWE DEFINICJE 14 więc bez straty ogólności możemy założyć, że graf G jest spójny. Wybierzmy wierzchołek v grafu V i zdefiniujmy zbiory U i W wzorami: i U := {u V : dist G (v, u) jest liczbą parzystą}, W := {w V : dist G (v, w) jest liczbą nieparzystą}. Oczywiście U W =. Ponieważ graf G jest spójny, więc U W = V G (korzystamy tutaj ze Stwierdzenia 1.1.2). Dla zakończenia dowodu wystarczy zatem pokazać, że każda krawędź w grafie G łączy wierzchołek ze zbioru U z wierzchołkiem ze zbioru W. Przypuśćmy, że istnieje krawędź e w grafie G taka, że p G (e) U. Jeśli p G (e) = {u, u }, to istnieją drogi (e 1,..., e m) i (e 1,..., e n) o z v do u i u, odpowiednio, takie, że m i n są liczbami parzystymi. Wtedy droga (e 1,..., e m, e, e n,..., e 1) jest obiegiem nieparzystej długości w grafie G, co prowadzi do sprzeczności. Podobnie dochodzimy do sprzeczności, gdy istnieje krawędź e w grafie G łącząca dwa wierzchołki ze zbioru W, co kończy dowód. Niech U i W będą niepustymi rozłącznymi zbiorami skończonymi. Przez K U,W oznaczamy graf nieskierowany o zbiorze wierzchołków U W, w którym dla dowolnych wierzchołków u U i w W istnieje dokładnie jedna krawędź łącząca te wierzchołki oraz nie ma innych krawędzi. Formalnie, i V KU,W := U V, E KU,W := U W, p KV (u, w) := {u, w} (u U, w W ). Zauważmy, że K U,W = N U +N W. Graf K U,W jest grafem dwudzielnym, który nazywamy pełnym grafem dwudzielnym. Jeśli U, W, U i W są niepustymi zbiorami skończonymi, to K U,W K U,W wtedy i tylko wtedy, gdy { U, W } = { U, W } (tzn. U = U i W = W lub U = W i W = U ). Jeśli p i q są dodatnimi liczbami całkowitymi, to K p,q := K [1,p],[p+1,p+q]. Poniższy rysunek przedstawia graf K 2,3.

15 ROZDZIAŁ 1. PODSTAWOWE DEFINICJE Ścieżki i cykle Niech n będzie dodatnią liczbą całkowitą. Przez P n 1 ścieżkę długości n 1, tzn. graf zdefiniowany wzorami oznaczać będziemy V Pn 1 := [1, n], E Pn 1 := {{p, p + 1} : p [1, n 1]}, i p Pn 1 (e) := e (e E Pn 1 ). Podobnie definiujemy cykl C n długości n wzorami V Cn := [1, n], E Cn := {{p, p + 1} : i [1, n 1]} {e 0 }, i p Cn (e) := { e jeśli e e 0, {n, 1} jeśli e = e 0, (e E Cn ). Oznaczenie ostatniej krawędzi przez e 0 zamiast {n, 1} jest konieczne, aby odróżnić krawędzie {1, 2} i {2, 1} w przypadku n = 2. Zauważmy, że P 0 = N 1, P 1 = K 2 i C 3 = K 3. Ścieżkę i cykl długości 5 przedstawiają następujące rysunki: i, odpowiednio. Ogólnie, graf nieskierowany G będziemy nazywać ścieżką (cyklem nieskierowanym), jeśli jest izomorficzny z grafem P n 1 (C n, odpowiednio), dla pewnej dodatniej liczby całkowitej n. Stwierdzenie Graf spójny G jest drzewem wtedy i tylko wtedy, gdy graf G nie zawiera podgrafu, który jest cyklem nieskierowanym. Dowód. Załóżmy najpierw, że graf G zawiera cykl nieskierowany H. Wybierzmy e V H. Korzystając ze Stwierdzenia 1.1.2, pokazujemy, że wtedy graf G e jest spójny. Stąd otrzymujemy, na mocy Stwierdzenia 1.1.3, że a więc graf G nie jest drzewem. E G > E G e V G 1,

