Wolność religijna aspekty filozoficznoprawne*

Transkrypt

1 TO RUŃSK I RO CZN IK PRAW CZŁOW IEKA I PO K O JU Zeszyt 3 U niw ersytet M ikołaja K opernika T o ru ń 1996 MAREK PIECHOWIAK Wolność religijna aspekty filozoficznoprawne* Wprowadzenie R eligia nieodłącznie tow arzyszy człow iekow i, jeżeli nie ja k o elem ent jeg o w łasnego życia, to ja k o m ożliw a d ro g a w y b o ru lub p rzed m io t o d rzu cen ia czy w ałki. P rzew idyw ania sam oistnego zanik u religii się nie sp raw d zają, a p ró b y p ro g ram o w eg o elim inow ania jej z życia ludzkiego kończyły się d o tą d fiaskiem. Z e w zględów religijnych ludzie gotow i są o d d ać d o ro b e k całego życia i sam o życie. Ja k o fenom en jest tru d n a do o p isan ia w sposób, k tó ry obejm ow ałby w szystkie jej form y i jednocześnie nie był n a tyle ubogi treściow o, że nie przystaw ałb y do złożoności i b o g actw a tego fen o m en u 1. M o ż n a je d n a k w skazać pew ne elem enty, k tó re zw ykle, choć nie zaw sze, w spółw ystępują ze so b ą, o raz ich w sp ó ln ą podstaw ę. N a p lan pierw szy w ysuw a się człow iek, k tó ry je st w relacji d o czegoś św iętego (sacrum ), co jest oddzielone od tego, co św ieckie, d o tran scen d en su kogoś lu b czegoś, co je st p o z a, co w ja k iś sp osób przekracza św iat zjaw isk. T ę relację m o żn a uznać za fu n d a m e n taln y fa k t religijny2. R elacji tej tow arzyszyć m o g ą specyficzne przeżycia, w k tó ry ch p o jaw iają się zw ykle elem enty czci, w ielbienia, fascynacji czy niekiedy * A u to r pracow ał nad niniejszym artykułem podczas pobytu w H olenderskim Instytucie Z aaw ansow anych B adań w H um anistyce i N aukach Społecznych (N1AS) w 1994 r. W szystkim pracow nikom tego In stytutu A u to r składa gorące podziękow ania za życzliwość i wszelką otrzym aną pom oc. 1 G. R ichter, Religion (B eg riff und Wesen der Religion), [w:] Die Religion in Geschichte und Gegenwart, wyd. K. G alling, t. V, T übingen 1961, szp N a tem at definicji religii przyjm ow anych w praw ie zob. W. Sadurski, On Lega! D efinitions o f,,r eligion, T he A ustralian Law Journal 1989, 63, n r 12, s. 834 i n. 2 Zob. Z. Zdybicka, Człowiek i religia, Lublin 1985, s. 270.

2 8 M arek Piechowiak lęku. Z e w zględu n a tę relację p o jaw iają się pew ne fenom eny społeczne czy kultu ro w e. M o ż n a w skazać n aukę dotyczącą relacji m iędzy człow iekiem, Bogiem a św iatem (teologia), o raz zespół w sk azań dotyczących p o stęp o w an ia w życiu codziennym ; k u lt i obrzędow ość; in stytucje3. D ośw iadczenie d n ia codziennego uczy, że p rzek o n an ia religijne i św iato p o g ląd o w e k ształtu ją w sp o só b isto tn y św iadom e i w olne d ziałan ia człow ieka, w tym rów nież jeg o d ziałan ia w relacji do p ań stw a i do innych członków społeczeństw a. P raw o stanow io n e i p aństw o nieuchro n n ie w kraczają w dziedzinę religii. C złow iek religijny jest obyw atelem ; stow arzyszenia i instytucje religijne są elem entem życia społecznego. W olność religijna jest pow szechnie u zn aw an a za fu n d am en taln e p raw o człow ieka. Z n ajd u je to w yraz w w ielu a k ta c h m iędzynarodow ej o chro n y p raw człow ieka4. W praw ie m ięd zy n aro d o w y m u zn an y jest złożony c h a ra k te r tej w olności. Z a przykład niech posłuży a rty k u ł 18 M ięd zy n aro d o w eg o p a k tu praw osobistych i politycznych: 1. K a żd y m a praw o do w olności m yśli, sum ienia i religii. Praw o to obejmuje wolność posiadania albo przyjm ow ania religii lub św iatopoglądu według własnego wyboru oraz wolność uzewnętrzniania swojej religii lub św iatopoglądu indywidualnie lub wspólnie z innym i, publicznie lub pryw atnie, poprzez uprawianie kultu, uczestniczenie w obrzędach, p ra ktyko w a n ie i nauczanie. 2. N ik t nie będzie poddaw any przym usow i, któ ry stanow iłby zam ach na jego wolność posiadania lub przyjm ow ania religii lub św iatopoglądu według własnego wyboru. 3. W olność uzew nętrzniania religii lub św iatopoglądu m oże podlegać jed yn ie takim ograniczeniom, które są przew idziane p rzez ustaw ę i są konieczne dla ochrony bezpieczeństw a, p orządku lub zdrow ia publicznego, m oralności lub podsta w ow ych praw i w olności innych osób. 4. P aństw a-strony niniejszego P aktu zobow iązują się do poszanow ania w olności rodziców lub, tam gdzie m a to zastosow anie, opiekunów praw nych do zapewnienia sw ym dzieciom wychowania religijnego i m oralnego zgodnie z w łasnym i p rzekonaniam i*. Z p u n k tu w idzenia w yróżnionych tradycyjnie k ateg o rii p raw człow ieka, w olność religijna obejm uje zagad n ien ia charaktery sty czne d la p raw i w olności osobistych (o c h ro n a przed ingerencją pań stw a), politycznych (tw orzenie i d ziałanie w spóln o t i instytucji) czy gospodarczych, socjalnych i k u ltu raln y ch (np. organizow anie edukacji). B iorąc pod uw agę w spóln o to w y c h a ra k te r religii, 3 Tam że, s. 175 i n. 4 Zob. n a przykład art. 18 Powszechnej deklaracji praw człowieka (1948), arl. 18 M iędzynarodowego paktu praw osobistych i politycznych (1966), art. 9 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności z 1950 r. (zwanej też E uropejską konw encją praw człowieka). 5 Tekst podaję wg autorskiego przekładu przygotow anego w Poznańskim C entrum Praw Człowieka (w druku).

