Taksonomiczna ocena sytuacji finansowej gospodarstw domowych w Polsce w 2010 roku

Transkrypt

1 136 AGNIESZKA KOZERA, JOANNA STANISŁAWSKA Nerównośc Społeczne a Wzrost Gospodarczy, nr 38 (2/2014) ISSN mgr Agneszka Kozera 1 Katedra Fnansów Rachunkowośc Unwersytet Przyrodnczy w Poznanu dr Joanna Stansławska 2 Katedra Fnansów Rachunkowośc Unwersytet Przyrodnczy w Poznanu Taksonomczna ocena sytuacj fnansowej gospodarstw domowych w Polsce w 2010 roku WSTĘP Gospodarstwo domowe defnuje sę jako podstawową jednostkę gospodarującą konsumpcyjną [Petrzak, Polańsk, Woźnak, 2008, s. 400]. Zwązane jest to z podstawowym celem funkcjonowana gospodarstwa, jakm jest zaspokojene wspólnych ndywdualnych potrzeb jego członków. Stopeń ch zaspokojena uzależnony jest od sytuacj fnansowej gospodarstw domowych, którą defnuje sę jako zjawska ekonomczne zachodzące w obrębe owych gospodarstw, które zwązane są bezpośredno z gromadzenem wydatkowanem środków penężnych. Z kole zarządzane fnansam gospodarstwa domowego nterpretować należy jako całokształt czynnośc jego członków, polegających na pozyskanu środków fnansowych oraz ch wydatkowanu zgodne z przyjętą herarchą potrzeb. Ostatecznym celem, a zarazem kryterum zarządzana fnansam rodzny jest maksymalzacja zaspokojena potrzeb jej członków [Bywalec, 2009, s. 137]. Kondycję fnansową gospodarstw domowych obrazują przede wszystkm dochody wydatk oraz welkość posadanych oszczędnośc [Roeske-Słomka, 2004, s ]. Merytoryczne wąże sę ono z badanem pozomu życa gospodarstw domowych stanow ważne źródło nformacj dla organów nstytucj rządowych w celu prowadzena odpowednej poltyk społecznej państwa. Ce- 1 Adres korespondencyjny: Unwersytet Przyrodnczy w Poznanu, Katedra Fnansów Rachunkowośc, ul. Wojska Polskego 28, Poznań, e-mal: akozera@up.poznan.pl. 2 Adres korespondencyjny: Unwersytet Przyrodnczy w Poznanu, Katedra Fnansów Rachunkowośc, ul. Wojska Polskego 28, Poznań, e-mal: stanslawska@up.poznan.pl.

2 Taksonomczna ocena sytuacj fnansowej gospodarstw domowych lem artykułu była zatem ocena zróżncowana sytuacj fnansowej gospodarstw domowych wyróżnonych ze względu na przynależność do grupy społeczno- -ekonomcznej ludnośc oraz lczbę osób w rodzne. W celu dokonana oceny syntetycznej sytuacj fnansowej grup gospodarstw domowych zastosowano klasyczną metodę TOPSIS. MATERIAŁY I METODA Rozpatrywany problem badawczy został opracowany na podstawe ndywdualnych danych pochodzących z badań Budżety gospodarstw domowych (bbgd), przeprowadzonych przez Departament Statystyk Społecznej Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) w Polsce w roku Przedmotem badań prowadzonych przez GUS są budżety gospodarstw domowych, czyl welkośc penężne nepenężne przychodów oraz rozchodów wszystkch osób wchodzących w skład badanego gospodarstwa [Metodologa badana budżetów gospodarstw domowych, 2011, s. 9]. Na podstawe danych z bbgd utworzono następujące jednostk agregatowe: jedno-, dwu-, trzy-, cztero-, pęco-, sześcoosobowe wększe gospodarstwa domowe pracujących na stanowskach robotnczych nerobotnczych, rolnków, pracujących na własny rachunek, rencstów emerytów 3. W celu realzacj postawonego problemu badawczego przeprowadzono klasyfkację grup gospodarstw domowych ze względu na ch sytuację fnansową za pomocą klasycznej metody TOPSIS. Klasyfkacj wyżej wymenonych jednostek agregatowych dokonano w następujących etapach [Wysock, 2010, s ]: Etap 1. Na podstawe przesłanek merytorycznych 4 dokonano wyboru mernków cząstkowych sytuacj fnansowej gospodarstw domowych: 1 pozom dochodu rozporządzalnego w zł/os./m-c 5 (dochód), 2 pozom wydatków w zł/os./m-c (wydatk), stopa oszczędnośc w % (oszczędnośc), 3 3 Utworzono węc 36 grup gospodarstw domowych (jednostek agregatowych), które poddano analze. 4 Cechy proste dobrano w sposób celowy, aby reprezentowały różne grupy potrzeb. 5 Dla wyelmnowana wpływu, jak na koszty utrzymana gospodarstw domowych wywera ch skład społeczno-demografczny, w analzach zastosowano orygnalną skalę ekwwalentnośc OECD (którą stosuje równeż GUS). Według tej skal wagę 1 przypsuje sę perwszej osobe dorosłej w weku 14 lat węcej, 0,7 każdej następnej osobe dorosłej oraz 0,5 każdemu dzecku ponżej 14. roku życa [Metodologa badana budżetów gospodarstw domowych, 2011, s ]. W nnejszej pracy ze względów redakcyjnych pojęce jednostka ekwwalentna jest tożsama z pojęcem osoba w gospodarstwe domowym.

