RANKING PAŃSTW UE ZE WZGLĘDU NA WYBRANE WSKAŹNIKI CHARAKTERYZUJĄCE ROLNICTWO EKOLOGICZNE

Transkrypt

1 METODY ILOŚCIOWE W BADANIACH EKONOMICZNYCH Tom XVI, 015, str RANKING PAŃSTW UE ZE WZGLĘDU NA WYBRANE WSKAŹNIKI CHARAKTERYZUJĄCE ROLNICTWO EKOLOGICZNE Karol Kukuła, Lda Luty Katedra Statystyk Ekonometr, Unwersytet Rolnczy e-mal:ksm@ur.krakow.pl, rrdutka@cyf-kr.edu.pl Streszczene: Przedmotem badań est analza pozomu rolnctwa ekologcznego w kraach UE z wykorzystanem, m. n. takch charakterystyk ak: średna powerzchna upraw ekologcznych, udzał powerzchn upraw ekologcznych w powerzchn użytków rolnych ogółem, wartość sprzedaży detalczne, wydatk na żywność ekologczną. Za pomocą wybrane lnowe metody porządkowana zboru obektów sporządzono rankng państw. Wybór procedury porządkowana dokonano z wykorzystuąc procedurę wspomagaącą opartą na merze podobeństwa układów porządkowych. Słowa kluczowe: rolnctwo ekologczne, metody porządkowana lnowego, rankng obektów, welowymarowa analza porównawcza WSTĘP Rolnctwo ekologczne w porównanu do rolnctwa zntegrowanego oraz rolnctwa konwenconalnego est formą gospodarowana produkc, które est namocne powązane z akoścą środowska przyrodnczego. Na śwece ma ono ponad stuletną hstorę. Wzrost zanteresowana rolnctwem ekologcznym w Europe mał mesce na przełome lat osemdzesątych dzewęćdzesątych XX weku wraz z weścem w życe rozporządzena Rady EWG 09/91 reguluącego zasady produkc ekologczne po wprowadzenu programu pomocy dla dzałań w zakrese leśnctwa w rolnctwe wynkaącego z rozporządzena Rady EWG 078/9 [Rozporządzene 1991, 199]. Zmenaące sę warunk społeczno-ekonomczne wymagały kolenych nowelzac tych regulac, które pozwalały pozwalaą na wspólnotowe uednolcene warunków funkconowana rolnctwa ekologcznego. W szczególnośc w kraach UE produkca ekologczna est prawne uregulowana podlega wsparcu ze strony nstytuc państwowych.

2 6 Karol Kukuła, Lda Luty W kraach tych obserwuemy e dynamczny wzrost. Śwadczy o tym wzrost zarówno powerzchn upraw ekologcznych ak lczby gospodarstw ekologcznych (Rysunek 1). Rolnctwo ekologczne dynamczne sę rozwa na wszystkch kontynentach to popyt na żywność ekologczną, ak psze McLendon [010] est ednak główne w kraach o wysokm pozome rozwou gospodarczego, poneważ ceny produktów ekologcznych są zdecydowane wyższe nż produkowanych konwenconalne. W dłuższe perspektywe zdanem Runowskego [009] produkty ekologczne pozostaną źródłem oferty żywnoścowe dla wększe nż obecne, ale cągle ogranczone częśc konsumentów, poneważ znaczna część konsumentów w wyborze produktów żywnoścowych kerować sę będze ceną. Rysunek 1. Przebeg zman lczby gospodarstw ekologcznych (100tys.), powerzchn upraw ekologcznych (mln ha) ogółem w 8 kraach obecne UE, w latach z wyznaczonym lnam trendu (t=1,,,8) 1 10 yˆ 5,611 0,544t, R 0, yˆ 1,484 0,15t, R 0, lczba powerzchna Źródło: opracowane własne na podstawe: Analza rozwou rolnctwa ekologcznego w kraach UE była przedmotem welu badań [m. n. Stankewcz 009, Smulak-Skorska 010, Kowalska 010, Golnowska 013, Brodzńska 014]. Celem artykułu est próba analzy regonalnego zróżncowana rozwou rolnctwa ekologcznego kraów UE-7 1 w roku 01 ze względu na wybrane charakterystyk. W tym celu, do opsu badanego zawska wykorzystano metodę porządkowana lnowego zboru obektów grupy opartą na zmenne syntetyczne wytypowaną z wstępne lsty metod. Syntetyczny mernk pozwolł uporządkować krae UE ze względu na pozom rolnctwa ekologcznego. 1 Ze względu na brak danych w badanach ne uwzględnono Malty.