16 ROZDZIAŁ 1. PODSTAWOWE DEFINICJE 16 Załóżmy teraz, że graf G nie jest drzewem, a więc E G > V G 1. Ze Stwierdzenia wynika, że istnieje krawędź e grafu G taka, że graf G e jest spójny. Niech p G (e) = {u, w} dla u, w V G. Niech σ = (e 1,..., e m ) będzie najkrótszą u-w-drogą w grafie G e oraz niech ciąg (u = v 0, v 1,..., v m = w) będzie śladem drogi σ. Wtedy v i v j jeśli i, j [0, m] i i j. Stąd wynika, ze podgraf H taki, że V H := {v 0,..., v m } i E H := {e, e 1..., e m } jest cyklem nieskierowanym. Wykorzystując Stwierdzenie 1.2.2, możemy udowodnić następująca prostą obserwację. Stwierdzenie Jeśli graf G jest drzewem takim, że V G > 1, to istnieje wierzchołek v V G taki, że deg G (v) = 1. Dowód. Stwierdzenie implikuje w szczególności, że w grafie G nie ma pętli. Ze Stwierdzenia wiemy wtedy, że v V G deg G (v) = 2 V G 2, zatem istnieje wierzchołek v V G taki, że deg G (v) < 2. Ponieważ graf G jest spójny i V G > 1, więc deg G (v) > 0, co kończy dowód. Omówimy teraz związek pomiędzy cyklami i obiegami, który wykorzystamy do zmodyfikowania charakteryzacji grafów dwudzielnych przedstawionej w Stwierdzeniu Stwierdzenie Graf nieskierowany G zawiera podgraf, który jest cyklem nieskierowanym nieparzystej długości, wtedy i tylko wtedy, gdy zawiera obieg nieparzystej długości. Dowód. Załóżmy najpierw, że graf nieskierowany G zawiera podgraf H, który jest cyklem nieskierowanym. Z definicji cyklu nieskierowanego wynika, że istnieją parami różne wierzchołki v 1,..., v m oraz parami różne krawędzie e 1,..., e m grafu G takie, że V G = {v 1,..., v m }, E G = {e 1,..., e m } oraz p G (e i ) = {v i 1, v i } dla każdego i [1, m], gdzie v 0 := v m. Wtedy droga σ := (e 1,..., e m ) jest obiegiem w grafie H. Zauważmy również, że m jest wspólną długością cyklu H oraz obiegu σ. W szczególności, jeśli długość cyklu H jest nieparzysta, to długość obiegu σ też jest nieparzysta.

17 ROZDZIAŁ 1. PODSTAWOWE DEFINICJE 17 Załóżmy teraz, że w grafie G istnieje obieg σ = (e 1,..., e m ) nieparzystej długości. Przez indukcję ze względu na m pokażemy, że w grafie G istnieje podgraf H, który jest cyklem nieparzystej długości. Niech (v 0, v 1,..., v m ) będzie śladem drogi σ. Ponieważ σ jest obiegiem, więc v 0 = v m. Jeśli wierzchołki v 1,..., v m oraz krawędzie e 1,..., e m są parami różne, to definiujemy podgraf H wzorami V H := {v 1,..., v m } i E H := {e 1,..., e m }. Wtedy H jest cyklem długości m, co kończy dowód w tym przypadku. Załóżmy teraz, że istnieją indeksy i, j [1, m] takie, że i < j oraz v i = v j. Niech σ := (e 1,..., e i, e j+1,..., e m ) i σ := (e i+1,..., e j ). Wtedy σ i σ są obiegami w grafie G długości mniejszej niż m. Ponadto, długość jednego z obiegów σ i σ jest nieparzysta. Zatem tezę twierdzenia otrzymujemy przez indukcję. Załóżmy na zakończenie, że wierzchołki v 1,..., v m są parami różne, ale istnieją indeksy i, j [1, m] takie, że i < j oraz e i = e j. Wtedy {v i 1, v i } = {v j 1, v j }. Ponieważ wierzchołki v 1,..., v m są parami różne oraz v 0 = v m, oznacza to, że i = j 1, i 1 = 0 i j = m, skąd wynika, że m = 2, co jest niemożliwe, gdyż m jest liczbą nieparzystą. Wykorzystując Stwierdzenie 1.2.1, otrzymujemy natychmiast następujący wniosek. Wniosek Graf nieskierowany G jest dwudzielny wtedy i tylko wtedy, gdy nie zawiera podgrafu, który jest izomorficzny z cyklem nieparzystej długości. Graf N {0} + C n nazywamy kołem z n szprychami i oznaczamy W n. Poniższy rysunek przedstawia koło z 5 szprychami.. Ponownie, niech n będzie dodatnią liczbą całkowitą. Przez Q n będziemy oznaczać n-wymiarowy sześcian, tzn. i V Qn := {0, 1} [1,n], E Qn := {{v, v + 1 i } : v V Qn, i [1, n], v(i) = 0}, p Qn (e) := e (e E Qn ).

18 ROZDZIAŁ 1. PODSTAWOWE DEFINICJE 18 W naszych rozważaniach będziemy również potrzebować cykli skierowanych. Permutację zbioru V nazywamy cykliczną, jeśli jej rząd (jako elementu grupy symetrycznej) jest równy V (dopuszczamy tutaj możliwość, że V = 1 i σ = Id V ).. Niech A będzie V V. Typowym przykładem permutacji cyklicznej jest permutacja (1, 2,..., n) zbioru [1, n]. Niech σ będzie permutacją cykliczną niepustego zbioru skończonego V Definiujemy graf C σ, który nazywamy cyklem skierowanym stowarzyszonym z permutacją σ, wzorami: i V Cσ := V, E Cσ := {(v, σ(v)) : v V } p Cσ (e) := e (e E Cn ). W szczególności, jeśli n jest dodatnią liczbą całkowitą, to definiujemy C n := C (1,2,...,n), gdzie (1, 2,..., n) jest standardową permutacją cykliczną zbioru [1, n]. Graf C n nazywamy również skierowanym grafem cyklicznym długości n. Oczywiście cykl C n jest (izomorficzny z) grafem nieskierowanym stowarzyszonym z grafem C n. Poniższy rysunek przedstawia graf C n Grafy krawędziowe Ogólną metodę konstrukcji grafów z danego grafu dostarczają nam grafy krawędziowe. Niech G będzie prostym grafem nieskierowanym bez pętli. Przez L(G) oznaczamy prosty graf nieskierowany bez pętli, którego wierzchołkami są krawędzie grafu G oraz dwie krawędzie grafu G są sąsiednie w grafie L(G) wtedy i tylko wtedy, gdy są incydentne w grafie G. Innymi słowy, graf L(G) dany jest wzorami i V L(G) := E G, E L(G) := {(e, f) : e, f E G, e f i p G (e) p G (f) } p L(G) (α) := α (α E L(G) ).

