Bohdan P is a r s k i. Mrówki (F o rm icid a e, H ym en o p tera )

Transkrypt

1 FRAGMENTA POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII FAUNISTICA T om 26 Warszawa, 31 XII 1981 N r 20 Bohdan P is a r s k i Mrówki (F o rm icid a e, H ym en o p tera ) [Z 2 rysunkami i 6 tabelami w tekście] Abstract Myrmecofauna of Białołęka Dworska is very rich. It consists of 31 species. The species composition of ant communities inhabiting particular habitats does not show large changes as compared with those living in homologous natural habitats. Significant differences, however, occur in the dominance structure. In Białołęka Dworska the species with very large geographical ranges (Palaearctic) and very high ecological amplitude (eurytopic) predominate. 1. Wstęp 1.1. R ola m rówek w biocenozie M rówki dzięki sw ej liczebności i organizacji społecznej są w większości środowisk jedną z grup dominujących i wy wierających silny nacisk biotyczny na całą zoocenozę. Polifagizm (wiele gatunków jest drapieżnikam i o bardzo zróżnicowanej diecie), a przede wszystkim pantofagi2 m (wiele gatunków odżywia się równocześnie pokarm em białkowym drobnym i zwierzętami, jak i węglowodanowym spadzią mszyc) umożliwia im dostosowanie diety do aktualnych zasobów środowiska. M ogą one przeżyć okresy niskiej podaży p okarm u białkowego (drobnych zwierząt), odżywiając się spadzią mszyc, a w okresach wysokiej liczeb

2 342 B. Pisarski 2 ności drobnych zwierząt, przechodząc na p o k arm białkow y, m ogą poważnie ograniczać ich liczebność. M rów ki m ają także pow ażny wpływ na procesy glebotwórcze. Budując i rozbudow ując swoje gniazda, przem ieszczają one znaczne ilości ziemi. Systemy podziem nych korytarzy służą także do przew ietrzania gleby, a co najw ażniejsze, w zbogacają one glebę w substancje organiczne i w pływ ają na skład m ikroflory M ateriał i m etodyka M ateriały zbierane były w Białołęce D w orskiej, typow ym osiedlu podw arszaw skim, za pom ocą następujących m eto d : p rób glebow ych, przesiewek, pułapek B arbera, czerpaka entom ologicznego i żółtych szalek M erickego, zaw ieszanych w koronach drzew. D ane iloś ciowe uzyskałem z p ró b glebowych, przesiew ek i pułapek B arbera. M ateriały z p o zo sta łych m etod m ają ch arak ter jakościow y i m ogą dostarczyć jedynie inform acji o stopniu pene tracji wyższych w arstw roślinności przez m rów ki. W sumie w Białołęce D w orskiej zebrano ich za pom o cą p ró b glebowych 25000, przesiew ek 580, pułapek B arbera 8300, czer pak a entom ologicznego 880, szalek M oerickego 200 okazów. M ateriały z p ró b glebowych, przesiew ek i p u łap ek B arbera zostały przeliczone na 1 m 2. P rób y glebowe i przesiew ki pobierane były z określonych pow ierzchni i dzięki tem u w ystarczyło obliczyć średnie zagęszczenie m rów ek w próbie i przeliczyć je n a 1 m 2. Znaczne trudności nastręczało nato m iast przeliczenie n a 1 m 2 m ateriałów z pułapek Barbera. W tym celu zostały wyliczone dw a przeliczniki. Pierwszy dla gatunków epigeicznych, w oparciu o gatunki odław iane zarów no p ró b am i glebowymi, ja k i pułapkam i B arbera ( M yrm ica Iaevinoclis, M. scabrinodis, M. sabuleti, M. lobicornis, M. schencki, Leptothorax nylanderi, L. muscorum, Tetramorium caespitum, Strongylognathus testaceus, Lasius niger, L. alienus, L.fuliginosus, Formica fusca, F. pratensis). Liczebność tych