3 138 AGNIESZKA KOZERA, JOANNA STANISŁAWSKA 5 4 pozom dochodów osąganych ze śwadczeń z pomocy społecznej w zł/os./ m-c (pomoc społeczna I), udzał dochodów ze śwadczeń z pomocy społecznej w dochodach rozporządzalnych gospodarstw domowych w % (pomoc społeczna II), 6 odsetek gospodarstw domowych żyjących ponżej wartośc koszyka mnmum egzystencj (mnmum egzystencj), 7 odsetek gospodarstw domowych żyjących ponżej wartośc koszyka mnmum socjalnego (mnmum socjalne), udzał wydatków na żywność napoje bezalkoholowe w wydatkach ogó- 8 łem w % (żywność), udzał wydatków na użytkowane meszkana nośnk energ w wydat- 9 kach ogółem w % (meszkane), 10 udzał wydatków na zdrowe w wydatkach ogółem w % (zdrowe), 11 udzał wydatków na rekreację kulturę w wydatkach ogółem w % (rekreacja kultura), 12 udzał wydatków na restauracje hotele w wydatkach ogółem w % (hotele restauracje), udzał wydatków na edukację w wydatkach ogółem w % (edukacja), udzał wydatków na transport w wydatkach ogółem w % (transport), 15 udzał wydatków na łączność w wydatkach ogółem w % (łączność). W celu elmnacj zmennych nadmerne skorelowanych, wyznaczono macerz odwrotną współczynnków korelacj mędzy przyjętym zmennym. Na podstawe analzy elementów dagonalnych tej macerzy z dalszych badań usunęto zmenne: 1, 5, 7. W ocene statystycznej uwzględnono także współczynnk zmennośc. Z tytułu newelkego stopna zróżncowana odrzucono dodatkowo zmenną 15 ( v e 10%). W rezultace do dalszych badań przyjęto 11 zmennych, z czego cztery zmenne uznano za destymulanty ( 4, 6, 8, 9 ), a pozostałe za stymulanty kondycj fnansowej gospodarstw domowych. Etap 2. Dokonano normalzacj wartośc zmennych dagnostycznych, która polegała na przekształcenu destymulant w stymulanty oraz sprowadzenu wartośc zmennych do porównywalnośc przy zastosowanu procedury untaryzacj, na podstawe następujących formuł: dla stymulant: xk mn x k zk maxx mn x, k k

4 Taksonomczna ocena sytuacj fnansowej gospodarstw domowych dla destymulant: z k max max gdze: 1, 2,, n, k 1, 2,, m, max x maksymalna wartość k-tej cechy, k x mn mnmalna wartość k-tej cechy. k x k xk x mn x, Etap 3. Ustalono współrzędne jednostek modelowych wzorca antywzorca rozwoju. Wartośc wzorca ( A ) oraz antywzorca rozwoju ( A ) defnuje sę jako: A W untaryzacj zerowanej mamy: Etap 4. Oblczono odległośc eukldesowe każdego ocenanego obektu do wzorca ( z ) antywzorca rozwoju ( z ) : d Etap 5. Oblczono wartośc cechy syntetycznej: gdze: 0 s 1, 1, 2,..., A Etap 6. Na podstawe wartośc syntetycznego mernka dokonano uporządkowana lnowego grup gospodarstw domowych pod względem ch sytuacj fnansowej. k max z 1, maxz 2,...,max zk ( z1, z2,..., zk ) z,mn z,...,mn z ( z, z,..., z mn 1 2 K 1 2 K ) z 1, 1,..., 1 z 0, 0,..., 0 K k1 k 2 2 ( z z ) d ( z z ) 1, 2, N k N S K k k k, k1 d d d WYNIKI BADAŃ OCENA SYTUACJI FINANSOWEJ POLSKICH GOSPODARSTW DOMOWYCH W 2010 ROKU Podstawowym wskaźnkem oceny sytuacj fnansowej gospodarstw domowych jest osągany przez ne dochód rozporządzalny. Jego wysokość śwadczy o randze ekonomcznej gospodarstwa domowego, o jego zamożnośc, a w kon-

5 140 AGNIESZKA KOZERA, JOANNA STANISŁAWSKA sekwencj o możlwośc zaspokojena potrzeb jego członków. W roku 2010 występowały stotne różnce w wysokośc mesęcznych dochodów przypadających na osobę w gospodarstwe domowym (współczynnk zmennośc wynósł 42,5%) (tabela 2). Ze względu na zróżncowane w wysokośc osąganych dochodów rozporządzalnych, badane grupy gospodarstw domowych (jednostk agregatowe) można podzelć na dwe grupy różnące sę pod względem pozomu zamożnośc. Do perwszej z nch należy zalczyć te rodzny, w których dochód mesęczny na jednego członka był wyższy nż średn dochód rozporządzalny dla gospodarstw ogółem w Polsce w 2010 roku (czyl przekraczał kwotę 1543,70 zł). Natomast do drugej grupy zalcza sę gospodarstwa charakteryzujące sę dochodem ponżej średnego pozomu. Do perwszej grupy zalczono zatem gospodarstwa pracownków zatrudnonych na stanowskach robotnczych jedno- dwuosobowe, pracownków zatrudnonych na stanowskach nerobotnczych jedno-, dwu-, trzy- czteroosobowe, gospodarstwa domowe rolnków dwu- trzyosobowe, gospodarstwa pracujących na własny rachunek jedno-, dwu-, trzy- czteroosobowe oraz dwuosobowe gospodarstwa domowe emerytów. Do drugej grupy zakwalfkowano pozostałe gospodarstwa domowe. Najwyższy dochód na osobę w 2010 roku osągały jednoosobowe gospodarstwa pracujących na własny rachunek (3439,10 zł/os./m-c) oraz pracujących na stanowskach nerobotnczych (3076,60 zł/os./m-c). Najsłabszą sytuacją fnansową charakteryzowały sę natomast pęco- sześcoosobowe gospodarstwa rencstów, dla których dochód ten wynósł odpowedno 700,90 628,80 zł/m-c. We wszystkch grupach społeczno-ekonomcznych gospodarstw domowych pozom osąganych dochodów w przelczenu na jednego członka spadał wraz ze wzrostem jego lczebnośc. Odstępstwo od tej reguły można jedyne zaobserwować w gospodarstwach rolnków, gdze pozom dochodu w gospodarstwach dwu- trzyosobowych był wyższy od dochodu w gospodarstwe jednoosobowym, a także w gospodarstwach emerytów. W grupe tej dochód na jednego członka w gospodarstwe dwuosobowym był wyższy od dochodu gospodarstwa jednoosobowego. Najwększą rozpętość w osąganych dochodach można zaobserwować w grupe rodzn utrzymujących sę główne z pracy na własny rachunek, dochody w tej grupe wahały sę od 1197,80 zł/m-c w gospodarstwach sześcoosobowych wększych do 3439,10 zł/m-c w przypadku gospodarstw jednoosobowych. Najbardzej wyrównanym pozomem dochodów charakteryzowały sę gospodarstwa domowe pracownków na stanowskach robotnczych, emerytów rencstów. Składową dochodu rozporządzalnego jest dochód ze śwadczeń społecznych, obejmujący śwadczena fnansowane z budżetu państwa bądź gmn, ze specjalnych funduszy, jak równeż towary usług otrzymane od nstytucj nekomercyjnych [Budżety gospodarstw domowych w 2010 roku, 2011, s. 35]. Pomoc społeczna, będąca nstrumentem poltyk społecznej państwa przeznaczonym do wsperana osób rodzn w trudnych sytuacjach życowych, podejmuje