3 W olność religijna aspekty filozoficznopraw ne 9 n ietru d n o dostrzec także takie aspekty, k tó re są rozw ażane zw ykle w ram ach p ro b lem aty k i zbiorow ych p raw człow ieka6. W olność religijna je st przy tym u zn aw an a za je d n o z ty ch szczególnych p raw człow ieka, k tó reg o o chro n y nie w olno zaw iesić naw et w p rzy p ad k u, gdy w yjątkow e niebezpieczeństw o publiczne zagraża istnieniu n a ro d u 7. W św ietle w spółczesnej koncepcji p raw człow ieka, k tó ra legła u p o d staw m iędzynarodow ej o chro n y tych praw, w olność religijna m a c h a ra k te r przy ro d zo n y i niezbyw alny8, jest p ierw o tn a w obec regulacji p raw n y ch 9. U staw o d aw ca, fo rm u łu jąc p raw o, nie decyduje o tym, czym jest w olność religijna lub religia, ale kiero w ać się pow inien respektem dla w olności religijnej i tw orzyć w arunki realizacji człow ieka w w ym iarze religijnym 10. Czym je d n a k jest w olność religijna? C o należy b rać pod uw agę tw o rząc praw o? Ja k ie są jej isto tn e elem enty? C zym należy kierow ać się w p rzypadku konflik tó w podstaw ow ych p raw czy też k onflik tó w interesów? A b y odpow iedzieć n a tego ty p u pytan ia, p o trzeba sięgnąć do analiz o ch arak terze filozoficznym, k tó ry ch zasadniczym p rzed m iotem nie je st p raw o stanow ione chroniące w olność religijną, ale rzeczyw istość, ze w zględu n a k tó rą takie czy inne norm y p raw a stanow ionego są spraw iedliw e lub nie. N iezb ęd n a je st refleksja n a d ontycznym i podstaw am i praw a. P ró b y określenia czym jest w olność religijna, li tylko n a p o d staw ie regulacji praw nych, są przedsięwzięciem chybionym z m etodologicznego p u n k tu w idzenia, ju ż choćby ze w zględu n a p rzy ro d zo n y c h a ra k te r w olności religijnej. P o n a d to trzeb a p am iętać, że celem praw a nie jest w skazyw anie istoty i p o d staw w olności religijnej, ale jej o ch ro n a (lex m oneat, non doceat) o raz że p raw o praw człow ieka m a c h a ra k te r rew indykacyjny (czy to n a płaszczyźnie m ięd zy n aro d o w ej, czy 6 Por. M. Scheinin, Article 18, [w:] The Universal Declaration o f Hum an Rights: A Commentary, wyd. A. Eide i in., Oslo 1992, s A rt. 4 M iędzynarodowego paktu praw osobistych i politycznych, por. art. 15 ust. 2 Europejskiej konwencji praw człowieka. Por. K. Vasak, Le droit international des droits de Thomme, A cadem ie de D roit International, Recueil des Cours, t. 4 (1974), s * Zob. np. M iędzynarodowe p a kty praw człowieka, we w stępach czytam y m.in.: uznanie przyrodzonej godności oraz rów nych i niezbywalnych praw wszystkich członków rodziny ludzkiej stanowi podstaw ę wolności, sprawiedliwości i pokoju n a świecie; [...] p raw a te wynikają z przyrodzonej godności człowieka. Szerzej n a tem at godności i przyrodzonego charakteru praw człowieka zob. M. Piechow iak, Godność i równość ja ko podstaw y sprawiedliwości, T oruński rocznik praw człowieka i pokoju 1992, z. 1, s. 37 i n. 9 O dm ienne stanow isko, uznające państw o za źródło praw człowieka, w tym i wolności religijnej, zajm uje na przykład A. Ł opatka: W olność sum ienia i wyznania nie jest d a n a przez siły nadprzyrodzone, ale jak każde inne praw o człowieka jest uznaw ana przez państw o. I z woli państw a m a status wolności fundam entalnej ; Wolność sumienia i wyznania, [w:] Prawa człowieka. M odel prawny, red. R. W ieruszewski, W roclaw 1991, s B. W alsh, Issues which Arise in Relation to Freedom o f Conscience in N ational Constitutional Provisions, [w:] Folterverhot sowie Religions- und Gewissensfreiheil im Rechtsvergleich, wyd. F. M atscher, Kehl am Rhein 1990, s. 25 i n.

4 10 M arek Piechowiak krajow ej), tzn. regulacje praw n e doty czą jedynie tych asp ek tó w w olności religijnej, k tó re w danym czasie i w aru n k ach u znane są za zagrożone. O dpow iedzi n a interesujące n as p y tan ia nie znajdziem y tak że w n a u k a c h szczegółow ych o człow ieku i religii. P sychologia, socjologia, a n tro p o lo g ia k u ltu ro w a i inne n au k i szczegółow e, zakładając pew ną koncepcję religii lub w olności religijnej, k o n c e n tru ją się n a p y tan iu, jak i jest p rzed m io t u zn an y w nich za religię lub w olność religijną i jak ie są w spółzależności m iędzy tym p rzedm iotem a innym i elem entam i życia ludzkiego. D o k om petencji n a u k szczegółow ych nie należy je d n a k odpow iedź n a p y ta n ia o isto tę religii czy w olności religijnej. W niniejszym arty k u le zam ierzam z a p ro p o n o w ać spojrzenie n a w olność religijną z perspektyw y filozofii, zm ierzając d o w skazania p o d staw ro zu m ien ia religii i w olności religijnej ja k o rzeczyw istości istniejących niezależnie od p raw a stanow ionego. Z aznaczyć przy tym w ypada, że przed staw io n e niżej analizy nie m a ją pretensji do p rzedstaw ienia pełnego filozoficznego w yjaśnienia religii i p raw człow ieka, w oczyw isty sp osób p rzek raczało b y to ram y arty k u łu. O graniczę się do zasto so w ania do p ro b lem aty k i w olności religijnej n iektó ry ch w ynikó w filozofii religii w yjaśniającej fa k t religii11. I. Wstępne ustalenia terminologiczne M o ż n a w skazać pew ną ro d zin ę pojęć o zbliżonej treści: w olność religijna, w olność religii, w olność sum ienia, w olność w yznania. P o szukując term in u odpow iedniego dla analiz filozoficznych, m o żn a zauw ażyć, że w zasadzie każde z tych pojęć m o g ło b y posłużyć n a określenie w olności, k tó rej racją jest p rzy p o rząd k o w an ie człow ieka do realizacji w w ym iarze religijnym. W języ k u potocznym ich treść różni się nieznacznie, przede w szystkim położeniem akcentów n a poszczególne elem enty interesującej m nie tu w olności. W poniższych analizach posługiw ać się będę w yrażeniem w olność religijna. T reść o d pow iadającego m u pojęcia je st sto su n k o w o szeroka, co jest isto tn e w p rzy p ad k u analiz zm ierzających do m ożliw ie w szechstronnego ujęcia p ro b lem u, ujęcia zabezpieczającego przed red u k cją do jed n eg o z aspek tó w p rzedm io tu. 11 K orzystam tu z Z. J. Z dybicka, Człowiek i religia. Zarys filo zo fii religii, L ublin O ryginalne podejście zaproponow ane przez auto rk ę w yróżnia to, że w yjaśniając religię sięga do elem entarnego dośw iadczenia bytu ludzkiego jak o istniejącego i działającego oraz uwzględnia egzystencjalny aspekt tak bytu ludzkiego, jak i relacji fundujących religię. Podejście takie zabezpiecza przed redukcjonizm em, którego tru d n o uniknąć, dążąc do w yjaśnienia religii biorąc pod uwagę jedynie treść faktów religijnych.