19 ROZDZIAŁ 1. PODSTAWOWE DEFINICJE 19 Graf L(G) nazywamy grafem krawędziowym grafu G. Dla przykładu, jeśli graf G jest postaci, to graf L(G) jest postaci. W przyszłości przydatna będzie następująca obserwacją. Stwierdzenie Jeśli G jest prostym grafem nieskierowanym bez pętli, który jest k-regularny, to graf L(G) jest (2 k 2)-regularny. Dowód. Ustalmy krawędź e grafu G. Wtedy p G (e) = {u, w} dla pewnych wierzchołków u i w grafu G takich, że u w (gdyż graf G nie ma pętli). Ponieważ graf G jest prosty i k-regularny, więc istnieje k 1 krawędzi f grafu G takich, że f e i p G (f) p G (e) = {u}. Podobnie, istnieje k 1 krawędzi f grafu G takich, że f e i p G (f) p G (e) = {w}. Oczywiście powyższe zbiory krawędzi są rozłączne oraz każdą krawędź incydentna z krawędzią e jest jednej z powyższych postaci.

20 Rozdział 2 Wielomian charakterystyczny grafu Celem tego rozdziału będzie przedstawienie podstawowych informacji na temat wielomianów charakterystycznych grafów. 2.1 Podstawowe definicje Następujące definicje będą odgrywały kluczową rolę w naszym wykładzie. Niech D będzie grafem skierowanym. Macierzą sąsiedztwa grafu D nazywamy V D V D -macierz A D zdefiniowaną wzorem: A D (u, v) := #{e E D : p D (e) = (u, v)} (u, v V D ). Wielomian charakterystyczny macierzy A D nazywamy wielomianem charakterystycznym grafu D i oznaczamy P D. Jeśli D jest grafem z rysunku (1.1), to A D = (oczywiście numeracja wierszy i kolumn jest identyczna z numeracją wierzchołków) i P D = t 4 t 3 t 2 + t. Mamy następujące oczywiste własności wielomianu charakterystycznego. Stwierdzenie Jeśli D jest grafem skierowanym, to P D jest wielomianem unormowanym stopnia V D. Jeśli λ jest pierwiastkiem wymiernym, to λ Z. 20

21 ROZDZIAŁ 2. WIELOMIAN CHARAKTERYSTYCZNY GRAFU 21 Dowód. Pierwsza część wynika natychmiast z własności wielomianów charakterystycznych macierzy. Druga cześć wynika z własności wielomianów o współczynnikach całkowitych (dowód zostawiamy jako proste ćwiczenie). Mamy analogiczne definicje dla grafów nieskierowanych. Niech G będzie grafem nieskierowanym. Macierzą sąsiedztwa grafu G nazywamy V G V G -macierz A G zdefiniowaną wzorem: A G (u, v) := #{e E D : p D (e) = {u, v}} (u, v V D ). Wielomian charakterystyczny macierzy A G nazywamy wielomianem charakterystycznym grafu G i oznaczamy P G. Zauważmy, że macierz sąsiedztwa grafu nieskierowanego jest symetryczna. Jeśli G jest grafem z rysunku (1.4), to A G = i P G = t 4 t 3 9t 2 + 8t. Ponadto, jeśli V jest niepustym zbiorem skończonym, to A NV = 0 V V oraz A KV = J V V I V. Wreszcie, jeśli U i W są niepustymi zbiorami skończonymi, to w postaci blokowej mamy [ ] 0U U J A KU,W = U W. J W U 0 W W Ogólniej, jeśli G i H są grafami nieskierowanymi takimi, że V G V H = = E G E H, to [ ] AG J A G+H = VG V H. Z drugiej strony, J VH V G A H [ ] AG 0 A G H = VG V H. 0 VH Y G A H Odpowiednik Stwierdzenia dla grafów nieskierowanych ma następującą postać.

22 ROZDZIAŁ 2. WIELOMIAN CHARAKTERYSTYCZNY GRAFU 22 Stwierdzenie Jeśli G jest grafem nieskierowanym, to P G jest wielomianem unormowanym stopnia V G. Jeśli λ jest pierwiastkiem wymiernym, to λ Z. Ponadto wszystkie pierwiastki wielomianu P G są rzeczywiste oraz istnieje baza ortonormalna przestrzeni R V G złożona z wektorów własnych macierzy A G. Dowód. Dowód pierwszej części jest identyczny jak dowód Stwierdzenia Druga część jest konsekwencją faktu, że macierz A G jest symetryczna. Podamy teraz interpretację współczynników potęg macierzy symetrycznych. Stwierdzenie Jeśli X jest grafem, u, w V X i k N, to A k X (u, w) jest liczbą u-w-dróg długości k w grafie X. Dowód. Jeśli k = 0 i k = 1, to teza jest oczywista. Gdy k > 1, to mamy następujący indukcyjny wzór a k (u, w) = v V G a k 1 (u, v) a 1 (v, w), gdzie dla l N i x, y V X a l (x, y) oznacza liczbę x-y-dróg długości l w grafie X. Z drugiej strony, A k X(u, w) = A k 1 X (u, v) A X(v, w), v V G więc teza wynika przez prostą indukcję. Macierz sąsiedztwa grafu możemy wykorzystać do badania, czy dwa grafy są izomorficzne. Mamy bowiem następującą obserwację (przypomnijmy, że macierzą permutacji nazywamy macierz, która ma w każdym wierszy i w każdej kolumnie dokładnie jedną jedynkę, a wszystkie pozostałe jej współczynniki są równe 0). Stwierdzenie Niech X i Y będą grafami (tego samego typu, tzn. oba grafy są skierowane lub oba grafy są nieskierowane). Wtedy grafy X i Y są izomorficzne wtedy i tylko wtedy, gdy istnieje V Y V X -macierz permutacji B taka, że A Y B = B A X. Dowód. Zauważmy, że V Y V X -macierze permutacji odpowiadają bijekcjom pomiędzy V X a V Y : istotnie, jeśli B jest V Y V X -macierzą permutacji, to