6 Taksonomczna ocena sytuacj fnansowej gospodarstw domowych dzałana w sytuacjach zagrożena podstawowych potrzeb życowych oraz obnżena pozomu życa ponżej społeczne akceptowanego mnmum. Pomaga stworzyć warunk umożlwające godną egzystencję, przyczyna sę do wyrównywana nadmernych zróżncowań społecznych elmnowana wykluczena społecznego [Pomoc społeczna nfrastruktura, benefcjenc, śwadczena w 2010 roku, 2012, s. 27]. Najwyższy pozom dochodów osąganych ze śwadczeń z pomocy społecznej w 2010 roku charakteryzował gospodarstwa pęco- sześcoosobowe rencstów (116,00 zł/os./m-c, 104,50 zł/os./m-c). Jednocześne dochody uzyskwane ze śwadczeń z pomocy społecznej stanowły ponad 16% ch mesęcznego budżetu (tabela 1). Przyczyn tej sytuacj należy upatrywać w tym, że gospodarstwa weloosobowe najczęścej stanową rodzny welodzetne, w których wększość osób ne pracuje zawodowo. Dzec do lat 17 są szczególną grupą narażoną na korzystane z pomocy społecznej. W roku 2010 stanowły one 37% ogółu benefcjentów pomocy społecznej [Benefcjenc pomocy społecznej śwadczeń rodznnych, 2011, s. 49]. Najnższa mnmalna wartość tego wskaźnka wystąpła w przypadku jednoosobowych gospodarstw domowych rolnków (2,2 zł/os./m-c). We wszystkch grupach społeczno-ekonomcznych gospodarstw domowych pozom dochodów osąganych ze śwadczeń z pomocy społecznej w przelczenu na jednego członka wzrastał wraz ze wzrostem lczby osób w rodzne. Drugm obok dochodów elementem oceny sytuacj fnansowej gospodarstw domowych są ch wydatk, które odzwercedlają welkość jakość zaspokojena ch potrzeb. Sposób rozdysponowana ogólnej sumy środków fnansowych zależy od welu cech charakteryzujących gospodarstwo domowe, tak węc rodzny o zblżonym pozome wydatków ogółem mogą różnć sę pod względem kerunków ch rozdysponowana. Domnującą pozycję w budżece gospodarstw domowych zajmują wydatk na żywność 6. Zgodne z perwszym prawem Engla w marę wzrostu dochodów obnża sę procentowy udzał wydatków na żywność w ogólnych wydatkach, przy założenu, że nne czynnk ne ulegają zmane. Engel zauważył równeż, że m bednejsza jest jednostka, tym wększą część dochodu mus przeznaczyć na wyżywene [Żelazna nn, 2002, s. 49]. W porównanu z nnym jednostkam agregatowym najwększy udzał wydatków na żywność w wydatkach ogółem charakteryzował w 2010 roku pęco- sześcoo- 6 Udzał żywnośc w wydatkach ogółem jest jednym z wyznacznków standardu życa społeczeństw pozomu nowoczesnośc struktury konsumpcj [Kusńska, Olejnczuk-Merta, 2008, s ]. W krajach o wysokm pozome rozwoju społeczno-gospodarczego udzał wydatków na żywność napoje bezalkoholowe jest nsk ne przekracza 10% ogólnych wydatków (np. Welka Brytana 9,1%, Luksemburg 9,2% w 2010 roku). Z kole w krajach o nższym pozome rozwoju udzał ten jest dużo wyższy ograncza możlwość zaspokojena nnych potrzeb, szczególne wyższego rzędu (np. Rumuna 29,1% w 2009 roku). W przypadku wysokego udzału wydatków na żywność w wydatkach ogółem gospodarstwa domowego mów sę wtedy o tzw. żywnoścowym modelu konsumpcj [dane źródło: Eurostat].

7 142 AGNIESZKA KOZERA, JOANNA STANISŁAWSKA sobowe gospodarstwa rencstów (36,5%; 37,4%), sześcoosobowe gospodarstwa emerytów (30,9%) pracownków na stanowskach robotnczych (32,0%) oraz gospodarstwa rolnków jedno-, dwu-, trzy-, cztero-, sześcoosobowe wększe (36,4%; 32,2%; 30,9%; 30,5%; 29,8%; 32,6%) (tabela 1). Wysoke obcążene budżetów gospodarstw domowych rolnków wydatkam na żywność zwązane było ne tylko z nskm pozomem dochodów tej grupy, ale równeż ze zjawskem samozaopatrzena. Żywność z własnego gospodarstwa rolnego zazwyczaj ne ograncza sę w efekce jej spożyce jest wyższe, anżel wynkałoby to z ogólnej sytuacj dochodowej gospodarstw domowych [Gulbcka, Kwasek, 2000, s. 25]. Najnższy udzał wydatków na żywność w wydatkach ogółem charakteryzował w badanym roku jedno- dwuosobowe gospodarstwa pracownków na stanowskach nerobotnczych (15,3%; 17,8%) oraz pracujących na własny rachunek (13,3%; 18,7%). We wszystkch grupach społeczno-ekonomcznych gospodarstw domowych zaobserwowano, że wraz ze wzrostem lczebnośc wzrastał udzał wydatków na żywność w wydatkach ogółem. Wyjątek stanowły dwu-, trzy-, cztero- pęcoosobowe gospodarstwa domowe rolnków, w których udzał wydatków na żywność w budżece rodzny był nższy, nż w gospodarstwach jednoosobowych (tabela 1). Drugą grupą wydatków nezbędnych 7 do prawdłowego funkcjonowana gospodarstw domowych stanową wydatk zwązane z użytkowanem meszkana nośnkam energ. Tworzą one najwększą grupę wydatków neżywnoścowych w budżetach polskch gospodarstw domowych. Stanową one tzw. wydatk sztywne, które wpływają na osągany przez gospodarstwa pozom życa, bowem wyższy ch udzał w wydatkach ogółem wskazuje na ogół na nższy pozom życa ludnośc [Rusnak, 2004, s ]. Najwyższy udzał wydatków na zaspokojene potrzeb meszkanowych w wydatkach ogółem zaobserwowano wśród gospodarstw jednoosobowych emerytów (27,2%), jedno-, dwu- pęcoosobowych gospodarstw rencstów (27,7%; 25,0%; 25,4%) oraz jednoosobowych gospodarstw pracownków na stanowskach robotnczych (25,3%). W porównanu z nnym jednostkam agregatowym najnższy udzał wydatków na meszkane w budżece rodzny charakteryzował w 2010 roku trzy- czteroosobowe gospodarstwa pracownków na stanowskach nerobotnczych (16,7%; 16,0%), sześcoosobowe gospodarstwa rolnków (16,4%) pracujących na własny rachunek (17,6%). Najmnejszym zróżncowanem wartośc tej cechy charakteryzowały 7 Do grupy wydatków nezbędnych zalcza sę wydatk zwązane z zaspokojenem potrzeb podstawowych gospodarstwa domowego, które ne mogą być odłożone w czase. Obejmują one wydatk na żywność oraz wydatk zwązane z użytkowanem meszkana nośnkam energ. Reszta to tzw. wydatk swobodnego wyboru (fundusz swobodnej decyzj). Granca mędzy wydatkam podstawowym a wydatkam swobodnego wyboru jest płynna częstokroć dyskusyjna, w szczególnośc dotycząca wydatków na transport, wydatk zwązane z wyposażenem meszkana, czy wydatk na zdrowe [Janoś-Kresło, 2011].