3 Rankng państw UE ze względu na 7 W pracy poddano także ocene zależność mędzy wskaźnkam opsuącym rolnctwo ekologcznego a podstawowym mernkem służącym do określena welkośc gospodark, t. PKB. MATERIAŁ I METODA ANALIZY Analzę prowadzono na podstawe danych pochodzących z Raportów The Word of Organc Agrculture oraz bazy danych EUROSTAT. Przyęte do analzy zmenne dagnostyczne to: X 1 - średna powerzchna upraw ekologcznych [ha], X - powerzchna upraw ekologcznych przypadaąca na 1000meszkańców [ha], X 3 - udzał powerzchn gospodarstw ekologcznych w powerzchn gospodarstw rolnych ogółem [%], X 4 - wartość sprzedaży detalczne na 1000ha upraw ekologcznych [mln euro], X 5 - roczna kwota przeznaczona na żywność ekologczną [euro/meszkańca]. Wszystke zmenne można zakwalfkować do zboru stymulant. Wyberaąc e kerowano sę analzą merytoryczną oraz dostępnoścą danych. Konstruuąc cechy w postac wskaźnków wyelmnowano wpływ welkośc badanych obektów. Wartośc charakterystyk lczbowych zmennych dagnostycznych przedstawono w Tabel 1. Zmenne dagnostyczne w badane grupe państw charakteryzue duże zróżncowane o czym śwadczą wartośc mar zróżncowań. Tabela 1. Podstawowe charakterystyk przyętych zmennych dagnostycznych Charakterystyk lczbowe Zmenne dagnostyczne X 1 X X 3 X X 4 5 Maksymalna wartość 367,18 108,77 19,87 19,11 158,59 Mnmalna wartość 4,78,87 1,8 0,0 0,73 Średna arytmetyczna 60,50 8,59 6,56,85 36,71 Medana 34,00 17,39 5,59 1,0,00 Współrzędne medany Webera 38,75 3,31 5,50,4 6,47 Odchylene standardowe 75,81 6,50 4,59 4,68 45,11 Współczynnk zmennośc 1,5 0,93 0,70 1,64 1,3 Iloraz skranych wartośc 76,84 37,88 15,49 934,91 17,4 Współczynnk skośnośc 3,06 1,66 1,31,57 1,55 Źródło: oblczena własne na podstawe: W opracowanu przyęto założene, że każda zmenna wnos taką samą porcę nformac do oceny badanych obektów. Stymulanta to taka zmenna, które wysoke wartośc są zawskem pożądanym z punktu wdzena oceny obektu, natomast nske wartośc są nepożądane.

4 pozycyna TOPSIS Hellwga 8 Karol Kukuła, Lda Luty Dane statystyczne na podstawe, których przeprowadzono analzę tworzą macerz: x11 x1... x1, m x x... x 1, m x 1, n 1,,...,,..., m xn,1 xn,... xn, m gdze x oznacza wartość cechy X dla tego krau. Tabela. Wybrane metody porządkowana lnowego, gdze: Q - wartość zmenne syntetyczne, z - wartość unormowana -te zmenne dla -tego obektu Metoda Zmenna syntetyczna wzorcowa m d d Q 1, ( z z ), z : max z Q d bezwzorcowa d 0 d d d Q 1 1 Q m m d 0 z 1,, 1, d d d d d d 0 S d m m ( z z ), d 1 d ( z 1 z : max z, z : mn z d med z z, z : max z d Źródło: opracowane własne [Hellwg 1968; Hwang, Yoon 1981; Lra n. 00] med( d),5mad( ), 0 d mad( d) med d med( d) W perwszym etape badań wytypowano cztery procedury porządkowana lnowego 3 (Tabela ), przy czym w odnesenu do metody bezwzorcowe uwzględnono trzy waranty ze względu na formułę normowana. Następne sporządzono sześć rankngów badanych obektów. 1 n z, d d d d m - lczba zmennych dagnostycznych 1 ) n (1) 3 W przedstawonych badanu przyęto, że wag wszystkch zmennych są ednakowe, gdyż w lteraturze przedmotu brak wskazań co do zróżncowanego znaczena rol poszczególnych cech.