23 ROZDZIAŁ 2. WIELOMIAN CHARAKTERYSTYCZNY GRAFU 23 stosowna bijekcja φ : V X V Y y V Y, to dana jest poprzez warunek: jeśli x V X i φ(x) = y wtedy i tylko wtedy, gdy B(y, x) = 1. Funkcja odwrotną φ 1 do funkcji φ jest funkcja wyznaczona przez macierz B 1. Dla ustalenia uwagi załóżmy teraz, że grafy X i Y są skierowane. Niech B i φ będą odpowiadającymi sobie macierzą permutacji i bijekcją. Wtedy warunek A Y B = B A X jest równoważny warunkowi: dla dowolnych wierzchołków u i v grafu X #{e E G : p X (e) = (u, v)} = #{f E G : p Y (f) = (φ(u), φ(v))}. Istotnie, oraz #{e E G : p X (e) = (u, v)} = A X (u, v) #{f E G : p Y (f) = (φ(u), φ(v))} To kończy dowód. = A Y (φ(u), φ(v)) = (B 1 A Y B)(u, v). Zauważmy, że wielomian unormowany jest wyznaczony jednoznacznie przez swoje pierwiastki i ich krotności. Powyższa obserwacja motywuje następujące definicje. Niech X będzie grafem (skierowanym lub nie). Wartości i wektory własne macierzy A X nazywamy wartościami i wektorami własnymi grafu X, odpowiednio. Przez spektrum Spec X grafu X rozumiemy zbiór jego wartości własnych wraz z informacją o ich krotności. Spektrum grafu X zapisujemy w postaci macierzy, której pierwszy wiersz zawiera pierwiastki wielomianu P X a drugi ich krotności, odpowiednio. Jeśli D jest grafem z rysunku (1.1), to ( ) Spec D = Zauważmy, że jeśli graf G jest nieskierowany, to ze Stwierdzenia wynika, że wszystkie wartości własne grafu G są rzeczywiste. Odnotujmy teraz kilka prostych własności spektrum grafów.

24 ROZDZIAŁ 2. WIELOMIAN CHARAKTERYSTYCZNY GRAFU 24 Stwierdzenie Jeśli graf X jest sumą rozłączną grafów Y i Z, to równoważnie P X = P Y P Z, Spec X = Spec Y Spec Z. Dowód. Teza wynika natychmiast z równości: [ ] AY 0 A X = VY V Z. 0 VZ Y Y A Z Stwierdzenie Niech λ 1,..., λ n będą wszystkimi wartościami własnymi grafu X (liczonymi wraz z krotnościami, a więc w szczególności n = V X ). Wtedy λ λ n = #{e E X : e jest pętlą}. Dowód. Mamy, że skąd natychmiast wynika teza. λ λ n = tr A X, Przy dodatkowych założeniach mamy podobny wynik dla sumy kwadratów wartości własnych. Stwierdzenie Niech G będzie prostym grafem nieskierowanym bez pętli. Jeśli λ 1,..., λ n są wszystkimi wartościami własnymi grafu G (liczonymi wraz z krotnościami, a więc w szczególności n = V G ), to Dowód. Wiadomo, że λ λ 2 n = 2 E G. λ λ 2 n = tr(a 2 G). Wykorzystując Stwierdzenia i nasze założenia, łatwo można zauważyć, że A 2 G (v, v) = deg G v dla każdego wierzchołka v V G, zatem teza wynika ze Stwierdzenia Na zakończenie tego podrozdziału przedstawimy związek między liczbą wartości własnych grafu G i jego średnicą. Stwierdzenie Jeśli G jest nieskierowanym grafem spójnym i d := diam G, to graf G ma co najmniej d + 1 różnych wartości własnych. Dowód. Niech V będzie podprzestrzenią liniową przestrzeni V G V G -macierzy o współczynnikach rzeczywistych generowaną przez potęgi macierzy A G. Wtedy dim V = k, gdzie k jest liczbą wartości własnych. Z drugiej strony, macierze I VG, A G,..., A d G są liniowo niezależne. Istotnie, dla każdego p [0, d] istnieją wierzchołki u, v V G takie, że najkrótsza u-v-droga ma długość l. Stwierdzenia implikuje, że wtedy A p G (u, v) 0, ale Aq G (u, v) = 0 dla każdego q [0, p 1]. To kończy dowód.