8 Taksonomczna ocena sytuacj fnansowej gospodarstw domowych sę gospodarstwa domowe pracujących na własny rachunek. Najwyższy udzał wydatków na meszkane w wydatkach ogółem w tej grupe osągnęły gospodarstwa jednoosobowe (19,0%), natomast najnższy wystąpł w gospodarstwach sześco węcej osobowych (16,5%). Stosunkowo małe zróżncowane wartośc tej cechy wśród gospodarstw domowych rolnków wynka z faktu, że budżety tej grupy w znacznej częśc ne są obcążone opłatam czynszowym, bowem spora część rodzn rolnków dysponuje własnym domem lub meszkanem (tabela 1). Warunkem prawdłowego efektywnego funkcjonowana każdego człoweka jest zdrowe, które zajmuje w herarch ważnośc potrzeb wysoką pozycję [Poczta, Mchota-Katulska, 2007, s. 29]. Udzał wydatków na zdrowe w wydatkach ogółem w 2010 roku był wyraźne zróżncowany na tle gospodarstw domowych według grup społeczno-ekonomcznych ludnośc lczby osób w rodzne. Zaobserwowano, ż grupy wyraźne wyróżnające sę stanowły jedno dwuosobowe gospodarstwa emerytów rencstów, które przeznaczały na ten cel znaczne węcej nż pozostałe grupy rodzn (10,7%; 11,0%). Jest to zrozumałe, bowem wraz z wekem rosną potrzeby osób w zakrese ochrony zdrowa. Najmnej na ten cel przeznaczały jednoosobowe gospodarstwa pracownków na stanowskach robotnczych (4,2%) oraz pracujących na własny rachunek (4,0%) (tabela 1). Lczne badana ekonomczne socjologczne wskazują na stotny wpływ wykształcena na pozom życa ludnośc, bowem wyższy pozom wykształcena wąże sę z reguły z możlwoścą uzyskana wększych dochodów. Wyższe wydatk na edukację mogą śwadczyć węc o lepszym zaspokojenu potrzeb w tym zakrese. Udzał wydatków na edukację w wydatkach ogółem jest wyraźne zróżncowany na tle grup społeczno-ekonomcznych lczby osób w gospodarstwe domowym (współczynnk zmennośc wynósł 73,9%). Najwyższy udzał wydatków na ten cel w wydatkach ogółem odnotowano wśród cztero-, pęco-, sześcoosobowych wększych gospodarstw pracownków na stanowskach nerobotnczych (2,3%; 2,1%; 1,8%) oraz cztero- pęcoosobowych gospodarstw pracujących na własny rachunek (1,9%; 1,9%), a najnższy w jednoosobowych gospodarstwach rencstów (0,0%), emerytów (0,0%) rolnków (0,0%). Nsk udzał wydatków na edukację w gospodarstwach domowych utrzymujących sę ze śwadczeń emerytalnych czy rentowych jest zrozumały, natomast w gospodarstwach domowych rolnków oraz pracownków na stanowskach robotnczych był on nekorzystny zmnejszał szanse tych grup gospodarstw na poprawę pozomu wykształcena (tabela 1) [Stansławska, Majchrzak, 2008, s. 8]. Przyczyną nskch wydatków na edukację w budżetach gospodarstw domowych rolnków oraz pracownków na stanowskach robotnczych był utrzymujący sę dysparytet dochodów tych grup w stosunku do najzamożnejszych gospodarstw domowych oraz stosunkowo nsk pozom ch wykształcena.