gatunków w p u łap kach B arbera w ynosiła średnio 63,83 o so b n ik a na 10 pułapek w ciągu 14 dni, a średnie zagęszczenie tych sam ych gatunków na 1 m 2 w p ró b ach glebowych 79,06 o so b n ik a n a 1 m 2. Przelicznik dla gatunków epigeicznych w badanych środow iskach wynosi więc 1,24. D rugi przelicznik zo stał opracow any analogicznie dla leśnych gatunków glebowych (Diplorhop trum fugax, Lasius umbratus, L. mixtus, L. meridionalis). Liczebność tych gatunków w p u łapkach B arbera w środow iskach leśnych w ynosiła 0,3 osobnika n a 10 pułapek w ciągu 14 dni, a ich zagęszczenie na 1 m 2 w p ró b ach glebow ych 2,2. Przelicznik dla tej grupy gatunków wynosi więc 7,3. Zagęszczenie Lasius flavus określałem wyłącznie n a podstaw ie p ró b glebow ych, poniew aż liczba okazów odłow ionych pułapkam i B arbera była zbyt niska d la w yliczenia przelicznika. Po obliczeniu zagęszczenia poszczególnych gatunków m rów ek n a 1 m 2 n a podstaw ie m ateriałów zebranych za pom ocą pułapek B arbera, prób glebowych i przesiewek, jak o ostateczną w artość zagęszczenia gatunków epigeicznych i nadrzew nych przyjąłem śred nią z tych trzech m etod. Zagęszczenie gatunków glebow ych określałem na podstaw ie prób glebow ych i tylko w przypadku odłow ienia tych gatunków wyłącznie pułapkam i B arbera, korzystałem z przelicznika.

3 3 Formicidae Analiza materiału 2.1. Skład gatunkow y m yrm ekofauny N a badanym obszarze zebrano 31 gatunków mrówek, a więc o 16 mniej niż na całej Nizinie M azowieckiej (P isa r sk i w druku). W prawdzie zubożenie myrmekofauny jest dość znaczne (o 34%), ale wśród tych 16 gatunków nie w ykazanych z Białołęki Dworskiej, poza dw om a synantropam i, niemal wszystkie są gatunkam i rzadkim i, znanymi z Niziny M azowieckiej z nielicznych stanowisk, a 7 naw et tylko z jednego. N a obszarze Białołęki Dwors- Tabela I. Wykaz gatunków mrówek oraz prognoza myrmekofauny Białołęki Dworskiej. ( dominanty, + + subdominanty, + akcesoryczne) Siedlisko Grąd (Tilio-Carpinetum) Łęg (Circaeo- -A l net um) Bór mieszany (Pino-Querceturri) Bór sosnowy (Peucedano- -Pinetum) Prognoza dla Lp. Zespół lub zbiorowisko grąd łąka świeża łąka wilgotna zbiorowisko olszy czarnej Powierzchnia I 11 III IV V VI VII bór mieszany brzeźniak bór sosnowy zieleni miejskiej otuliny osiedla M yrmica kievinodis N y l Al. ruginodis N y l Al. rugulosa N y l. X M. scabrinodis N y l M. sabuleti M e i n M. lobicornis N y l M. schencki Em. + 8 Stenamma westwoodi W e s t w Diplorhoptrum fugax L a t r Leptothorax (Leptothorax) nylanderi F o e r s t L. (Mychothorax) acervorum F a b r L. (Mychothorax) muscorum N y l Tetramorium (Tetramorium) caespiturn L Strongylognathus testaceus SCHENCK + +

4 344 B. Pisarski 4 cd. tab. I Camponotus (Myrmentoma) fallax N y l Lasius (Lasius) brunneus L a t r L. (Lasius) niger L F 18 L. (Lasius) alienus F o e r s t L. (Cautolasius) flavus F a b r ł- "ł- 2 0 L. (Chtonolasius) meridionalis B o n d r L. (Chtonolasius) mixtus N y l. -j L. ( Chtonolasius) umbratus N y l L. (Dendrolasius) ful ig ino sus L a t r Formica (Serviformica) fusca L F. (Serviformica) cinerea M a y r F. (Serviformica) rufibarbis F a b r ą. 2 7 F. (Serviformica) cunicularia L a t r F. (Formica) pratensis R e t z F. (Formica) rufa L F. (Formica) polyctena F o erst F. (Raptiformica) sanguinea L a t r. + kiej występują więc niemal wszystkie gatunki mrówek