5 Rankng państw UE ze względu na 9 Każda z procedur wymaga aby zmenne dagnostyczne unormować. W Tabel 3 przedstawono wykorzystane formuły normuące. Tabela 3. Wybrane formuły normuące, gdze: x - wartość -te zmenne, z - wartość unormowana -te zmenne dla -tego obektu; x, S to odpowedno średna arytmetyczna odchylene standardowe -te zmenne; 0 - wartość -te współrzędne medany Webera dla układu cech; ad ~ ( X ) med x Metoda standaryzaca untaryzaca zerowana Strahl standaryzaca pozycyna Formuła normuąca x x z, S 0 S z z z x mn x, max x mn x x max x x 0 1,486mad ~ ( X, max x, ) m 0 max x 0 mn x mad ~ ( X ) 0 Źródło: opracowane własne [Perkal 1953, Wesołowsk 1975, Kukuła 000, Strahl 1978, Lra n. 00] W drugm etape analzy spośród sporządzonych rankngów (tym samym wykorzystanych procedur) wybrano ten, który est nabardze podobny do pozostałych, czyl ten dla którego u est nawększe [Kukuła, Luty 015], gdy: p v 1 u p : m pq, p, q 1,,..., v v 1 q1 pq cp cq 1 gdze: v - lczba rankngów; m 1 [Kukuła 1989], take, że: c - pq p n z pozyca -tego obektu w rankngu o numerze p ; c - pozyca -tego obektu q n w rankngu o numerze q ; 0, n P z, a P - zbór lczb naturalnych parzystych. 1, n P Wybrana, w wyże opsany sposób metoda stanow podstawę do sporządzena nterpretac rankngu badanych obektów. ()

6 Hellwga /standaryzac a/ TOPSIS /standaryzac a/ pozycyna /standaryzac a pozycyna/ standaryzaca ( SSW) untaryzaca zerowana (MUZ) Strahl 30 Karol Kukuła, Lda Luty WYNIKI BADAŃ Dzęk zastosowanu omówone procedury dokonano herarchzac państw UE według wartośc Q z wykorzystanem sześcu procedur (Tabela 4). Zauważyć można, że układy porządkowe różną sę. Hszpana w ednym rankngu uplasowała sę na szóste pozyc, a w nnym na sedemnaste. Podobne pozyce Łotwy w rankngach różnły sę aż o edenaśce pozyc. Dla każde pary układów porządkowych przedstawonych w Tabel 4 oszacowano wartość mary m zapsano w macerzy M 4 : pq 1, 000 0, 874 0, 731 0, 91 0, 901 0, 890 1, 000 0, 75 0, 907 0, 901 0, 907 1, 000 0, 70 0, 75 0, 731 M m pq p,q1,,..., 6 1, 000 0, 96 0, 951 1, 000 0, 984 1, 000 Nawększe podobeństwo (macerz M ) charakteryzue parę rankngów uzyskanych z wykorzystanem dwóch procedur bezwzorcowe metody porządkowana, w których formułą normuącą była odpowedno metoda zaproponowana przez Strahl metoda untaryzac zerowane ( m 0, ). Tabela 4. Pozyce obektów uzyskane z wykorzystanem wybranych metod Metoda porządkowana lnowego /formuła normuąca/ wzorcowa bezwzorcowa p ( q ) Państwo Austra Belga Bułgara Chorwaca Cypr Czechy Dana Numer wersza (kolumny) odpowada metodze o przyętym w Tabel 4 oznaczenu.