5 W olność religijna aspekty filozollcznopraw ne 11 U życie zw rotu w olność religii m o g ło b y sugerow ać, że w p u n k cie w yjścia analiz za p o d m io t w olności uznaje się nie jed n o stk ę, ale religię p o jętą ja k o pew na rzeczyw istość społeczna czy k u ltu ro w a. W p rzy p ad k u w olności su m ien ia akcen to w an e jest, leżące u p o d staw w szelkich ak tó w osobow ych, przyporządkow anie w olnych decyzji d o tego, co jest rozpoznaw ane lub uznaw ane za słuszne. Z godność decyzji z osądem sum ienia m a zasadnicze znaczenie dla rozw oju osobow ego ta k w ów czas, gdy w ybiera się stan o w isk o religijne sensu stricto, ja k i w tedy, gdy przyjm uje się stanow isko areligijne. N iem niej je d n a k w olność d o k o n y w ania w yborów zgodnych z sum ieniem je st jed y n ie jed n y m z asp ektó w realizacji człow ieka-w w ym iarze religijnym. W o ln o ść w y zn an ia określa w zasadzie w olność w yznaw ania i p ra k ty k o w a n ia określonej religii i w olność w yboru w yznania w ram ach danej religii. W p rzy p ad k u w olności w yznania akcentow ane jest zagadnienie przynależności d o określonej grupy w yznaniow ej, relacji d o określonych instytucji religijnych i oficjalnych d o k try n. W sensie negatyw nym w olność w yznania obejm uje rów nież w olność o d stąp ien ia od w yznaw ania jakiejkolw iek religii. U żyw anie w yrażenia w olność w y zn an ia m a sw oje uzasadnienie historyczne w czasach now ożytnych p ro b lem praw nej o chro n y w olności religijnej pojaw ił się n a tle w alk i sp o ró w m iędzy różnym i w yznaniam i w ram ach chrześcijaństw a12. N a zakończenie tych w stępnych uw ag kilka słów trzeb a też pośw ięcić pojęciu sw o b o d a religijna. W przeciw ieństw ie do w olności religijnej, jest to raczej pojęcie opisow e. D esygnuje pew ien stan rzeczy, w k tó ry m m o ż n a d o konyw ać w olnych w yborów ; jed n ak że jed n y m z zasadniczych p roblem ów tu p odejm ow anych jest p ró b a odpow iedzi n a pytanie, dlaczego człow iek m a p rzy ro d zo n e praw o, by znaleźć się w tak ich okolicznościach. II. Ontyczne podstawy wolności religijnej P ro b lem ontycznych p o d staw w olności religijnej ro zp a trz o n y tu zostanie w dw óch p u n k tach. Pierw szy tra k tu je o ontycznych p o d staw ach p raw człow ieka w ogóle. O kreślam w nim, czym są p raw a człow ieka ja k o rzeczyw istość istniejąca niezależnie od p raw a stanow ionego. W punkcie drugim w skazuję n a 12 Z aró wno w olność sum ienia, jak i w olność w yznania są term inam i przyjętym i w polskiej doktrynie praw nej. O dpow iadające im pojęcia m ają bogatą treść i w zasadzie m ogą obejm ować wszystkie podstaw ow e aspekty wolności religijnej w alentne z p unktu widzenia relacji praw nych. Jednakże przyjęcie tych term inów (w ich szerokim znaczeniu w yznaczonym d o k try n ą praw ną) w analizach filozoficznych łatw o prow adzić by m ogło do pom ieszania n a płaszczyźnie m etodologicznej, sugerując przyjęcie błędnego założenia, że to praw o wyznacza treść wolności religijnej.

6 1 2 M arek Piechowiak ontyczne p o d staw y religii i w ich perspektyw ie precyzuję rozum ienie w olności religijnej. 1. Filozoficzne rozumienie wolności religijnej jako prawa człowieka P odejm ując zagadnienia filozoficzne dotyczące praw człow ieka i ich ochrony, trzeb a m ieć n a uw adze różnice zachodzące m iędzy filozoficzną a p raw n ą p ersp ek ty w ą p ro w adzonego d y skursu. P rzed m io tem filozofii p raw człow ieka nie jest sam o stanow ione praw o p raw człow ieka (praw o w sensie przedm iotow ym p ojęte ja k o zespół n o rm p o stępow ania), ale przede w szystkim rzeczyw istość, ze w zględu n a k tó rą przyjm uje się takie a nie inne n o rm y praw ne. R ó żn e podstaw o w e p raw a i w olności są relacjam i człow ieka do stanów rzeczy należnych m u ze w zględu n a osobow y c h a ra k te r bytu ludzkiego i różne aspekty jego rozw oju, o ile relacje te są podstaw ą pow inności d ziałan ia lub nied ziałan ia innych p o d m io tó w 13. P raw o praw człow ieka w skazuje n a te relacje i zm ierza do sfo rm u ło w ania o d pow iednich n o rm praw n y ch zabezpieczających odpow iednie stany rzeczy. W olność religijna jest relacją człow ieka d o stan ó w rzeczy należnych m u ze w zględu n a jego rozw ój w w ym iarze religijnym. P oniew aż chodzi tu o relacje praw ne, zatem to, co p otrzebne jest człow iekow i do rozw oju w w ym iarze religijnym, isto tn e jest o tyle, o ile stanow i p o d staw ę pow inności d ziałania lub niedziałania innych. Stąd w olność religijną m o ż n a też określać ja k o relację pow inności d ziałan ia lub n iedziałania ze w zględu n a p rzy p o rząd k o w an ie człow ieka do rozw oju w w ym iarze religijnym 14. T rzeb a je d n a k p am iętać, że gdy m o w a o praw ach człow ieka, akcento w ana jest relacja d o należnych stan ó w rzeczy, relacja d o pow inności określonych p o d m io tó w je st n a d rugim p lan ie Nawiązuję (u do klasycznej koncepcji ius pojm ow anego jak o sam a rzecz słuszna (ipsa res iusta) lub obiektyw nie słuszna relacja m iędzy człowiekiem a rzeczą (res); por. T om asz z A kw inu, Sum m a teologiczna, , a. 1; por. m ój artykuł Sprawiedliwość społeczna ja ko podstawa porządku prawnego, [w:] Zagadnienia współczesnego prawa konstytucyjnego, red. A. Pułło, G dańsk 1993, s. 66. Por. także M. A. K rąpiec, Człowiek i prawo naturalne, L ublin 1986, zwł. s. 35; B. Tierney, Villey, Ockham and the Origin o f Individual Rights, [w:] The W eightier M atters o f the Law, red. J. W itte, Jr. i F. S. Alexander, A tlanta, G eorgia 1988, s. 10 i n. 14 Ponieważ chodzi tutaj o relacje powinności (należności), m ożna rów nież powiedzieć, że wolność religijna jest prawem człowieka. Z p unktu widzenia ontycznych podstaw, specyfika wolności jak o p raw a człowieka leży w tym, że d la zdeterm inow ania należnych stanów rzeczy kluczowe znaczenie m a uwzględnienie relacji człowieka do jego osobow ych działań określonego typu (np. religijnych). 15 Szerzej n a ten tem at piszę w oddanej do druku pracy: Pow szechność praw człowieka w perspektyw ie ich ontycznych podstaw, k tó ra ukaże się w m ateriałach z VI Polskiego Zjazdu Filozoficznego (T oruń, 5 9 IX 1995).