typowe dla Niżu Środkowopolskiego, a więc myrm ekofaunę tego terenu, biorąc pod uwagę jego m ałą powierzchnię (300 ha), należy uznać za bardzo bogatą A naliza zoogeograficzna m yrm ekofauny W myrm ekofaunie Białołęki Dworskiej występuje 5 elementów zoogeograficznych (tab. II), podobnie jak w badanych homologicznych środowiskach naturalnych. Podobny jest także udział procentowy poszczególnych elementów zoogeograficznych w składzie gatunkow ym myrmekofauny. O silnej antropogenizacji środowisk Białołęki Dworskiej świadczą natom iast zmiany w udziale ilościowym poszczególnych elementów. Znacznie zwiększa się udział elementu palearktycznego, tak że stanowi on 96,8% całej myrm ekofauny. W zrasta także udział elementu subm edyterraneńskiego, ale pom im o to stanowi on zaledwie 0,2%. U dział wszystkich pozostałych elementów zoogeograficznych spada wielokrotnie (tab. II). U dział ilościowy elementów zoogeograficznych w poszczególnych środowiskach jest zróżnicow any (tab. III). W prawdzie we wszystkich środow iskach udział elem entu palearktycznego jest bardzo wysoki, ale w trzech (łąki i las łęgowy) przekracza 98%, tak że udział

5 5 Formicidae 345 Tabela II. Udział procentowy liczebności elementów zoogeograficznych w myrmekofaunie Element Środowiska naturalne M azowsza Białołęka Dworska Prognoza Palearktyczny 79,1 96,8 97,0 Europejski 1,9 0,8 2,9 Eurosyberyjski 2,6 0,2 0 Południowo-eurosyberyjski 16,3 2,0 0,01 Submedyterraneński 0,1 0,2 0,01 pozostałych elementów, nawet jeśli składa się na nie stosunkow o wysoki procent gatunków, je st znikom y. Z pozostałych środow isk, najbardziej rów nom ierny rozkład elem entów zoogeograficznych m a zespół m rówek boru mieszanego. W brzeźniaku i lesie grądowym wysoki udział procentow y m a elem ent południow o-eurosyberyjski. Tabela III. Liczba gatunków i udział procentowy liczebności elementów zoogeograficznych w myrmekofaunie poszczególnych środowisk Białołęki Dworskiej, N liczba gatunków Zespół lub zbiorowisko Element zoogeograficzny grąd łąka świeża łąka wilgotna zbiorowisko olszy czarnej bór mieszany brzeźniak bór sosnowy Palearktyczny Europejski Eurosyberyjski Południowo-eurosyberyjski Submedyterraneński 5 86,6 3 2,2 3 10,4 1 0,7 8 99,7 4 0,03 2 0,06 5 0, ,7 4 0,18 2 0,43 1 0, ,0 2 0,12 1 0,08 1 1, ,6 6 6,3 4 10,3 3 1,5 2 8,3 8 43,5 8 3,5 2 1,3 1 52,1 1 0,2 7 85,5 5 12,9 2 0,9 2 0, C harakterystyka ekologiczna m yrm ekofauny W m yrm ekofaunie Białołęki D w orskiej wyróżniłem 6 elementów ekologicznych: ubikwistyczny (eurytopowy), kserofilny (politopow y), kserofilny muraw i suchych borów (stenotopowy), higrofilny (politopowy), leśny lasów świeżych (oligotopowy) i leśny borowy (oligotopowy). W porów naniu z m yrm ekofauną homologicznych środowisk naturalnych w Białołęce Dworskiej zwiększa się udział elem entu ubikwistycznego ponad dw ukrotnie, a kserofilnego blisko dw ukrotnie (tab. IV). Jest to wynikiem silnej antropogenizacji tego terenu i przesuszenia środowisk. Pozostałe elementy ekologiczne wykazują duży spadek udziału. Bardzo wysoki udział ilościowy elem entu ubikwistycznego jest charakterystyczny dla zespołów mrówek łąk i lasu łęgowego (tab. V). Stosunkowo wysoki udział m a ten elem ent także w zespole lasu grądowego (ponad dw ukrotny w zrost udziału w porów naniu z zespołem lasu grądow ego w Radziejow icach), co świadczy o silnej degradacji tego środow iska.