25 ROZDZIAŁ 2. WIELOMIAN CHARAKTERYSTYCZNY GRAFU Spektra wybranych grafów Opiszemy teraz spektrum dla niektórych klas grafów opisanych w podrozdziale 1.2. Rozpoczniemy od grafów pustych. Stwierdzenie (1) Jeśli n jest dodatnią liczbą całkowitą, to ( ) 0 Spec N n =. n (2) Jeśli G jest grafem nieskierowanym takim, że ( ) 0 Spec G = n dla pewnej dodatniej liczby całkowitej n, to G N n. Dowód. (1) Teza wynika natychmiast z tego, że A Nn = 0 VNn,V Nn. (2) Załóżmy, że ( ) 0 Spec G = n dla pewnej dodatniej liczby całkowitej n. Oczywiście n = V G. Ponadto rk A G = 0, więc A G = 0 V V = A NVG. Stąd natychmiast wynika, że G N VG N n, gdzie dla dowodu pierwszego izomorfizmu można skorzystać ze Stwierdzenia Kolejnym naszym celem będzie opis spektrum grafu pełnego. Stwierdzenie (1) Jeśli n jest dodatnią liczbą całkowitą, to ( ) 1 n 1 Spec K n =. n 1 1 (2) Jeśli G jest nieskierowanym grafem takim, że ( ) 1 n 1 Spec G = n 1 1 dla pewnej dodatniej liczby całkowitej n, to G K n.

26 ROZDZIAŁ 2. WIELOMIAN CHARAKTERYSTYCZNY GRAFU 26 Dowód. (1) Definiujemy macierz B wzorem Wtedy B = J VKn,V Kn, zatem B := A Kn + I VKn. Spec B = ( ) 0 n, n 1 1 gdyż rk B = 1 oraz B 1 VKn = n 1 VKn. Powyższy wzór natychmiast implikuje tezę. (2) Załóżmy, że ( ) 1 n 1 Spec G = n 1 1 dla pewnej dodatniej liczby całkowitej n. Oczywiście n = V G. Korzystając ze Stwierdzenia 2.1.6, wiemy, że w grafie G nie ma pętli. Zdefiniujmy macierz B wzorem B := A G + I VG. Wtedy B jest macierzą symetryczną rzędu 1 taką, że B(u, u) = 1 dla każdego wierzchołka u grafu G. W szczególności, jeśli u i v są dwoma różnymi wierzchołkami grafu G, to 0 = det B {u,v} {u,v} = B(u, u) B(v, v) B(u, v) B(v, u) = 1 (B(u, v)) 2. Ponieważ B(u, v) 0, więc B(u, v) = 1. Ostatecznie B = J VKG,V KG, więc A G = A KVG, skąd G K VG K n. Naszym kolejnym celem będzie opisanie spektrum pełnych grafów dwudzielnych. W tym celu sformułujemy ogólne własności, które będą przydatne także przy badaniu innych klas grafów. Twierdzenie Niech G będzie grafem k-regularnym, k N. (1) Wektor 1 VG jest wektorem własnym grafu G odpowiadającym wartości własnej k. (2) Krotność liczby k jako wartości własnej grafu G jest równa liczbie składowych grafu G. (3) Jeśli λ jest wartością własną grafu G, to λ k.

27 ROZDZIAŁ 2. WIELOMIAN CHARAKTERYSTYCZNY GRAFU 27 Dowód. (1) Łatwo sprawdzić, że A G 1 VG = k 1 VG. (2) Korzystając ze Stwierdzenia 2.1.5, wystarczy pokazać, że jeśli graf G jest spójny, to k jest jednokrotną wartością własną grafu G. Jeśli dodatkowo k = 0, to G jest grafem pustym i teza wynika ze Stwierdzenia Załóżmy zatem, że graf G jest spójny i k > 0. Ustalmy wektor własny v odpowiadający wartości własnej k i wybierzmy wierzchołek v taki, że v(v) = max{v(u) : u V G }. Przez indukcję ze względu dist G (v, u) pokażemy, że v(u) = v(v) dla każdego wierzchołka u grafu G. W konsekwencji, v = v(v) 1 VG, co zakończy dowód. Ustalmy zatem wierzchołek u grafu G. Jeśli dist G (v, u) = 0, to u = v, więc oczywiście v(u) = v(u). Załóżmy zatem, że dist G (v, u) > 0. Z założenia indukcyjnego istnieje wierzchołek w grafu G sąsiadujący z wierzchołkiem u taki, że v(w) = v(v). Wtedy k v(v) = k v(w) = (k v)(w) = (A G v)(w) = v(x) v(u) + (k 1)v(v), e E G p G (e)={x,w} co kończy dowód. (3) Wybierzmy wektor własny v grafu G odpowiadający wartości własnej λ oraz wierzchołek v grafu G taki, że Wtedy v(v) > 0. Ponadto, skąd wynika teza. v(v) = max{ v(u) : u V G }. λ v(v) = (λ v)(v) = (A G v)(v) = e E G p G (e)={v,u} v(u) k v(v), e E G p G (e)={v,u} v(u) Jako pierwszy wniosek opiszemy związek pomiędzy spektrum grafu regularnego i jego dopełnienia.