7 W olność religijna aspekty filozoficznopraw ne Wolność religijna w perspektywie ontycznych podstaw religii P o szukując odpow iedzi n a p y tanie o p o d staw y w olności religijnej, trzeb a spytać o p o d staw y religii. Jakie są p o d staw y jej istnienia? D laczego człow iek realizuje się poprzez religię? P oniew aż interesuje n as tu taj w olność religijna ja k o podstaw o w e p raw o człow ieka, p rzy ro d zo n e i niezbyw alne, zakorzenio n e w sam ym bycie ludzkim ; zatem analizy zo sta n ą tu o g raniczone do racji p o d m io to w y ch istnienia religii: co takiego jest w sam ym bycie ludzkim, co w yjaśnia istnienie religii? N ie zostanie tu p o djęte w p ro st zagadnienie racji przedm iotow ych, do k tó reg o to zagad n ien ia należy przede w szystkim p ro b lem aty k a istnienia Boga. a. Przygodność i potencjalność człowieka C hcąc zrozum ieć, dlaczego religia lub p y ta n ia religijne są nieodłącznym elem entem życia ludzkiego, trzeb a pytać, co takiego jest w sam ym człow ieku, co niezależnie od zm iennych okoliczności jest p o d staw ą zaistnienia relacji typu religijnego. R zeczą niew ątpliw ą jest w ielorakie (psychiczne, społeczne, kulturow e) u w aru n k o w anie religii, ta k w w ym iarze indyw idualnym, ja k i społecznym. N iem niej je d n a k stanow iska, k tó re ostateczne przyczyny zaistnienia religii lub p ostaw ien ia p y tań n a tu ry religijnej u p a tru ją w sam ym oddziały w an iu społeczn o -k u ltu ro w y m, trzeb a uznać za koncepcje redukcjonistyczne. T ru d n o n a ich podstaw ie w yjaśnić pow szechność fenom enu religii (pytań religijnych), zw łaszcza w jego w ym iarze indyw idualnym. N ie byłoby to tak że zadow alające w yjaśnienie filozoficzne, gdyż w yjaśnienia w ym agałaby religia ja k o elem ent k u ltu ry. D o d a tk o w o trzeb a by w ów czas uznać, że istnienie relacji ty p u religijnego jest w tó rn e w obec k u ltu ry, że p rzy p o rząd k o w an ie człow ieka do ro zw o ju w aspekcie religijnym nie jest zakorzen io n e w bycie ludzkim. S tąd też w w ątpliw ość n ależałoby p o d ać p rzyro d zony i niezbyw alny c h a ra k te r w olności religijnej. Z a rzeczyw istość od stro n y p o d m io tu w yjaśniającą zaistnienie religii m o żn a uznać p rzygodność i potencjalność bytu lu d zk ieg o 16. B io rąc pod uw agę byt ludzki w aspekcie tego, co n ajbardziej podstaw ow e, m ian o w icie.w aspekcie istnienia, o kazuje się, że nieo d łączn ą kondycją bytu ludzkiego jest przygodność, d a n a poznaw czo w w ieloraki sposób. P o d staw ow e jest dośw iadczenie kruchości i utracaln o ści ta k w łasnego istnienia, ja k i istnienia innych, uśw iadam iane zw łaszcza w p rzy p ad k u zagrożenia życia sw ojego lub życia bliskich osób. C złow iek nie jest źródłem trw an ia ani sam ego siebie, ani otaczających go rzeczy. C o więcej, człow iek dostrzega, że koniec istnienia jest czym ś sprzecznym z n a tu ra ln y m p rzyporządkow an iem osoby d o pełnego rozw oju. N a tle tego ty p u dośw iadczeń zrozum iała jest p o trzeb a u m o cn ien ia sw ego b y tu, k tó ra 16 Z. Zdybicka, Człowiek i religia, s. 282 i n.

8 14 M arek Piechowiak realizo w an a jest przez relacje do rzeczy, ludzi, instytucji (rodziców, instytucji społecznych, p ań stw a itd.). Jednocześnie u św iad am ian a je st niew spółm ierność d o stęp n y ch śro d k ó w d o zarad zen ia konsekw encjom w łasnej przygodności, przede w szystkim d o zapobieżenia śm ierci. Są to n a tu ra ln e p o d staw y dla zw rócenia się ku czem uś lub kom u ś, k to je st p o n ad, k to je st o stateczn ą racją istnienia tego, co p rzy g o d n e17. D ru g im o b o k przygodności p o dm iotow ym czynnikiem w yjaśniającym istnienie religii jest, w sp o m n ian a już, poten cjaln o ść o soby ludzkiej. Sam fa k t celow ego d ziałan ia dążenia d o ró żnorakich d ó b r, w skazuje n a p rz y p o rz ą d kow anie człow ieka do rozw oju i n a p o trzeb ę czegoś p o z a nim sam ym, co realizuje m ożliw ości bytu ludzkiego. W działan iu zm ierzającym do rozw oju osobow ego ujaw nia się fak t, że d o b ra n iedoskonałe, u tracaln e nie m o g ą w pełni zasp o k o ić dążeń ludzkich. Stąd poszukiw anie tego, co ab so lu tn e, jest w pisane w p o d staw o w ą stru k tu rę bytu ludzkiego. P rzygodność i poten cjaln o ść nie są czym ś, co m o żna by zignorow ać. T e ujaw nione w analizie filozoficznej w łaściw ości bytu ludzkiego będące u p o d staw istnienia religii są także, czy się tego chce czy nie, u p o d staw w szelkich ak tó w ludzkich, bow iem p rzygodność i poten cjaln o ść uniesprzeczniają fak t w szelkiego ludzkiego d z ia ła n ia 18. W szelkie działanie ludzkie (osobow e) m oże też być aktem religijnym. C o więcej, n adan ie w ym iaru religijnego k ażd em u d ziałaniu osobow em u je st zgodne z p rzyro d zonym przy p o rząd k o w an iem potencjalności osobow ych d o pełnego rozw oju. P o n a d to w arto zauw ażyć, że działan ia m o raln ie d o b re, ak tu alizu jące człow ieka ja k o człow ieka, są działaniam i zgodnym i z n atu raln y m i inklinacjam i w yznaczonym i p otencjalnościam i bytu ludzkiego, k tó re istniejąc niekoniecznie w skazują n a p o d trzy m u jącą ich istnienie przyczynę a b so lu tn ą B oga. D ecyzja n a działanie m o raln ie d o b re je st decyzją n a działanie, k tó re realnie rzecz b io rąc jest zgodne z praw em B ożym p ro m ulgow anym w stw o rzo n y ch isto tach, jest ak tem spraw iedliw ości w obec Boga. Stąd n ad an ie religijnego charak teru każdem u aktow i osobow em u jest w ym ogiem nie tylko postulow anym w perspektyw ie dążenia do pełnego szczęścia, ale m oże być tak że w ym ogiem m o raln o ści w ynikającym z u znan ia Stw órcy p o tencjaln o ści19. O soba, byt rozum ny, poznaje sw oją kondycję bytow ą, stąd m o ż n a pow iedzieć, że pytanie o A b so lu t istnienia, d o b ra, praw dy czy pięk n a jest w pisane w n atu rę człow ieka. C o więcej, osoba, byt w olny, m usi się u sto su n k o w ać do tego, co poznaje, m usi podjąć ta k ą lub in n ą decyzję, stąd religia ja k o oso b o w a relacja d o transcendensu z n a tu ry rzeczy nie jest dla człow ieka o b o jętn a. 17 M. A. K rąpiec, U podstaw rozumienia kultury, Lublin 1991, s. 220 i n. '* G dyby człowiek był w pełni zaktualizow any, rzeczą niezrozum iałą byłoby jakiekolw iek działanie. Jeżeli bowiem człowiek dąży do dobra, to znaczy, że jest w nim potencjalność, k tó ra m oże przez to dobro być zaktualizow ana. Por. M. A. K rąpiec, M etafizyka, Lublin 1978, s. 259 i n. 19 Szerzej n a tem at relacji m oralności do religii zob. M. A. K rąpiec, U podstaw rozumienia kultury, s. 242 i n.