6 3 4 6 B. Pisarski 6 Tabela IV. Udział procentowy liczebności elementów ekologicznych w myrmekofaunie Element Środowiska naturalne Mazowsza Białołęka Dworska Prognoza Ubikwistyczny 45,4 92,3 97,0 Kserofilny (politopowy) 2,4 3,4 2,9 Higrofilny (politopowy) 32,4 1,4 0 Leśny lasów świeżych (oligotopowy) 16,4 2,0 0,01 Leśny borowy (oligotopowy) 3,0 0,3 0 Kserofilny muraw i suchych borów (oligotopowy) 0,4 0,6 0,01 Tabela V. Liczba gatunków i udział procentowy liczebności elementów ekologicznych w myrmekofaunie poszczególnych środowisk Białołęki Dworskiej, N liczba gatunków Zespół lub zbiorowisko Element ekologiczny grąd łąka świeża łąka wilgotna \r o/ /O zbiorowisko olszy czarnej bór mieszany brzeźniak bór sosnowy Ubikwistyczny 3 85,6 4 98,0 3 99,1 4 97,9 4 45,2 3 20,8 3 20,2 Kserofilny (politopowy) 0 4 0,5 2 0,05 1 0,04 4 6,8 6 21,4 4 61,0 Higrofilny (politopowy) Leśny lasów świeżych 2 1,0 2 1,2 2 0,59 3 0,8 3 10,4 3 1,8 2 13,1 (oligotopowy) Leśny borowy 4 11,3 5 0,8 3 0, ,8 2 52,6 1 0,1 (oligotopowy) 1 0,7 3 0,07 1 0,02 3 1,9 5 10,9 3 1,3 2 0,9 Kserofilny muraw i suchych borów (oligotopowy) 2 0,8 1 0,06 1 0, ,3 3 3,3 4 4,6 Stosunkow o najbardziej rów nom ierny rozkład udziału poszczególnych elem entów ekologicznych ma zespół boru mieszanego, z tym że w porów naniu z zespołam i borów m ieszanych Puszczy Kam pinoskiej m a on niższy udział elem entu higrofilnego (Myrmica ruginodis). Silne przesuszenie boru sosnowego w Białołęce Dworskiej powoduje zastąpienie w zespole mrówek borowych gatunków (z grupy Formica rufa) przez pokrewny, kserofilny gatunek Formica pratensis S truktura zespołów m rówek Zespół m rówek lasu grądow ego liczy 12 gatunków (tab. I: pow. I). Zagęszczenie m rówek w tym środowisku jest stosunkow o niewielkie, wynosi 45,2 osobnika na 1 m 2 (tab. VI). G atunkiem dom inującym jest M yrmica laevinodis, a subdom inantam i Lasius fiavus i L.fuli

7 Formicidae T abela VI. Bogactwo gatunkowe i zagęszczenie m yrmekofauny w poszczególnych środowiskach Biało łęki Dworskiej i w hom ologicznych środowiskach naturalnych, N liczba gatunków, d/m 2 za gęszczenie na 1 m 2 Grąd Łąka świeża Łąka wilgotna Zbioro wisko olszy czarnej Bór mieszany Brzeźniak Bór sosnowy 1V d/m 2 N d /m 2 N d /m 2 V d /m 2 N d/m 2 N d/m 2 N d/m , , , , ,9 10 7, , , , , , ,8 Z espół lub zbiorowisko Środow isko naturalne B iałołęka Dw orska ginosus (rys. 1). Z gatunków charakterystycznych dla lasów grądow ych w ystępują tu dwa g atu n k i : Stenamma westwoodi i Lasius brunneus. W zespole tym dom inują gatunki drapieżne (w lasach liściastych M. laevinodis je s t głównie drapieżcą a nie trofobiontem ). Niewielkie znaczenie m ogą mieć także tro fo b io n ty glebow e (L. fiavus). Z espoły m rów ek łąkow ych. N a o b u typach łąk odłow iono 21 gatunków m rów ek (tab. 1: pow. II i III), ale 10 z nich to gatu n k i leśne (dendrofilne) i ich występowanie