28 ROZDZIAŁ 2. WIELOMIAN CHARAKTERYSTYCZNY GRAFU 28 Wniosek Jeśli G jest grafem k-regularnym takim, że to n 1 P G = (t k) (t λ i ), i=1 n 1 P G = (t (n k 1)) (t ( λ i 1)). Dowód. Zauważmy, że n jest liczbą wierzchołków grafu G. Wiemy, że istnieją liniowo niezależne wektory v 1,..., v n 1 takie, że i=1 A G v i = λ i v i i v tr i 1 VG = 0 dla każdego i [1, n 1]. Wiemy też, że graf G jest (n k 1)-regularny, zatem na mocy Twierdzenia liczba n k 1 jest wartością własną grafu G, której odpowiada wektor 1 VG. Ponadto A G = J VG V G A G I VG V G, więc A G v i = ( λ i 1) v i dla każdego i [1, n 1], co kończy dowód. Wykorzystując Twierdzenie 2.2.3, możemy sformułować ogólną regułę, pozwalającą wyznaczyć spektrum złączenia dwóch grafów regularnych. Twierdzenie Jeśli G i H są grafami k- i l-regularnymi, odpowiednio, to P G P G+H = (t λ ) (t λ + ) t k P H t l, gdzie λ ± := (k + l) ± (k l) m n, 2 n := V G i m := V H. Dowód. Zauważmy, że A G+H = [ AG J VG V H J VH V G A H. ] Z Twierdzenia wiemy, że wektory 1 VG i 1 VH są wektorami własnymi grafów G i H, odpowiednio, których wartości własne są równe k i l, odpowiednio. Zatem istnieją wektory własne u 1,..., u n 1 oraz w 1,..., w m 1 grafów G i H, odpowiednio, takie, że wektory 1 VG, u 1,..., u n 1 oraz 1 VH, w 1,..., w m 1 tworzą bazy przestrzeni R V G i R V H, odpowiednio, oraz 1 T V G u p = 0 i

29 ROZDZIAŁ 2. WIELOMIAN CHARAKTERYSTYCZNY GRAFU 29 1 T V H w q = 0 dla wszystkich p [1, n 1] i q [1, m 1]. Wtedy wektory u 1,..., u n 1, w 1,..., w m 1 (traktowane jako elementy przestrzeni R V G V H ) są wektorami własnymi grafu G + H (z tymi samymi wartościami własnymi). Pozostałych dwóch wartości własnych grafu G + H możemy szukać wśród wektorów postaci v λ,µ := λ 1 VG + µ 1 VH, gdzie λ, µ R. Zauważmy, że A G+H v λ,µ = (k λ + m µ) 1 VG + (n λ + l µ) 1 VH, zatem wektor v λ,µ jest wektorem własnym grafu G wtedy i tylko wtedy, gdy wektor [λ, µ] T jest wektorem własnym macierzy [ ] k m B := n l (o tej samej wartości własnej). Wyliczając wartości własne macierzy B, dostajemy tezę. Stwierdzenie (1) Jeśli p i q są dodatnimi liczbami całkowitymi, to ( ) p q 0 p q Spec K p,q =. 1 p + q 2 1 (2) Jeśli G nieskierowanym spójnym grafem prostym takim, że ( ) p q 0 p q Spec G = 1 p + q 2 1 dla pewnych dodatnich liczb całkowitych p i q, to G K p,q. Dowód. (1) Zauważmy, że K p,q = N [1,p] +N [p+1,p+q], więc teza wynika natychmiast z Twierdzenia i Swierdzenia (zauważmy, że graf pusty jest 0-regularny). (2) Załóżmy, że G jest nieskierowanym spójnym grafem prostym takim, że ( ) p q 0 p q Spec G = 1 p + q 2 1 dla pewnych dodatnich liczb całkowitych p i q. Korzystając ze Stwierdzenia 2.1.6, wiemy, że w grafie G nie ma pętli, a więc A G (v, v) = 0 dla każdego wierzchołka v grafu G. Ponadto, rk A G = 2, więc istnieją wierzchołki u i w takie, że wiersze u-ty i w-ty stanowią bazę przestrzeni generowanej przez wiersze macierzy A G. Innymi słowy, dla każdego wierzchołka v istnieją (jednoznacznie wyznaczone) skalary λ v i µ v takie, że A G (v, x) = λ v A G (u, x) + µ v A G (w, x)

30 ROZDZIAŁ 2. WIELOMIAN CHARAKTERYSTYCZNY GRAFU 30 dla każdego wierzchołka x grafu G. Z symetryczności macierzy A G wynika, że wtedy również A G (x, v) = λ v A G (x, u) + µ v A G (x, w) dla dowolnych wierzchołków v i x grafu G. Zauważmy najpierw, że A G (u, w) 0. Istotnie, w przeciwnym przypadku A G (v, w) = λ v A G (u, w) + µ v A G (w, w) = 0 dla każdego wierzchołka v grafu G, więc G = {w} G (G w), co przeczy spójności grafu G. Ustalmy teraz wierzchołek v grafu G. Wtedy 0 = A G (v, v) = λ v A G (u, v) + µ v A G (w, v) = = λ v (λ v A G (u, u) + µ v A(u, w)) + µ v (λ v A G (w, u) + µ v A G (w, w)) = 2 λ v µ v A G (u, w), zatem λ v = 0 lub µ v = 0. Niech U := {v V G : λ v = 0} i W := {v V G : µ v = 0}. Z powyższej obserwacji wiemy, że V G = U W. Z drugiej strony, U W =. Istotnie, jeśli v U W, to A G (v, x) = 0 dla każdego wierzchołka x, więc G = {v} G (G v), co przeczy spójności grafu G. Pokażemy teraz, że A G (x, y) = 0, jeśli x, y U lub x, y W, oraz A G (x, y) 0, jeśli x U i y W (lub x W i y U). Dla dowodu pierwszej równości załóżmy, że x, y U. Wtedy A(x, y) = µ x A(w, y) = µ x µ y A(w, w) = 0. Podobnie, gdy x U i y W, to A(x, y) = µ x A(w, y) = µ x λ y A(w, u) 0. Korzystając z tego, że graf G jest prosty, otrzymujemy ostatecznie, że G K m,n, gdzie m := U i n := W. Zatem z części pierwszej mamy, że ( ) m n 0 m n Spec G =. 1 m + n 2 1