9 W olność religijna aspekty filozoficznopraw ne 15 Z auw ażm y, że u d zielona odpow iedź i p rzyjęta p o staw a um ieszczają w o k reślonym k ontekście sam e podstaw y istnienia i w szelkiego d ziałan ia człow ieka, n a d a ją zatem taki a nie inny sens istnieniu i działan iu człow ieka. P rzy czym d ążenie d o uniknięcia odpow iedzi jest też przyjęciem pew nego stanow iska. U znanie istnienia A b so lu tu jest zgodne z lo g ik ą stru k tu ry bytow ej człow ieka, w k tó rą w pisane je st p rzy p o rząd k o w an ie d o tego, co ab so lu tn e, jest uznaniem, że m ożliw e je st osiągnięcie pełnego d o b ra, że m ożliw y je st pełny rozw ój potencjalności osobow ych. P o d su m o w u jąc, u p o d staw zaistnienia fenom enu religii leżą pew ne p rz y ro dzone elem enty b ytu ludzkiego: p rzygodność i p o tencjaln o ść bytu ludzkiego o raz ro zum n o ść (dzięki której p rzygodność i poten cjaln o ść jest ujm o w an a) i w olność (p ozw alająca u k o n sty tu o w ać relację osobow ą). W sk azan e elem enty stanow ią ontyczne racje p o d m io to w e pozw alające w yjaśnić istnienie i p o w szechność fenom enu religii20. U p o d staw fa k tu religijnego (relacji człow ieka d o tran scen d en su ) są ak ty osobow e (akty religijne), stąd o ch ro n a realizacji człow ieka w w ym iarze religijnym uw zględniać m usi o chro n ę ak tó w k o n sty tu u jących relację religijną ich k o m p o n en tę p oznaw czą i w olityw ną. Jeżeli w olność religijną pojm iem y ja k o relację d o stanów rzeczy um ożliw iających realizację człow ieka w w ym iarze religijnym, to m o ż n a zauw ażyć, że o ch ro n a w olności religijnej nie jest o ch ro n ą człow ieka jedynie w jednej z dziedzin jego życia. Z ontycznego p u n k tu w idzenia w ym iar religijny życia człow ieka nadaje sens całej egzystencji człow ieka i sięga p o d staw w szelkich działań ludzkich. Jak ie są dalsze k o n sekw encje dla p o jm o w ania w olności religijnej, m o ż n a w skazać n a p o d staw ie poczynionych tu uw ag. b. Światopogląd i sumienie R eligia ja k o relacja człow ieka d o transcendensu je st o p a rta n a akcie osobow ym : w olnej decyzji podejm ow anej w perspektyw ie p o z n a n ia siebie i św iata, w perspektyw ie sądów o słuszności takiego czy innego w y b o ru 21. P oniew aż m am y d o czynienia z ludzkim aktem osobow ym, u k o n sty tu o w an ie relacji religijnej nie jest jed y n ą m ożliw ą odpow iedzią n a p y tan ia n a tu ry 20 Podkreślić tu w ypada, że przyjęto tu perspektyw ę fiozoficzną, w której nie bierze się pod uwagę danych przyjm ow anych na m ocy wiary w praw dziw ość treści objaw ionych w sposób nadprzyrodzony. 21 M ów iąc o osobow ych aktach konstytuujących relację religijną m am n a uwadze zarów no problem atykę tzw. opcji fundam entalnej, decyzji n a takie a nie inne ukierunkow anie swojego całego życia i podporządkow anie tem u celowi innych działań, ja k i decyzje leżące u podstaw różnego typu innych aktów religijnych, którym i m ogą być wszelkie ludzkie działania; zob. P. Jasiński, Tożsamość w historii. D yskusje w okół pojęcia wyboru Jundamentalnego w ostatnim dwudziestoleciu, B obolanum 1991, nr 2.