na łąkach związane je s t ze starym i dębam i, rosnącym i pojedynczo na tych łąkach. M yrm ekofau n a łąki świeżej je st nieco bogatsza (11 gatunków ), niż łąki wilgotnej (7 gatunków ), poniew aż w kraczają n a nią gatunki sucholubne ( M yrm ica lobicornis, Tetramorium caespitum, Formica rufibarbiś). Zagęszczenie m rów ek na obu łąkach je s t bardzo wysokie (tab. VI), wyższe jednak na łące świeżej (1991 osobników na 1 m 2) niż na łące w ilgotnej (1656 osobników n a 1 m 2). D om in an tem na obu typach łąk je st Lasius fiavus (96% ). S tru k tu ra dom inacyjna zespołów m rów ek n a obu łąkach je st pod o b n a i jed y n ą liczącą się różnicą je st znaczny spadek udziału M yrm ica scabrinodis na łące wilgotnej (0,4 % ) w poró w naniu z jej udziałem w m yrm ekofaunie łąki świeżej (1,2% ) (rys. 1). N a badanych łąk ach m rów ki odgryw ają dużą rolę w fau nie glebowej. W ystępujący na nich w ogrom nym zagęszczeniu L. fiavus (trofobiont) ma b ardzo duży wpływ na w zrost zagęszczenia mszyc korzeniow ych, a będąc równocześnie drapieżnikiem, pożera znaczne ilości d robnych zw ierząt. Z espół m rów ek lasu łęgowego liczy 11 gatunków (tab. I: pow. IV), a ich zagęszczenie w tym środow isku je st dość wysokie 144,3 o so b n ik a n a 1 m 2 (tab. VI). W zespole tym brak jest gatunków charakterystycznych. G atu n k iem dom inującym je st M yrm ica laevi nodis, a subdom inantem Lasius fiavus (rys. 1). O ba te gatunki charakteryzują się bardzo szerokim i zasięgam i geograficznymi (elem ent palearktyczny) i bardzo dużą plastycznością ekologiczną (eurytopy). W zespole tym, podobnie ja k w grądzie, dom inują gatunki d ra pieżne, a w związku z ich dość wysokim zagęszczeniem, odgryw ają one isto tn ą rolę w ogra niczaniu liczebności innych drobnych zw ierząt. N ajbogatsza m yrm ekofauna występuje w borze m ieszanym liczy ona 23 gatunki (tab. I: pow. V). Jest to praw dopodobnie wynikiem stosunkow o dużej żyzności tego środo wiska, w którym występuje znaczna dom ieszka drzew liściastych, dzięki czem u mogły tu

8 348 B. Pisarski 8 BIAŁOŁĘKA DWORSKA L n ~ ^ r -> w~ f - i r ŁAKA ŚWIEŻA łąka W! LGOT. ZBIOROWISKO O U Z y CZARNEO ŚRODOWISKA NATURALNE % ti S Ol &RĄD Tr ŁĘG OLSZOWO-OESIONOWV Rys. 1. Struktura dominacyjna zespołów mrówek siedlisk grądowych i łęgowych. w niknąć gatunki m rów ek typowych dla lasów świeżych np. Leptothorax nylanderi, Lasius brunneus, L. umbratus. Zagęszczenie m rów ek w tym środowisku jest bardzo niskie 39,2 osobnika na 1 m 2 (tab. VI). Zespół ten nie m a gatunków charakterystycznych. G atunkiem dom inującym jest Lasius fla m s, nato m iast subdom inantem L. aliemis, gatunek sucholubny (rys. 2). T aka