7 Rankng państw UE ze względu na 31 Państwo Estona Fnlanda Franca Greca Hszpana Holanda Irlanda Ltwa Luksemburg Łotwa Nemcy Polska Portugala Rumuna Słowaca Słowena Szweca Węgry Welka Brytana Włochy Źródło: oblczena własne Rysunek. Pozyce państw UE uzyskane z wykorzystanem metody pozycyne metody SSW Welka Brytana Włochy Węgry Szweca Słowena Słowaca Rumuna Austra Belga Bługara Chorwaca Cypr Czechy Dana Estona Portugala Polska Nemcy Greca Fnlanda Franca Łotwa Luksemburg Ltwa metoda pozycyna Hszpana Holanda Irlanda metoda SSW Źródło: opracowane własne na podstawe Tabel 4

8 3 Karol Kukuła, Lda Luty Na Rysunku przedstawono pozyce państw otrzymane z wykorzystanem dwóch procedur, które dały rankng namne do sebe podobne ( m 34 0, 70 ). Wartośc mary u, dla każde metody wyznaczono zapsano ako wektor p u 5 : u 0,615 0,616 0,519 0,636 0,639 0,637 1 u p p,,..., 6 nformuą o stopnu podobeństwa rankngu uzyskanego w wynku zastosowana p -te metody porządkowana lnowego w stosunku do pozostałych rozważonych rankngów. W rozpatrywanym probleme rankng państw UE uzyskany na podstawe zmenne syntetyczne wyznaczone ako średna arytmetyczna sum znormalzowanych wartośc metodą untaryzac zerowane est nablższy w stosunku do wszystkch pozostałych wyznaczonych rankngów. Rysunek 3. Rankng państw UE ze względu na pozom rolnctwa ekologcznego w roku 01 z wykorzystanem bezwzorcowe metody porządkowana lnowego, w które zmenne unormowano metodą untaryzac zerowane Cypr Rumuna Węgry Bługara Austra 0,54 0,36 Szweca Luksemburg Estona Dana Polska Irlanda Chorwaca 0,18 0 Nemcy Słowaca Łotwa Portugala Greca Holanda Czechy Słowena Welka Brytana Belga Hszpana Franca Włochy Ltwa Fnlanda Źródło: opracowane własne W Austr nawyże sklasyfkowane, udzał upraw ekologcznych w strukturze użytków rolnych est nawększy w Europe (19,9%). Porównywalny est w Szwec (15,6%) Eston (15,3%). Przecętne w kraach UE powerzchna 5 Numer kolumny odpowada metodze o przyętym w Tabel 4 oznaczenu.