10 16 M arek Piechowiak religijnej. Ś w iatopogląd m oże być religijny bądź niereligijny22. O gólnie m o żna pow iedzieć, że odpow iedzią jest przyjęcie takiego lub innego św iato p o g ląd u. Ś w iatopogląd m o żn a określić ja k o zespół przek o n ań, sądów, ocen i n o rm o raz postaw, p o rząd k u jący p o stęp o w an ie w zględem siebie i o to czenia23. Z am iast o w olności św iatopoglądow ej m ów i się niekiedy o w olności sum ienia. Sum ienie to aplik acja w iedzy dotyczącej d o b ra i zła do k o n k retn ej sytuacji, w któ rej trzeb a podjąć takie lub inne d ziałanie24. K a ż d a p o d ejm o w ana decyzja św iadom y w ybór określonego d ziałania (zaniechania) jest o d n iesio n a d o sądów dotyczących tego, czy działanie (zaniechanie) jest słuszne. P o stęp o w an ie zgodne z w łasnym sum ieniem jest p o d staw ą rozw oju osobow ego człow ieka, człow ieka ja k o człow ieka. G w aran to w an ie w olności w yborów zgodnych z tym, co człow iek u znał za słuszne, jest w swej istocie zabezpieczaniem w aru n k ó w pozw alających człow iekow i realizow ać się ja k o isto ta m o ra ln a, ja k o o so b a 25. G d y m o w a o w olności religijnej, w olność sum ienia interesuje nas przede w szystkim w odniesieniu d o decyzji fundujących relacje religijne (religię), decyzji przyjęcia takiego czy innego św iatopoglądu. Przy czym m a się n a u w adze przede w szystkim te p rzekonania św iatopoglądow e, te sądy sum ienia, k tó re są odpow iedzią na zasadnicze p y tan ia leżące u podstaw fenom enu religii, k tó re w yznaczają ta k i lub inny sens (czy też bezsens) istnienia człow ieka i, w konsekw encji, w ten czy inny sp osób u k ieru n k o w u ją cały byt osobow y. N ie chodzi zatem o jakiekolw iek p rzek o n an ia, ale raczej o te p rzek o n an ia, k tó re będąc odpow iedzią na p y tania podstaw ow e o sens istnienia i m iejsce człow ieka w świecie, leżą u podstaw k o n k retn y ch decyzji26. P o d k reślając w olność sum ienia akcentuje się osobow y w ym iar religii, k o n sty tu o w anej poprzez w olną decyzję p o d jętą w kontekście tego, co u zn an e ja k o praw dziw e, słuszne. Z faktu, że u p o d staw religii leżą ak ty osobow e, k tó ry ch istotnym elem entem jest w olny w ybór, w ynikają w ażne konkluzje. P o 22 Przestrzec (u w ypada przed uproszczonym traktow aniem wyboru św iatopoglądu jak o św iadom ego wyboru pewnego zespołu poglądów. Posiadanie takiego, a nie innego św iatopoglądu m oże być rezultatem szeregu decyzji, z których żadna nie pretendow ała do nadan ia jakiegoś zasadniczego celu całemu życiu człowieka (por. przyp. 21). M ożna zatem być człowiekiem religijnym, nie podejm ując całościowej refleksji nad wyborem św iatopoglądu. 23 Por. A. B. Stępieli, Elementy filozofii, Lublin 1980, s. 50; szerzej por. N auka światopogląd religia, red. Z. Zdybicka, W arszaw a Przyjm uję tu klasyczne ujęcie sum ienia jak o aktu rozum u praktycznego (zob. Tom asz z A kw inu, De Veritate, q. 17, a. 1). Szersza argum entacja n a rzecz takiego właśnie pojm ow ania sum ienia zob. M. A. K rąpiec, U podstaw rozumienia kultury, s. 94 i n. 25 Z ob. M. Piechowiak, Godność i równość ja ko podstawy sprawiedliwości, s M ylący m oże być urzędow y przekład art. 18 M iędzynarodowego p a ktu praw osobistych [w urzędowym tłum aczeniu: obyw atelskich ] i politycznych. W przyjętym brzm ieniu m ówi on o wolności posiadania lub przyjm ow ania w yznania lub przek o n ań, podczas gdy oczywistą jest rzeczą, że chodzi nie tyle o przekonania, co św iatopogląd; zob. M. N ow ak, UNO P akt über bürgerliche und politische Rechte und Fakultativprotokoll. C C PR-K om m entar, Engel Verlag: K ehl am Rhein 1989, s. 334 i n.

11 W olność religijna aspekty filozoficznopraw ne 17 pierw sze, w perspektyw ie ab so lu tn ej, obejm ującej rów nież abso lu tn e d o b ro d la osoby, m o że zasadniczo um ieścić siebie sam a ta o so b a 27. S tąd nie są trafn e w szystkie te argum enty, k tó re przym us w dziedzinie religijnej uzasadniałyby d o b rem osoby przym uszanej. P o drugie, ze w zględu n a w olnościow ą k o m p o n en tę ak tu decyzyjnego trzeb a zauw ażyć, że człow iek nie je st zdeterm inow any d o w y boru tego, co uznaje za słuszne i spraw iedliw e. W zw iązku z tym należy zw rócić uw agę n a przynajm niej dw a zagadnienia. P o pierw sze, z p u n k tu w idzenia w olności religijnej racją och ro n y sw obody w y b o ru jest d o b ro, ja k im jest w y b ó r tego, co uznaje się za słuszne, a nie sam a sw o b o d a decyzji w spraw ach religijnych. Spostrzeżenie to m oże być isto tn e, n a przy k ład, w u zasad n ian iu dopuszczalności b a d a n ia sum ienia w p rzypadku odm ow y służby w ojskow ej. P o drugie, w ażnym elem entem o chro n y w olności religijnej je st o c h ro n a odpow iedniego w ychow ania religijnego stanow iącego pom oc w podejm o w an iu decyzji zgodnych z sum ieniem i w kszałto w aniu odpow iedzialności za ja k o ść k o m p o n en ty poznaw czej. D u ż ą rolę odgryw a tu taj k u ltu ra p o jęta ja k o cało k ształt d ziałań człow ieka ja k o człow ieka i w ytw orów tych działań. O b o k k o m p o n en ty w olityw nej, integralnym elem entem osobow ych ak tó w fu n d u jących religię jest sąd o rzeczyw istości, dotyczący także słuszności określonego postępow ania. Sprzeczne z respektem w olności religijnej będzie ograniczanie m ożliw ości poznaw ania św iata i B oga, a także n a u k poszczególnych religii. O czyw iste jest, że sprzeczne z respektem tej w olności jest różnego ty p u zafałszow yw anie inform acji. R zadziej zw raca się uw agę n a fakt, że u p o d staw w olności religijnej nie leży przyporządkow anie do jakichkolw iek sądów jednostki, ale p o stu lo w a n a jest zgodność z sądam i praw dziw ym i. G dyby chodziło 0 zgodność z jakim ik o lw iek sądam i jed n o stk i, byleby były to sądy w łasne, m o ż n a by było p o stu lo w ać niedopuszczalność p rzekonyw ania d o zm iany poglądów. P oniew aż je d n a k dąży się do sąd ó w praw dziw ych, nie m o ż n a n auczan ia tra k to w a ć ja k o form y przym usu sprzecznej z respektem w olności religijnej. O ch ro n a w olności religijnej m ająca n a uw adze k o m p o n en tę poznaw czą ak tó w religijnych m usi w ziąć też p o d uw agę funkcje, jak ie w p o zn an iu ludzkim pełni k u ltu ra, d o starczająca, m iędzy innym i, narzędzi um ożliw iających p o znanie rzeczyw istości. W a rto tu podkreślić, że zaró w n o w p rz y p a d k u k o m p o n en ty w olityw nej, ja k 1 poznaw czej k u ltu ra pełni w ażną funkcję ja k o w aru n ek lub p o m o c w realizacji człow ieka w aspekcie religijnym ; k u ltu ra, będąc dziełem człow ieka, p ozw ała jednocześnie działać w sp osób w pełni ludzki. P oniew aż pełen rozw ój potencjalności osoby zak ład a n ad an ie religijnego c h a ra k te ru w zasadzie w szelkim ak to m, stąd nie jest d opuszczalne oczyszczanie pew nych dziedzin k u ltu ry z akcentów 27 R ozpatruję tu sytuację parad ygm atyczną, w której bierze się pod uwagę osobę ludzką zdolną do działania sensu stricto osobow ego. O sobnych analiz w ym aga religia w przypadku osób nie posiadających aktualnie możliwości osobow ego działania, np. m ałych dzieci.