9 144 AGNIESZKA KOZERA, JOANNA STANISŁAWSKA J.A. Tabela 1. Wartośc cech prostych opsujących sytuację fnansową gospodarstw domowych w Polsce w 2010 roku Dochody (zł/os./ m-c) Wydatk (zł/os./ m-c) Stopa oszczędnośc Śwadczena społeczne (zł/os./m-c) Śwadczena społeczne Mnmum egzystencj Mnmum socjalne Żywność Pracr ,7 1544,4 7,4 14,8 0,9 3,1 22,6 23,7 Pracnr ,6 2576,1 16,3 10,0 0,3 0,0 2,9 15,3 Rol ,0 1228,5 7,8 2,2 0,2 4,6 41,9 36,4 Pracwr ,1 3044,9 11,5 14,1 0,4 2,2 12,4 13,3 E ,1 1378,6 8,9 15,4 1,0 1,8 27,3 26,6 R ,1 1263,0 5,9 16,9 1,3 2,2 36,0 27,9 Pracr ,0 1348,9 16,6 37,0 2,3 2,3 29,1 26,0 Pracnr ,7 2213,6 19,6 20,7 0,8 0,1 7,9 17,8 Rol ,5 1420,4 34,7 15,7 0,7 3,0 34,6 32,2 Pracwr ,0 2328,5 18,1 14,2 0,5 1,2 11,5 18,7 E ,2 1389,7 14,8 19,1 1,2 2,6 29,0 27,9 R ,4 1048,3 8,0 47,8 4,2 8,4 52,3 30,7 Pracr ,3 1148,3 16,1 42,5 3,1 3,8 42,4 26,7 Pracnr ,3 1744,9 19,0 21,9 1,0 0,5 14,3 20,0 Rol ,6 1207,9 31,0 24,7 1,4 3,7 40,2 30,9 Pracwr ,9 1892,7 17,5 23,7 1,0 0,7 16,0 19,1 E ,3 1200,0 13,8 43,6 3,1 5,2 41,1 27,5 R-3 957,6 891,9 6,9 75,8 7,9 12,6 62,4 31,0 Pracr ,7 985,1 16,6 50,0 4,2 7,0 56,3 27,8 Pracnr ,4 1500,7 20,0 25,7 1,4 1,4 24,3 21,4 Rol ,3 1070,5 21,0 32,8 2,4 6,7 52,5 30,5 Pracwr ,5 1457,1 18,7 28,6 1,6 1,4 27,4 22,4 E ,3 992,4 16,6 46,4 3,9 9,2 53,2 29,8 R-4 865,6 784,8 9,3 83,3 9,6 19,6 78,2 29,4 Pracr ,9 871,7 18,5 69,1 6,5 11,1 66,2 29,9 Pracnr ,5 1178,1 21,2 42,3 2,8 3,6 40,4 25,2 Rol ,1 1032,1 26,6 53,9 3,8 10,5 56,0 29,8 Pracwr ,5 1157,9 19,5 42,5 3,0 4,5 46,1 25,8 E ,3 951,8 11,1 50,4 4,7 15,2 66,8 28,5 R-5 700,9 668,6 4,6 116,0 16,5 27,8 87,0 36,5 Pracr-6 960,7 737,0 23,3 99,7 10,4 21,4 77,3 32,0 Pracnr ,3 1085,8 12,6 60,1 4,8 5,3 49,8 25,4 Rol ,3 894,5 24,7 65,2 5,5 13,1 64,9 32,6 Pracwr ,8 986,2 17,7 68,4 5,7 8,9 58,7 28,6 E-6 853,3 771,3 9,6 57,8 6,8 12,8 75,8 30,9 R-6 628,8 644,0-2,4 104,5 16,6 30,0 88,2 37,4

10 Taksonomczna ocena sytuacj fnansowej gospodarstw domowych J.A. Meszkane Zdrowe Rekreacja kultura Restauracje hotele Edukacja Transport Łączność Pracr-1 25,3 4,2 6,4 4,9 0,3 7,3 4,1 Pracnr-1 20,4 4,9 10,7 5,2 1,3 11,3 4,1 Rol-1 18,8 5,7 3,8 1,3 0,0 8,2 4,0 Pracwr-1 19,0 4,0 10,0 7,1 0,1 14,1 4,7 E-1 27,2 10,7 6,0 2,0 0,0 3,2 4,4 R-1 27,7 11,0 5,2 1,9 0,0 2,3 4,4 Pracr-2 23,4 5,3 6,1 1,9 0,5 9,1 4,7 Pracnr-2 17,8 5,6 10,2 3,1 1,0 13,4 4,0 Rol-2 20,6 5,5 3,7 0,3 0,1 8,4 4,0 Pracwr-2 17,0 5,5 10,2 3,9 0,4 12,3 4,5 E-2 23,6 9,9 5,9 0,8 0,1 6,5 3,9 R-2 25,0 8,8 5,0 1,0 0,3 4,1 4,4 Pracr-3 20,4 5,2 6,8 1,6 0,9 9,8 4,6 Pracnr-3 16,7 5,8 10,1 2,9 1,7 12,3 4,1 Rol-3 19,5 6,4 4,1 0,5 0,4 9,5 4,5 Pracwr-3 17,0 5,9 10,3 3,6 1,3 13,3 4,5 E-3 22,3 7,6 6,2 1,1 0,7 7,9 4,2 R-3 23,3 7,5 5,4 0,5 0,6 6,9 4,4 Pracr-4 20,4 4,9 7,4 1,7 1,2 9,8 4,7 Pracnr-4 16,0 6,0 11,1 3,3 2,3 11,8 4,3 Rol-4 20,1 4,8 5,6 1,0 0,8 10,8 4,7 Pracwr-4 17,2 5,5 11,6 3,0 1,9 9,9 5,0 E-4 22,3 6,7 5,7 0,7 1,5 6,9 4,6 R-4 22,5 6,5 7,1 1,0 0,9 8,0 5,1 Pracr-5 20,1 4,7 7,1 1,6 0,8 9,3 4,8 Pracnr-5 17,9 6,2 9,5 2,1 2,1 9,2 4,7 Rol-5 20,1 4,6 5,4 0,9 0,6 13,6 4,3 Pracwr-5 18,0 5,2 9,4 1,9 1,9 9,8 5,2 E-5 17,6 6,1 6,0 1,4 0,8 13,5 4,4 R-5 25,4 5,9 4,9 1,0 0,7 5,9 4,4 Pracr-6 19,6 4,6 5,9 1,7 0,9 8,5 4,7 Pracnr-6 19,1 5,6 8,6 1,6 1,8 9,5 4,2 Rol-6 16,4 5,3 5,5 1,0 0,6 12,5 4,0 Pracwr-6 16,5 5,1 7,4 4,6 1,4 8,3 5,3 E-6 19,6 6,4 4,8 0,8 0,6 13,0 4,3 R-6 23,5 5,9 5,7 0,6 0,5 6,4 4,8 Źródło: oblczena własne na podstawe jednostkowych danych, pochodzących z Badań budżetów gospodarstw domowych, przeprowadzonych przez GUS w 2010 roku. Ważnym wskaźnkem pozomu życa gospodarstw domowych jest pozom zaspokojena potrzeb wyższego rzędu, w tym potrzeb w zakrese kultury wypoczynku. Kultura oddzałuje nemal na wszystke sfery życa człoweka, ma wpływ na sposób odżywana, uberana sę, urządzana meszkana tp. Rekrea-