9 Rankng państw UE ze względu na 33 ekologcznych upraw zamue 6,7% w strukturze użytków rolnych. W Polsce uprawy ekologczne zamuą 4,3% użytków rolnych. Krae, w których udzał powerzchn upraw ekologcznych est nższy nż w Polsce to: Chorwaca, Holanda, Cypr, Luksemburg, Węgry, Welka Brytana, Franca, Rumuna, Irlanda Bułgara, w które udzał est nanższy wynos 1,3%. Średne powerzchne upraw ekologcznych przekraczaące 100 ha maą: Słowaca (367,ha), Nemcy (41,8ha) Czechy (10,(ha). Połowa państw UE ma średną powerzchnę tych upraw newększą nż 34ha, ale nemneszą nż 10ha, z wyątkem Cypru, gdze średno na edno gospodarstwo ekologczne przypada 4,8 ha. W te grupe meśc sę Polska, w które średna powerzchna upraw ekologcznych wynos 5ha. W państwach, takch ak: Estona, Łotwa, Austra, Ltwa Szweca powerzchna upraw ekologcznych przypadaąca na tysąc meszkańców est wększa nż 50 ha wynos odpowedno: 108,8ha; 96,0ha; 64,0ha; 5,1ha 50,4 ha. Z kole wartość tego wskaźnka ponże 10 ha odnotowano w Holand (,9 ha), w Bułgar (3,9 ha), na Cyprze (4,6 ha), w Belg (5,4 ha), w Chorwac (7,5 ha), w Luksemburgu (7,5 ha) w Welke Brytan (9,3 ha). W połowe państw UE, w tym także Polsce (17,4 ha) na eden tysąc meszkańców przypada ne węce nż 17,4 ha upraw ekologcznych. Nawększym konsumentam żywnośc ekologczne są Duńczycy, Luksemburczycy, Austracy, Szwedz oraz Nemcy. W roku 01 wydawal on roczne odpowedno: 159, 143, 17, euro na osobę. W dzesęcu kraach (Słowaca, Bułgara, Cypr, Ltwa, Portugala, Łotwa, Węgry, Polska, Rumuna, Greca, Czechy) meszkanec na żywność ekologczną roczne ne wydawał węce nż 6 euro. Roczna wartość sprzedaży detalczne produktów ekologcznych przypadaąca na 1000 ha upraw ekologcznych w połowe kraów UE ne była wększa od ednego mlona euro, w tym także w Polsce (0,18 mln euro). Co namne dwukrotne wększy ten wskaźnk charakteryzue krae Europy Zachodne (Luksemburg, Holanda, Belga, Dana, Nemcy, Franca, Welka Brytana, Austra) Chorwacę. Wartość syntetycznego wskaźnka opsuącego pozom rolnctwa ekologcznego est stotne dodatno skorelowana ze wskaźnkem pozomu rozwou gospodarczego wyrażonego ako wartość PKB przypadaąca na ednego meszkańca (Tabela 5). W kraach, w których węce sę sprzedae żywnośc ekologczne wydae na ną wartość PKB na meszkańca est wyższa. Brak stotnych zależnośc mędzy pozomem rozwou gospodarczego krau, wyrażonym PKB per capta a takm wskaźnkam, ak: średna powerzchna upraw ekologcznych, powerzchna upraw ekologcznych przypadaąca na 1000 meszkańców czy udzał powerzchn gospodarstw ekologcznych w powerzchn gospodarstw rolnych ogółem.

10 34 Karol Kukuła, Lda Luty Tabela 5. Współczynnk korelac lnowe Pearsona mędzy zmennym dagnostycznym X ) oraz syntetycznym mernkem (Q) a zmenną określaącą wartoścam PKB ( per capta (Y) Wyszczególnene Ozn. X 1 X X 3 X 4 X 5 Q Y -0,065-0,191 0,06 0,798* 0,77* 0,58* * oznacza zależnośc statystyczne stotne, =0,05 Źródło: oblczena własne WNIOSKI Przeprowadzane badana oraz uzyskane wynk pozwalaą wysunąć pewne spostrzeżena : Państwa UE charakteryzuą sę na ogół średnm lub nskm pozomem rolnctwa ekologcznego. W rankngu wyższe pozyce zamuą krae charakteryzuące sę wysokm pozomem rozwou gospodarczego, w których ne tylko produkue sę żywność ekologczną, ale także kupue. Do perwsze dzesątk zaklasyfkowano ponadto take krae ak: Estona, Słowaca, Łotwa, Czechy, które ze względu na wskaźnk odnoszące sę do powerzchn upraw ekologcznych klasyfkuą sę na nawyższych lokatach, czego ne można powedzeć o wskaźnkach sprzedaży produktów ekologcznych. Polska została sklasyfkowana na dwudzeste trzece pozyc, co oznacza, że udzał produkc ekologcznych ak konsumpca produktów ekologcznych w porównanu do wększośc kraów UE est bardzo mała. Wynk badań wskazuą, że wybór metody porządkowana lnowego rzutue na rankng badanych obektów. Zastosowana procedura stanow, ak sę wydae, pomocne narzędze wyboru metody porządkowana lnowego obektów. BIBLIOGRAFIA Brodzńska K. (014) Rolnctwo ekologczne tendence kerunk zman, Problemy Rolnctwa Śwatowego, Wydawnctwo SGGW, t. 14, z. 3, Warszawa, Golnowska M. (013) Rozwó rolnctwa ekologcznego, Wydawnctwo Unwersytetu Przyrodnczego we Wrocławu. Hellwg Z. (1968) Zastosowane metody taksonomczne do typologcznego podzału kraów ze względu na pozom ch rozwou oraz zasoby strukturę wykwalfkowanych kadr, Przegląd Statystyczny, nr 4, Hwang C. L., Yoon K. (1981) Multple Attrbute Decson Makng: Methods and Applcatons, Sprnger-Verlag. Kowalska A. (010) Czynnk wpływaące na rozwó rolnctwa ekologcznego w Polsce nnych kraach europeskch, ANNALES, Unwersytet Mar Cure-Skłodowske, Lubln, Tom XLIV,