12 18 M arek Piechowiak religijnych. P o stu la t religijnej n eutraln o ści k u ltu ry w ró żnych jej dziedzinach jest p o stu latem ograniczania rozw oju osobow ego człow ieka. c. Akty religijne a zewnętrzny wymiar religii P rzy p o strzeganiu w olności religijnej poprzez p ro b lem aty k ę sum ienia w yraźnie zarysow ują się zależności m iędzy w ym iarem w ew nętrznym religii (o p arty m n a ak ta c h decyzji) a w ym iarem zew nętrznym : w ychow aniem, n a u czaniem, k u ltu rą w ogóle. W skazane czynniki zidentyfikow ane zostały ja k o w aru n k i um ożliw iające decyzje lu b sprzyjające decyzjom ludzkim, k tó re fu n d u ją relację religijną. Jed n ak że z p u n k tu w idzenia w olności religijnej zew nętrzny w ym iar religii jest isto tn y rów nież ze w zględu n a to, że człow iek będąc isto tą duchow o-cielesną w yraża się poprzez d ziałan ia zew nętrzne o raz że człow iek jest isto tą społeczną. G d y m o w a o uzew nętrznianiu p rzek o n ań religijnych, w skazuje się zw ykle n a dw a elem enty spełnianie p ra k ty k religijnych w ścisłym sensie (czynny lub bierny udział w obrzędach) o raz d ziałan ia w ynikające z n a u k i m o raln ej, stanow iącej zw ykle in teg raln y elem ent religii. P rzyglądając się społecznem u w ym iarow i religii, w skazuje się zw ykle n a grupę w yznaw ców, o m niej lub bardziej form alnym statusie. Społeczny c h a ra k te r m a k u lt religijny, o p racow y w anie i rozw ój d o k try n y, przekazyw anie n auki czy w iary, realizacja n a u k m o raln y ch. Z określonym i działaniam i (funkcjam i) w ew nątrz w sp ólnoty i działan iam i w sp ólnoty w społeczeństw ie zw iązane są zw ykle pew ne instytucje. D ziałanie w spólnie z innym i um ożliw ia osiąganie celów będących p o za zasięgiem jed n o stk i, jest n a tu ra ln y m środkiem przezw yciężania ograniczoności jed n o stk i. B iorąc pod uw agę zary so w an ą wyżej perspektyw ę filozoficzną, w arto d o d a tk o w o w yakcentow ać pew ne zag ad n ien ia zw iązane z zew nętrznym w ym iarem religii. P oniew aż aktem religijnym m oże być k a żd a decyzja lu d zk a, stąd i o c h ro n a w olności religijnej p ow inna m ieć n a uw adze religijny c h a ra k te r w szystkich działań zew nętrznych, będących przejaw em tych decyzji. Z konstatacji tej nie należy je d n a k w yciągać w niosku, że z p u n k tu w idzenia życia społecznego nie m a w zasadzie różnicy m iędzy w olnością uzew n ętrzn ian ia religii a w olnością w ypow iedzi w ogóle28. R o z p a tru ją c działanie ludzkie o d różnić trzeb a treść 0 ch arak terze religijnym o d religijnego c h a ra k te ru sam ego fa k tu d ziałania. W tym drugim p rzy p ad k u m o żna m ów ić o religijnej specyfikacji, ugruntow anej w tym, że d ziałanie je st w yrazem relacji ich spraw cy do B oga. B yw a ta k, że 28 Różnicy powszechnie dziś uznawanej. W art. 19 M iędzynarodowego paktu praw osobistych 1 politycznych, dotyczącym wolności wypowiedzi, klauzula ograniczająca, inaczej niż w przypadku wolności uzew nętrzniania religii, wskazuje, że w olność wypowiedzi pociąga za sobą specjalne obowiązki i szczególną odpow iedzialność. R ównież Europejska konwencja praw człowieka (art. 10) stosuje w tym przypadku form ułę w skazującą n a dopuszczalność większej restryklyw ności w przypadku wolności wypowiedzi w ogóle niż wolności uzew nętrzniania religii.

13 W olność religijna aspekty filozoficznopraw ne 19 d ziałania, k tó re sam e w sobie m ają treść religijną, nie są działaniam i religijnym i, tzn. nie są w yrazem więzi ich spraw cy z B ogiem, i są działan ia, k tó ry ch treść w zięta sam a w sobie nie dotyczy relacji człow ieka do Boga, a w yrażają przy tym więź z B ogiem 29. G d y m o w a o ochronie w olności religijnej w kontekście w szelkich ak tó w ludzkich, chodzi o o chro n ę w aru n k ó w um ożliw iających lub w spom agających n adanie d ziałaniom c h a ra k te ru religijnego. W zw iązku z zew nętrznym w ym iarem religii chciałbym tu poczynić jeszcze je d n ą uw agę n a tu ry ogólnej. D ziałan ia zm ierzające d o rozw oju osobow ego obejm ują rów nież tw orzenie w aru n k ó w zew nętrznych tego rozw oju, odpow ied niego śro dow iska, k tó ry m w p rzy p ad k u człow ieka je st k u ltu ra. K u ltu ra jest nie tylko ekspresją człow ieka czy p ro d u k tem społecznej egzystencji człow ieka, jest w ytw arzanym przez człow ieka środkiem d la jego rozw oju. P oniew aż religia potencjalnie p rzen ik a w szystkie dziedziny ludzkiego życia, rów nież i człow iek ja k o tw ó rca k u ltu ry, d ążąc d o pełnego rozw oju, n ad aje w ym iar religijny w szystkim dziedzinom k u ltury. P ozbaw ianie k u ltu ry akcentów religijnych jest zatem nie tylko niezgodne z praw em d o w aru n k ó w rozw oju osobow ego, ale i z w olnością k reo w an ia śro d o w isk a ludzkiego sensu stricto. W tej perspektyw ie należy w idzieć zarów no d ziałan ia indyw idualne, ja k i d ziałan ia o ch arak terze społecznym, w tym i tw orzenie instytucji religijnych. d. Problem dyskryminacji T rzeb a podkreślić, że d ziałania zw iązane z zew nętrznym w ym iarem religii nie m o g ą naru szać podstaw ow ych praw ludzi innego w yznania czy też ludzi niereligijnych. N ie m o żn a się je d n a k zgodzić z poglądem, że w olność religijna w ym aga n eu traln o ści św iatopoglądow ej pew nych dziedzin k ultury: neutraln o ści pojętej ja k o b ra k w szelkich akcentów religijnych. Jest to tem at d o szerokich rozw ażań. T u m usi w ystarczyć kilka uw ag. W yżej p ro w adzone analizy filozoficzne w skazują, że ta k p o jęta n eu traln o ść w gruncie rzeczy dyskrym inuje ludzi religijnych. K u ltu ra ta k a tw orzy bow iem przestrzeń o d p o w iad ającą aspiracjom ludzi niereligijnych, pozw alającą w pełni zrealizow ać ich p ro g ram ro zw o ju osoby. Jednocześnie je d n a k b ra k akcentów religijnych (przede w szystkim chodzi tu o elem enty zw iązane z tym, co wyżej określo n o m ianem religijnego ch a ra k te ru d ziałań 30) zam yka m ożliw ości pełnego rozw oju ludziom religijnym. N a to m ia st tru d n o m ów ić o dyskrym inacji ludzi areligijnych w p rzy p ad k u, gdy dopuści się odniesienia religijne we w szystkich dziedzinach 29 N a tem at możliwości różnej specyfikacji tego sam ego działania por. M. A. Kj-ąpiec, U podstaw rozumienia kultury, s Za przykład takiego elem entu w zakresie p raw a stanow ionego m ogłoby posłużyć invocatio Dei w ustawie konstytucyjnej.