31 ROZDZIAŁ 2. WIELOMIAN CHARAKTERYSTYCZNY GRAFU 31 Korzystając dodatkowo z założenia na temat Spec G, mamy p q = m n i p + q = m + n, a więc {m, n} = {p, q}, co kończy dowód. Przedstawimy teraz przykłady wskazujące, że teza punktu (2) powyższego twierdzenia nie zachodzi, jeśli nie założymy, że graf jest spójny i prosty. Niech G będzie następującym grafem: (tzn. G = K 2,2 N 1 ). Wtedy Spec G = Spec K 2,2 Spec N 1 = ( ) = Spec K ,4, ale G K 1,4. Zauważmy, że graf G jest prosty, ale nie jest spójny. Niech G będzie następującym grafem: (każdy dolny wierzchołek, z wyjątkiem centralnego, jest połączony dokładnie jedną krawędzią z każdym wierzchołkiem górnym; wierzchołek centralny jest połączony z każdym wierzchołkiem górnym dokładnie dwiema krawędziami). Wtedy graf G jest spójny, ale nie jest prosty. Ponadto [ ] Spec G = = Spec K ,6, ale G K 6,6. Stwierdzenia i mogłyby sugerować, że jeśli Spec G = Spec H dla grafów nieskierowanych G i H, to G H. Powyższe przykłady pokazują, że ta implikacji nie jest w ogólności prawdziwa, jeśli nie założymy, że grafy G i H są proste i spójne. Poniższy przykład pokazuje, że nawet jeśli grafy G są spójne i proste, to z równości Spec G = Spec H nie musi wynikać, że G H.

32 ROZDZIAŁ 2. WIELOMIAN CHARAKTERYSTYCZNY GRAFU 32 Niech G i H będą grafami i, odpowiednio. Wtedy P G = t 6 7 t 4 4 t t t 1 = P H, ale grafy G i H nie są izomorficzne. Kolejnymi grafami, dla których opiszemy spektrum, są cykle i ścieżki. Aby opisać spektrum cyklu, opiszemy teraz ogólną metodę opisu spektrum specjalnej klasy macierzy. Niech V będzie niepustym zbiorem skończonym. Macierz A nazywamy cykliczną, jeśli istnieje permutacja cykliczna σ zbioru V taka, że A(σ(u), σ(w)) = A(u, w) dla dowolnych elementów u i w zbioru V. Bardziej obrazowo, macierz A jest cykliczna, jeśli elementy zbioru V można uporządkować w taki sposób, że kolejne wiersze macierze A są kolejnymi cyklicznymi przesunięciami pierwszego wiersza. Przykładami macierzy cyklicznych są macierze sąsiedztwa grafów K n i C n, gdzie n jest dodatnią liczbą całkowitą. Opiszemy teraz metodę znajdowania spektrum macierzy cyklicznej. Stwierdzenie Niech n będzie dodatnią liczbą całkowitą, V zbiorem n elementowym, A V V -macierzą taką, że istnieje σ permutacja cykliczna zbioru V taka, że A(σ(u), σ(w)) = A(u, w) dla dowolnych elementów u i w zbioru V. Wybierzmy element v zbioru V i zdefiniujemy wektory v 0,..., v n 1 C V oraz liczby λ 0,..., λ n 1 wzorami: oraz v m (σ p (v)) := ω m p (m, p [0, n 1]), n 1 λ m : = A(v, σ p (v)) ω p m, m [0, n 1], p=0

33 ROZDZIAŁ 2. WIELOMIAN CHARAKTERYSTYCZNY GRAFU 33 gdzie ω := cos( 2 π 2 π ) + ı sin( ) jest pierwotnym pierwiastkiem n-tego stopnia n n z jedynki. Wtedy wektory v 0,..., v n 1 są wektorami własnymi macierzy A tworzącymi bazę przestrzeni C V, przy czym dla każdego m [0, n 1]. A v m = λ m v m Dowód. Niech B będzie macierzą permutacji σ 1, tzn. { 1 jeśli w = σ(u), B(u, w) := 0 w przeciwnym wypadku, (u, w V ). Zauważmy, że B p v m = ω p m v m dla wszystkich m, p [0, n 1]. Ponadto W konsekwencji n 1 A = A(v, σ p (v)) B p. p=0 A v m = λ m v m dla każdego m [0, n 1]. Ponieważ v T p v q = 0 dla wszystkich p, q [0, n 1] takich, że p q, to kończy dowód. Zgodnie z zapowiedzią zastosujemy teraz powyższą metodę, aby wyznaczyć spektrum cyklu. Stwierdzenie Niech n 2 będzie liczbą całkowitą. Zdefiniujmy wektory wektory v 0,..., v n 1 C n wzorem: v m (p) := ω m (p 1) (m [0, n 1], p [1, n]). Wtedy wektory v 0,..., v n 1 są wektorami własnymi grafu C n tworzącymi bazę przestrzeni C n, przy czym ( 2 m ) (2.1) A Cn v m = 2 cos n π v m dla każdego m [0, n 1]. W szczególności, n 1 ( ( 2 m )) P Cn = t 2 cos n π, m=0