11 146 AGNIESZKA KOZERA, JOANNA STANISŁAWSKA cja jest formą aktywnośc w czase wolnym przeznaczonym na wypoczynek, przyjemnoścą mającą na celu regenerację sł psychcznych fzycznych [Rudnck, 2000, s. 182]. Z przeprowadzonych badań wynka, że najwększy udzał wydatków na rekreację kulturę w wydatkach ogółem zaobserwowano wśród jedno-, dwu-, trzy- czteroosobowych gospodarstw, w których głównym źródłem utrzymana był dochód z pracy najemnej na stanowskach nerobotnczych (10,7%; 10,2%; 10,1%; 11,1%) oraz pracy na własny rachunek (10,0%; 10,2%; 10,3%; 11,6%). Najmnej na ten cel przeznaczały jedno-, dwu- trzyosobowe gospodarstwa domowe rolnków (3,8%; 3,7%, 4,1%) (tabela 1). Z jednej strony sytuacja ta wynkać może z utrudnonego dostępu częśc rodzn meszkających na ws do usług w zakrese rekreacj kultury, a z drugej od określonej herarch potrzeb oraz przyjętych obyczajów. Według Kramera [1997, s. 191] usług komunkacyjne śwadczą o pozome cywlzacj społeczeństwa. Brak moblnośc oznacza nezaradność wobec bezroboca, rezygnację z turystyk, osłabene węz mędzyludzkch rodznnych. Z danych zawartych w tabel 1 wynka, że najwększy udzał wydatków na transport charakteryzował gospodarstwa dwu- trzyosobowe pracownków na stanowskach nerobotnczych (13,4%; 12,3%), pęco-, sześcoosobowe wększe gospodarstwa rolnków (13,6%; 12,5%), jedno-, dwu- trzyosobowe gospodarstwa pracujących na własny rachunek (14,1%; 12,3%; 13,3%) oraz pęco-, sześco węcej osobowe gospodarstwa emerytów (13,5%; 13,0%). Najmnejszy udzał wydatków na ten cel charakteryzował jednoosobowe gospodarstwa emerytów (3,2%) rencstów (2,3%). Wysok pozom tego wskaźnka wśród gospodarstw domowych rolnków spowodowany jest specyfką zameszkana co sę z tym wąże konecznoścą pokonywana znacznych odległośc [Kwasek, 2002, s. 227]. O pozome życa gospodarstw domowych śwadczy możlwość zaspokojena ch potrzeb, szczególne tych podstawowych. Brak wystarczającej lośc środków fnansowych nezbędnych do pokryca określonego pozomu wydatków na dobra usług podstawowe rodzny powoduje powstane zjawska ubóstwa. Pomar zaspokojena potrzeb gospodarstw domowych dokonywany jest mędzy nnym w ramach kategor mnmum egzystencj mnmum socjalnego. Mnmum egzystencj jest grancą ubóstwa, która określa mnmalny pozom wydatków koneczny do przeżyca. Jego pozom umożlwa przeżyce, tj. zaspokojene podstawowych potrzeb bologcznych na najnższym z dopuszczalnych pozomów. Z kole kategora mnmum socjalnego, czyl określona granca wydatków, przedstawa przecętne koszty utrzymana rodzny, które pozwalają na zaspokojene potrzeb na pewnym, umowne określonym mnmalnym pozome zapewnającym godzwe życe [Kurowsk, 2001, s. 3 4]. Kategora mnmum socjalnego obejmuje węc ne tylko potrzeby elementarne, ale także pewne potrzeby wyższego rzędu, które zaspokajane są na nskm pozome, ale umożlwającym utrzymane węz społecznych, czyl np. podej-

12 Taksonomczna ocena sytuacj fnansowej gospodarstw domowych mowane nauk, uczestnctwo w kulturze rekreacj. Mnmum egzystencj wyznacza dolną grancę ubóstwa, natomast mnmum socjalne jest jego górną grancą [Kurowsk, 2001, s. 2 5]. Odsetek gospodarstw domowych żyjących ponżej wartośc koszyka mnmum egzystencj jest wyraźne zróżncowany na tle grup społeczno-ekonomcznych lczby osób w rodzne (współczynnk zmennośc wynósł 101,8%) (tabela 2). Najwększy odsetek gospodarstw domowych żyjących ponżej koszyka mnmum egzystencj odnotowano w sześcoosobowych wększych gospodarstwach utrzymujących sę z pracy na stanowskach robotnczych (21,4%) oraz cztero-, pęco-, sześcoosobowych wększych gospodarstwach rencstów (19,6%; 27,8%; 30,0%). Najnższe wartośc tego wskaźnka zaobserwowano w gospodarstwach jedno-, dwu- trzyosobowych utrzymujących sę z pracy na własny rachunek (0,0%; 0,1%; 0,5%) (tabela 1). Sytuacja ta jest wynkem lepszej kondycj fnansowej tych gospodarstw domowych. Tabela 2. Podstawowe statystyk charakteryzujące cechy proste opsujące sytuację fnansową gospodarstw domowych w Polsce w 2010 roku Wyszczególnene Mn Medana Max Współczynnk zmennośc Współczynnk skośnośc Dochody (zł/os./m-c) 628,8 1379,8 3439,1 42,5 1,3 Wydatk (zł/os./m-c) 644,0 1168,0 3044,9 41,7 1,6 Stopa oszczędnośc -2,4 16,6 34,7 48,3 0,2 Śwadczena społeczne (zł/os./m-c) 2,2 42,4 116,0 65,3 0,9 Śwadczena społeczne 0,2 2,9 16,6 103,5 1,9 Mnmum egzystencj 0,0 4,6 30,0 101,8 1,6 Mnmum socjalne 2,9 42,2 88,2 51,8 0,1 Żywność 13,3 27,9 37,4 21,1-0,6 Meszkane 16,0 20,1 27,7 15,5 0,6 Zdrowe 4,0 5,7 11,0 27,3 1,7 Rekreacja kultura 3,7 6,2 11,6 32,2 0,6 Restauracje hotele 0,3 1,6 7,1 76,4 1,5 Edukacja 0,0 0,7 2,3 73,9 0,6 Transport 2,3 9,4 14,1 31,9-0,4 Łączność 3,9 4,4 5,3 7,9 0,5 Źródło: oblczena własne na podstawe nepublkowanych danych jednostkowych, pochodzących z badań Budżetów gospodarstw domowych, przeprowadzonych przez GUS w 2010 roku. O sytuacj fnansowej gospodarstw domowych śwadczy równeż nadwyżka osągnętego w danym okrese dochodu nad ponesonym wydatkam. W roku 2010 najwyższy udzał oszczędnośc w strukturze rozdysponowana dochodu rozporządzalnego zaobserwowano w gospodarstwach rolnków dwu-, trzy-, pęco-, sześcoosobowych wększych (34,7%; 31,0%, 26,6%, 24,7%). Wysok