14 20 M arek Piechowiak k u ltury. W takim przy p ad k u tak ludzie religijni, ja k i niereligijni m a ją w aru n k i otw ierające n a p ełną realizację ich celów rozw ojow ych. W ów czas m o ż n a m ów ić o pluralizm ie ubogacającym k u ltu rę. N ie m o ż n a za trafn y u znać arg u m en tu, w k tó ry m usuw anie ak cen tó w religijnych z różnych dziedzin k u ltu ry m otyw uje się tym, że elem enty religjne zak łó cają spokój w ew nętrzny człow ieka niereligijnego przedstaw iając alternatyw ny w ybór. Przyjęcie tego arg u m en tu zakładałoby, że człow iek realizuje się przede w szystkim przez postęp o w an ie zgodne ze sw oim i poglądam i, jakiekolw iek by one nie były, byle tylko były w łasne. e. Korzyści z ochrony wolności religijnej R esp ek to w an ie w olności religijnej m o że przynosić w ielorakie k o rzyści w w ym iarze indyw idualnym, w spólnotow ym czy państw ow ym. R ó ż n o ro d n o ść ujaw nia ro zm aite aspekty rzeczyw istości ludzkiej i o d gryw a isto tn ą rolę w poszukiw aniu praw dy, pogłębianiu i precyzow aniu w łasnej d o k try n y, ta k teologicznej, ja k i m oralnej, znajdow aniu form obrzędow ości d o s to sow anych d o k u ltu ry i środow iska, w ypracow yw aniu d o g o d n y ch relacji m iędzy in sty tu cjam i religijnym i a państw em itp. P rak ty k o w an ie w olności religijnej odgryw a pozytyw ną funkcję z p u n k tu w idzenia w spólnoty państw ow ej, otw ierając d ro g ę do pokojow ego ro zw iązyw a n ia konfliktów. S w obodny dyskurs pozw ala n a w szechstronniejszą i bardziej d ogłęb n ą refleksję nad aksjologicznym i p o d staw am i organizacji państw a. D ziałania ty p u afirm atyw nego w obec religii m o g ą pełnić isto tn ą rolę w b u d o w aniu stabilności p ań stw a, tożsam ości k u ltu ro w ej obyw ateli (co nie m usi być rów noznaczne z ustanow ieniem religii państw ow ej lub przyjm ow aniem w yznania za kry teriu m przynależności narodow ej). M ając to w szystko n a uw adze nie m o żna je d n a k zap o m in ać, że zasadniczą racją p rak ty k o w an ia w olności religijnej jest szacunek dla godności je d n o stk i, jej osobow ej realizacji. W ym ienione tu tytułem p rzykładu m ożliw e do osiągnięcia korzyści nie pow inny być trak to w an e ja k o pierw szorzędne racje resp ek to w an ia w olności religijnej w oderw aniu od w skazanej racji zasadniczej. W przeciw nym p rzypadku k o ncepcja w olności religijnej nie byłaby k o n cep cją podstaw ow ej w olności człow ieka, ale elem entem koncepcji p o znania, koncepcji p ań stw a itp. W ym iar religijny czy św iatopoglądow y będący tym, co decyduje o u k ie ru n kow aniu całego bytu osobow ego, byłby p o d p o rząd k o w an y albo rozw ojow i jed n eg o tylko z aspek tó w bytu osobow ego albo fu n kcjonalności w spólnoty religijnej, p a ń stw a itp.

15 W olność religijna aspekty filozoficznoprawne 21 Podsumowanie O ntycznym w yjaśnieniem podm iotow ych racji istnienia religii, pojętej ja k o relacja człow ieka do transcendensu, jest przygodność i potencjalność bytu ludzkiego o raz jego ro zum n o ść i w olność. Stąd p y ta n ia n a tu ry religijnej i p ro b lem u sto su n k o w an ia się d o B oga są zakorzenio n e w elem entach stru k tu raln y ch bytu ludzkiego. Z p u n k tu w idzenia w olności religijnej, określonej tu ja k o relacja człow ieka d o w aru n k ó w tw orzących w łaściw e człow iekow i śro d o w isk o ro zw o ju w aspekcie religijnym, szczególną uw agę trzeb a zw rócić n a p rzy p o rząd k o w an ie w olnych decyzji fu n d u jący ch relacje religijne d o sądów o rzeczyw istości, jed n o ść sfery w ew nętrznej człow ieka z jego działaniam i zew nętrznym i, a także n a szeroko p o jętą k u ltu rę, k tó ra z jednej stro n y w yraża człow ieka religijnego, z drugiej zaś o ile bierze pod uw agę aspekty religijne d ziałań ludzkich, um ożliw ia lub u łatw ia pełen rozw ój osoby ludzkiej. P o stu la t p o zb aw ian ia różnych dziedzin k u ltu ry elem entów religijnych je st sprzeczny z praw em do tego, co um ożliw ia pełen rozw ój osobow y jednostk i. W św ietle pow yższych ro zw ażań m ożem y w yróżnić k ilk a elem entów składających się n a szczególność w olności religijnej, w p o ró w n an iu z innym i w olnościam i. W olność religijna otw iera m ożliw ość pełnego rozw oju potencjalności ludzkich. A k tam i religijnym i m o g ą być w szystkie osobow e akty człow ieka. U zn an ie godności człow ieka jest przede w szystkim uznaniem człow ieka za byt, k tó ry jest sam w sobie celem i realizuje się w sposób w olny, u k ieru n k o w u jąc sw oje działanie w zgodzie z tym, co rozpoznaje ja k o słuszne. W ybory n a tu ry św iatopoglądow ej m a ją szczególne znaczenie, gdyż u k ieru n k o w u ją rozw ój całego by tu ludzkiego i w szystkich jeg o działań. P ro g ram o w e usuw anie elem entów religijnych z różnych dziedzin k u ltu ry (życia publicznego) jest dyskrym inujące dla ludzi religijnych, n ato m iast w p row adzanie elem entów religijnych do k u ltu ry nie m usi być dyskrym inujące d la ludzi areligijnych.