11 Rankng państw UE ze względu na 35 Kukuła K. (1989) Statystyczna analza strukturalna e zastosowane w sferze usług produkcynych dla rolnctwa, Zeszyty Naukowe AE w Krakowe, Sera specalna: Monografe, 89, Kraków. Kukuła K. (000) Metoda untaryzac zerowane, PWN, Warszawa. Kukuła K., Luty L. (015) Propozyca procedury wspomagaące wybór metody porządkowana lnowego, Przegląd Statystyczny, R. LXII, z., Lra J., Wagner W., Wysock F. (00) Medana w zagadnenach porządkowana obektów welocechowych, [w:] Paradysz J. (red.), Statystyka regonalna w służbe samorządu lokalnego bznesu, Internetowa Ofcyna Wydawncza Centrum Statystyk Regonalne, AE w Poznanu, McLendon R. (010) Is organc formng worth the cost?, Mother Nature Network. (data odczytu: lpec 014) Perkal J. (1953) O wskaźnkach antropologcznych, Przegląd Antropologczny, t. 19, Polske Towarzystwo Antropologczne Polske Zakłady Antropolog, Poznań, Rozporządzane Rady (EWG) nr 09/91 z dna 4 czerwca 1991 r. w sprawe produkc ekologczne produktów rolnych oraz znakowana produktów rolnych środków spożywczych. Rozporządzane Rady (EWG) nr 078/9 z dna 30 czerwca 199 r. w sprawe metod produkc rolne zgodnych z wymaganam ochrony środowska utrzymana obszarów weskch. Runowsk H. (009) Rolnctwo ekologczne-rozwó czy regres?, Rocznk Nauk Rolnczych, Sera G, t. 96, z. 4, Smulak - Skorska J. (010) Stan rolnctwa ekologcznego rynku ego produktów w Un Europeske, Journal of Agrbusness and Rural Development, nr 4 (18), Poznań, 1-9. Stankewcz D. (009) Rolnctwo ekologczne, ndos, nr 7 (54), BAS, Wydawnctwo Semowe, Warszawa. Strahl D. (1978) Propozyca konstrukc mary syntetyczne, Przegląd Statystyczny, nr, Wesołowsk W. J. (1975) Programowane nowe technk, PWN, Warszawa. Wller H., Kchler L., The Word of Organc Agrculture Statstcs and Emergng Trends , IFOAM, Bonn, FBL, Frck.

12 36 Karol Kukuła, Lda Luty THE RANKING OF EU COUNTRIES DUE TO SELECTED INDICATORS CHARACTERIZING ORGANIC FARMING Abstract: The subect of the study was the analyss of the level of organc farmng n the EU countres usng such characterstcs as: the average sze of organc crops, these crops area per 1,000 nhabtants, share of ths area n total utlzed agrcultural area, value of retal sales for these crops per 1000 ha and the annual amount of money spent on organc food per capta. It was created the rankng of countres usng selected methods of lnear orderng set of obects. The results of analyss ndcate, that the hgher rankng postons are occuped wth countres wth a hgher level of economc development. Keywords: organc farmng, the lnear orderng method, rankng of obects, multdmensonal comparatve analyss