34 ROZDZIAŁ 2. WIELOMIAN CHARAKTERYSTYCZNY GRAFU 34 a więc ( 2 2 cos ( n 2 π) 2 cos ( ) 2 π) 2 n n Spec C n = ( jeśli n jest liczbą parzystą, 2 cos ( n 1 π) 2 cos ( ) 2 π) 2 n n jeśli n jest liczbą nieparzystą. Dowód. Zauważmy, że A G jest macierzą cykliczną stosowana permutacja σ jest równa (1, 2,..., n). Mamy { 1 jeśli p = 2, n, A(1, p) = 0 w przeciwnym wypadku. Zauważmy, że 2 = σ(1) i n = σ 1 (1). Zatem, korzystając ze Stwierdzenia 2.2.7, wiemy, że wektory v 0,..., v n 1 są wektorami własnymi macierzy A Cn tworzącymi bazę przestrzeni C n. Ponadto, jeśli m [0, n 1] i A v m = λ v m, to ( ( 2 π ) ( 2 π )) m ( ( 2 π ) ( 2 π λ = cos + ı sin + cos + ı sin n n n n ( 2 m π ) = 2 cos, n co kończy dowód. )) m Stwierdzenie można by udowodnić, sprawdzając bezpośrednim rachunkiem równość (2.1). Zaprezentowany powyżej dowód pokazuje, jako można znaleźć wartości i wektory własne cyklu nie znając wcześniej odpowiedzi. Stwierdzenie możemy wykorzystać, aby policzyć spektrum koła. Stwierdzenie Jeśli n 2 jest liczbą całkowitą, to P Wn = (t 1 n + 1) (t 1 + n 1 ( ( 2 p )) n + 1) t 2 cos n π. Dowód. Przypomnijmy, że V Wn = N {0} + V Cn. Graf N {0} jest 0-regularny, podczas gdy graf V Cn jest 2-regularny, zatem teza wynika z Twierdzenia oraz Stwierdzeń i Wykorzystamy teraz Stwierdzenie 2.2.8, aby opisać spektrum ścieżki. p=1

35 ROZDZIAŁ 2. WIELOMIAN CHARAKTERYSTYCZNY GRAFU 35 Stwierdzenie Niech n będzie dodatnią liczbą całkowitą. Zdefiniujmy wektory wektory v 1,..., v n C n wzorem: ( m p ) v m (p) := sin n + 1 π (m, p [1, n]). Wtedy wektory v 1,..., v n są wektorami własnymi grafu P n 1 tworzącymi bazę przestrzeni C n, przy czym ( m ) A Pn v m = 2 cos n + 1 π v m dla każdego m [1, n]. W szczególności, (2.2) Spec P n 1 = (2 ( cos n π) 2 cos ( n 1 π) 2 cos ( 1 π) ) n+1 n+1 n Dowód. Dla każdego wektora v C n definiujemy wektor ˆv C 2 n+2 wzorem: v(p) jeśli p [1, n], ˆv(p) := v(2 n + 2 p) jeśli p [n + 2, 2 n + 1], 0 jeśli p = n + 1, 2 n + 2, (tzn. ˆv = [ v(1)... v(n) 0 v(n)... v(1) 0 ].) Bezpośrednim rachunkiem można sprawdzić, że jeśli A Pn 1 v = λ v dla pewnych λ C i v C n, to A C2 n+2 ˆv = λ ˆv. Ze Stwierdzenia wynika zatem, że jeśli λ jest wartością własną grafu P n 1, to λ = 2 cos( m π) dla n+1 pewnego m [0, n+1]. Wiemy jednak również, że w(2 n+2) 0 dla każdego wektora własnego w grafu C 2 n+2 odpowiadającego wartościom własnym 2 i 2, zatem liczby 2 i 2 nie mogą wartościami własnymi grafu P n 1. Z drugiej strony, jeśli m [1, n], to liczba 2 cos( m π) jest dwukrotną wartością własną C 2 n+2 oraz istnieje wektor własny grafu C 2 n+2 odpowiadający n+1 wartości własnej 2 cos( m π) taki, że w(2 n + 2) 0. W szczególności, n+1 liczba 2 cos( m π) jest co najwyżej jednokrotną wartością własną grafu n+1 P n 1. Z drugiej jednak strony, graf P n 1 musi mieć n wartości własnych, skąd wynika opis spektrum grafu P n. Ustalmy teraz m [1, n]. Ze Stwierdzenia wiemy, że przestrzeń wektorów własnych grafu C 2 n+2 odpowiadających wartości własnej 2 cos( m π) n+1 jest generowana przez wektory u 1 i u 2, gdzie u 1 (p) := ω m (p 1) (p [1, 2 n + 2])