13 148 AGNIESZKA KOZERA, JOANNA STANISŁAWSKA udzał oszczędnośc w strukturze budżetów rodzn rolnków wynka z ch specyfk, czyl powązana gospodarstwa domowego z rolnym. Przyczyn gromadzena nadwyżek fnansowych przez tę grupę gospodarstw należy upatrywać w nepewnośc co do przyszłych dochodów, które uzależnone są w głównej merze od przychodów ze sprzedaży, które podlegają wahanom sezonowym w zależnośc od warunków gospodarowana w danym roku. Skutkuje to konecznoścą akumulacj kaptału na pokryce wydatków zarówno konsumpcyjnych, jak nwestycyjnych zwązanych z funkcjonowanem gospodarstwa domowego rolnków [Strzelecka, 2012, s ]. Najnższy udzał oszczędnośc w strukturze rozdysponowana dochodu rozporządzalnego zaobserwowano natomast wśród gospodarstw rencstów jedno-, trzy-, pęco-, sześco- węcej osobowych (5,9%; 6,9%; 4,6%; -2,4%). W celu przeprowadzena syntetycznej oceny sytuacj fnansowej grup gospodarstw domowych wyróżnonych ze względu na przynależność do grupy społeczno-ekonomcznej ludnośc lczbę osób w rodzne zastosowano klasyczną metodę TOPSIS. Wyznaczone metodą TOPSIS wartośc zmennych syntetycznych, opsujących sytuację fnansową rodzn pozwalają na uporządkowane badanych jednostek agregatowych pod względem badanych cech. Tabela 3. Uporządkowane lnowe grup gospodarstw domowych pod względem syntetycznego mernka ch sytuacj fnansowej Nr Jednostk agregatowe s Nr Jednostk agregatowe s Nr Jednostk agregatowe 1 Pracnr-1 0,67 13 Pracr-3 0,47 25 E-3 0,44 2 Pracnr-4 0,66 14 Rol-3 0,47 26 E-4 0,42 3 Pracwr-3 0,66 15 Pracr-4 0,46 27 R-1 0,42 4 Pracnr-3 0,65 16 E-2 0,46 28 Rol-1 0,41 5 Pracnr-2 0,65 17 E-5 0,45 29 Pracr-5 0,41 6 Pracwr-2 0,63 18 Rol-2 0,45 30 E-6 0,40 7 Pracwr-1 0,63 19 Pracr-1 0,45 31 Pracr-6 0,35 8 Pracwr-4 0,62 20 Rol-4 0,45 32 R-2 0,35 9 Pracnr-5 0,58 21 Rol-5 0,45 33 R-4 0,34 10 Pracwr-5 0,55 22 Pracr-2 0,44 34 R-3 0,32 11 Pracnr-6 0,50 23 Rol-6 0,44 35 R-6 0,19 12 Pracwr-6 0,50 24 E-1 0,44 36 R-5 0,18 Źródło: oblczena własne na podstawe nepublkowanych danych jednostkowych, pochodzących z badań Budżetów gospodarstw domowych, przeprowadzonych przez GUS w 2010 roku. s Z tabel 3 wynka, że w najlepszej sytuacj fnansowej w 2010 roku znalazły sę gospodarstwa jedno-, dwu-, trzy- czteroosobowe pracownków na stanowskach nerobotnczych oraz pracujących na własny rachunek. Gospodarstwa weloosobowe należące do tych grup społeczno-ekonomcznych ludnośc rów-

14 Taksonomczna ocena sytuacj fnansowej gospodarstw domowych neż charakteryzowały sę dobrą sytuacją fnansową, o czym śwadczą wysoke pozycje uzyskane w rankngu. W badanym roku najsłabszą sytuacją fnansową charakteryzowały sę dwu-, trzy-, cztero-, pęco-, sześco- węcej osobowe gospodarstwa rencstów oraz sześco- węcej osobowe gospodarstwa pracownków na stanowskach robotnczych emerytów. Grupy tych gospodarstw domowych zajęły najnższe pozycje w utworzonym na podstawe wartośc mernka syntetycznego rankngu. Wśród gospodarstw domowych rolnków najsłabszą sytuacją materalną charakteryzowały sę gospodarstwa najmnejsze, czyl jednoosobowe, w pozostałych grupach społeczno-ekonomcznych ludnośc były to natomast gospodarstwa najwększe (weloosobowe). WNIOSKI Przeprowadzona analza, zarówno jedno, jak welowymarowa dowodła, że w stosunkowo najlepszej sytuacj fnansowej w 2010 roku znalazły sę jedno-, dwu-, trzy- czteroosobowe gospodarstwa pracownków na stanowskach nerobotnczych oraz pracujących na własny rachunek. Charakteryzowały sę one najwyższym pozomem dochodów rozporządzalnych w przelczenu na osobę, najnższym odsetkem osób żyjących ponżej grancy mnmum egzystencj mnmum socjalnego oraz wysokm wskaźnkem określającym odsetek środków penężnych przeznaczonych na zaspokojene potrzeb wyższego rzędu. W najgorszej sytuacj fnansowej znalazły sę dwu-, trzy-, cztero-, pęco-, sześcoosobowe wększe gospodarstwa rencstów, o czym śwadczyły przede wszystkm najnższe dochody rozporządzalne przypadające na osobę najwyższy udzał wydatków na żywność w ch budżetach. Ponadto wskazuje na to najwyższy pozom dochodów pochodzących z pomocy społecznej, a także mnmalny udzał wydatków na rekreację kulturę w wydatkach ogółem. LITERATURA Benefcjenc pomocy społecznej śwadczeń rodznnych, 2011, US w Krakowe, Kraków. Budżety gospodarstw domowych w 2010 roku, 2011, GUS, Warszawa. Bywalec Cz., 2009, Ekonomka fnanse gospodarstw domowych, PWE, Warszawa. Gulbcka B., Kwasek M., 2000, Zróżncowane spożyca żywnośc w Polsce w śwetle wynków badań budżetów gospodarstw domowych, IERGŻ, Warszawa. Janoś-Kresło M., 2011, Zmany konsumpcj gospodarstw domowych w czase kryzysu [w:] Jak żyć w kryzyse? Zachowana polskch konsumentów, red. M. Bombol, SGH, Warszawa. Kramer J., 1997, Konsumpcja w gospodarce rynkowej, PWE, Warszawa. Kurowsk P., 2001, Koszyk mnmum socjalnego mnmum egzystencj dotychczasowe podejśca, IPSS, (dostęp ).

15 150 AGNIESZKA KOZERA, JOANNA STANISŁAWSKA Kusńska A., Olejnczuk-Merta A., 2008, Konsumpcja w Polsce , IBRKK, Warszawa. Kwasek M., 2002, Pozom życa rolnków w ostatnej dekadze weku, IERGŻ, Warszawa. Metodologa badana budżetów gospodarstw domowych, 2011, GUS, Departament Warunków Życa, Warszawa. Petrzak B., Polańsk Z., Woźnak B., 2008, System fnansowy w Polsce, Wydawnctwo Naukowe PWN, Warszawa. Poczta W., Mchota-Katulska E., 2007, Zmany pozomu konsumpcj w gospodarstwach domowych rolnków w warunkach gospodark rynkowej, AR w Poznanu, Poznań. Pomoc społeczna nfrastruktura, benefcjenc, śwadczena w 2010 roku, 2012, GUS, Warszawa. Roeske-Słomka I., 2004, Sytuacja fnansowa gospodarstw domowych, Wadomośc Statystyczne nr 7, GUS, Warszawa. Rudnck L., 2000, Zachowana konsumentów na rynku, PWE, Warszawa. Rusnak Z., 2004, Dobrobyt ekonomczny gospodarstw domowych [w:] W. Ostasewcz, Ocena analza jakośc życa, AE m. Oskara Langego, Wrocław. Stansławska J., Majchrzak A., 2008, Fnancal standng of Polsh households n 2006 n terms of satsfyng man categores of needs, JARD, nr 3 (9), UP Poznań, Poznań. Strzelecka A., 2012, Zmany w strukturze nadwyżek fnansowych rolnków ndywdualnych w Polsce lokowanych w bankach w latach , EOGŻ nr 82, Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawe, Warszawa. Wysock F., 2010, Metody taksonomczne w rozpoznawanu typów ekonomcznych rolnctwa obszarów wejskch, UP Poznań, Poznań. Żelazna K., Kowalczuk I., Mkuta B., 2002, Ekonomka konsumpcj elementy teor, SGGW, Warszawa. Streszczene Celem artykułu była ocena sytuacj fnansowej gospodarstw domowych w układze grup społeczno-ekonomcznych ludnośc oraz lczby osób w rodzne w Polsce w 2010 roku. W perwszym etape badań analze poddano kształtowane sę wartośc cząstkowych mernków sytuacj fnansowej gospodarstw domowych. W drugm etape badań, przy użycu klasycznej metody TOPSIS zbudowano mernk syntetyczny sytuacj fnansowej badanych jednostek agregatowych (grup społeczno-ekonomcznych ludnośc o różnej lczebnośc). Na podstawe wartośc mernka syntetycznego dokonano uporządkowana lnowego badanych jednostek agregatowych ze względu na ch sytuację fnansową. Podstawę nformacyjną badań stanowły nepublkowane dane jednostkowe, pochodzące z badań Budżetów gospodarstw domowych przeprowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny w 2010 roku. Przeprowadzona analza, zarówno jedno, jak welowymarowa dowodła, że w stosunkowo najlepszej sytuacj fnansowej w 2010 roku znalazły sę jedno-, dwu-, trzy- czteroosobowe gospodarstwa pracownków na stanowskach nerobotnczych oraz pracujących na własny rachunek. W najgorszej sytuacj fnansowej znalazły sę dwu-, trzy-, cztero-, pęco-, sześcoosobowe wększe gospodarstwa rencstów, o czym śwadczyły przede wszystkm najnższe dochody rozporządzalne

16 Taksonomczna ocena sytuacj fnansowej gospodarstw domowych przypadające na osobę najwyższy udzał wydatków na żywność w ch budżetach. Grupy tych gospodarstw domowych zajęły najnższe pozycje w utworzonym na podstawe wartośc mernka syntetycznego rankngu. Wśród gospodarstw domowych rolnków najsłabszą sytuacją materalną charakteryzowały sę gospodarstwa najmnejsze, czyl jednoosobowe, w pozostałych grupach społeczno-ekonomcznych ludnośc były to natomast gospodarstwa najwększe (weloosobowe). Słowa kluczowe: sytuacja fnansowa, gospodarstwa domowe, mernk syntetyczny, metoda TOPSIS The Taxonomc Assessment of the Fnancal Stuaton of Households n Poland n 2010 Summary The purpose of the artcle was to assess the fnancal stuaton of households n the socoeconomc groups system of populaton and the number of people n the famly n Poland n The frst part of the study presents a selecton of varables descrbng the fnancal stuaton of households. In the second part, the values of those ndexes and the classc TOPSIS method were used to buld a synthetc measure of the fnancal stuaton of the aggregate unts under nvestgaton (soco-economc groups of populaton of varous szes). The synthetc measure value was used as the bass for lnear orderng of the aggregate unts under nvestgaton accordng to ther fnancal stuaton. The analyss was based on unpublshed ndvdual data from studes of household budgets, conducted by the Central Statstcal Offce n Both the one- and multdmensonal analyses proved that n 2010 non-workmen s and selfemployed people s households wth one, two, three or four people were n relatvely the best fnancal stuaton. Dsablty pensoners households wth two, three, four, fve, sx or more people were n the worst fnancal stuaton. Above all, ths fact was proved by ther lowest dsposable ncome per head and the hghest share of expendtures on food n ther budgets. These groups of households occuped the lowest postons n rankng, establshed on the bass of synthetc measure. Among the households of farmers, the weakest fnancal stuaton characterzed by the smallest farms,.e. sngle-personal households, whle n other soco-economc groups of the populaton, t characterzed by the largest households (mult-personal). Keywords: fnancal stuaton, households, synthetc measure, TOPSIS method JEL: D1, D12, D14