9 Formicidae 349 BIAŁOŁĘKA DWORSKA % 7 0 ŚRODOWISKA NATURALNE *C. JD o- Ł; t* S: -H ^ Sj cii ic oi h o 9 rt s o l ^ Al BOR MIESZANY BRZEŹNIAK BOR SOSNOWY Rys. 2. Struktura dominacyjna zespołów mrówek siedlisk borowych f c _ struktura dom inacyjna jest nietypow a dla zespołu boru mieszanego i świadczy o jego znacznym przesuszeniu. W zespole tym dom inuje gatunek trofobiotyczny (L. flavus), a udział gatunków d ra pieżnych jest stosunkow o niewielki, a ponieważ zagęszczenie m rówek w tym środowisku je st m ałe, więc nie odgryw ają one w nim istotnej roli. M yrm ekofauna brzeźniaka jest stosunkow o bogata liczy 20 gatunków (tab. I: pow. VI). Także dość wysokie jest jej zagęszczenie 140,8 osobnika na 1 m 2 (tab. VI). G atunkiem dom inującym w tym zespole jest Lasius fuliginosus, elem ent lasów świeżych, ale w kraczający także do borów (rys. 2). Subdom inantam i są: L. niger (eurytop) i Tetramorium caespitum (politop kserofilny). W środow isku tym m rówki odgrywają pow ażną rolę, zwiększając liczebność mszyc

10 350 B. Pisarski 10 (hodow la m szyc przez gatunki trofobiotyczne L. fuliginosus i L. niger) oraz ja k o d ra pieżniki o b a poprzednio wym ienione gatu n k i i Tetramorium caespitum. W borze sosnowym odłow iono 16 gatunków (tab. I: pow. VII). Ich zagęszczenie było dość wysokie, wynosiło bow iem 159,8 o sobnika n a 1 m 2 (tab. VI). W zespole tym b rak ga tunków charakterystycznych. G atunkiem dom inującym je st Formica pratensis, a subdom in antam i Lasius niger i M yrm ica sabuleti (rys. 2). G atu n k i dom inujące w tym zespole (F. pratensis i L. niger) upraw iają trofobiozę, ale także aktyw nie polują, tak że przy dość wysokim zagęszczeniu innych, rów nież drapieżnych gatunków, m rów ki odgryw ają w tym środow isku z pew nością pow ażną rolę, nie tylko sty m ulując liczebność m szyc, ale i ograniczając liczebność innych zw ierząt. 3. Podsumowanie 3.1. Stopień odkształcenia m yrm ekofauny Białołęki D w orskiej Stopień odkształcenia poszczególnych środow isk Białołęki Dworskiej jest różny. M yrm ekofauna lasu grądow ego w Białołęce D w orskiej je st znacznie uboższa w porów naniu z m yrm ekofauną naturalnego lasu grądow ego w Radziejow icach (rys. 1). Całkow itej przebudow ie uległa także stru k tu ra dom inacyjna tych zespołów. W lesie n aturalnym (rys. 2) dom inantam i są gatunki leśne (Stenamma westwoodi i Leptothorax nylanderi) oraz M yr mica ruginodis politop, w E uropie Środkow ej preferujący środow iska świeże i w ilgotne. W sum ie, w środow isku tym gatunki leśne stanow ią 64,8%, a eurytopow e 3,6%. W Białołęce D w orskiej dom inantem i to o znacznie wyższym stopniu dom inacji (rys. 1) je st M yrm ica laevinodis, gatunek eurytopow y, bardziej sucholubny od M. ruginodis. D rugim gatunkiem dom inującym je st Lasius flavus, rów nież eury to p i w sum ie gatunki eurytopow e stanow ią 85,6% tego zespołu, podczas gdy gatunki leśne zaledwie 12%. D la zespołów łąkow ych b rak mi charak tery sty k zespołów środow isk n aturalnych, wysoki stopień dom inacji Lasius flavus (96% ) n a łą k ac h w Białołęce D w orskiej (rys. 1), świadczy o b ardzo silnej degradacji tych zespołów. Z espół m rów ek lasu łęgowego w Białołęce D w orskiej liczy wpraw dzie o jeden gatunek więcej od zespołu naturalnego lasu łęgowego w R adziejow icach (rys. 1), ale zarów no ponad dw ukrotny (z 37 do 89% ) w zrost udziału d o m in a n ta (M yrm ica laevinodis), ja k i w zrost udziału gatunków eurytopow ych do 98% (przy 41% w środow isku naturalnym ), św iadczą o daleko posuniętej degradacji tego zespołu. M yrm ekofauna boru m ieszanego w Białołęce D w orskiej je st bogatsza niż w naturalnych b o rach m ieszanych Puszczy K am pinoskiej (rys. 2) i zespół ten m a bardziej praw idłow ą stru k tu rę dom inacji. Jest to wynikiem dużej żyzności tego środow iska i znacznie bogatszej w zw iązku z tym roślinności (stosunkow o duży udział drzew liściastych). P onadto b ó r m ie szany w Białołęce D w orskiej sąsiaduje bezpośrednio z siedliskiem grądow ym, z którego łatw o m ogą w nikać do niego gatunki lasów świeżych, p odczas gdy bór mieszany w Puszczy K am pinoskiej otoczony je st boram i świeżymi i olsam i, środow iskam i o m yrm ekofaunie uboższej od borów m ieszanych. N iem niej, zastąpienie do m in an ta M yrm ica ruginodis (politopow ego g atunku środow isk świeżych i w ilgotnych) przez Lasius flavus (typowego

11 11 Formicidae 351 e u ry to p a z tendencją do sucholubności) oraz wysoki p rocent gatunków kserofilnych (31% ) św iadczą o znacznym przesuszeniu tego środow iska i o dość znacznej antropogenizacji zespołu m rów ek (dom inant L. flavus je st eurytopem o tendencji do synantropizacji). M yrm ekofauna b o ru sosnow ego w Białołęce D w orskiej jest uboższa w porów naniu z m yrm ekofauną naturalnych lasów sosnow ych Puszczy K am pinoskiej (rys. 2). S tru k tu ra tego zespołu charakteryzuje się wyższym udziałem dom inanta, a o silnej antropogenizacji tego zespołu świadczy przede wszystkim gw ałtow ny spadek udziału gatunków leśnych i b o row ych (z 25% do 1%) przy rów noczesnym w zroście udziału gatunków eury- i polito p o wych do 93% P rog n o za fauny Z abudow a terenu Białołęki D w orskiej i zw iązane z nią przekształcenie środow iska sp o w oduje zm iany w m yrm ekofaunie. Bogactw o gatunkow e i stru k tu ra zespołów m rów ek na terenach zieleni osiedla będą zależały od sposobu zaprojektow ania i zagospodarow ania terenów zielonych. P rojekt zgodny z założeniam i ekologicznym i pow inien zachow ać i włączyć do terenów zielonych osiedla ja k najw iększą liczbę zachow anych na tym terenie fragm entów środow isk naturalnych (lasów i łąk) oraz kęp stary ch drzew. Zieleńce pow inny mieć stosunkow o dużą powierzchnię, w znacznym procencie p o k ry tą drzew am i i krzewam i, a poszczególne kom pleksy zieleni należy połączyć pasam i zieleni (korytarzam i ekologicznym i) zarów no pom iędzy sobą, ja k i z otaczającym i osiedle lasam i. R oślinność na terenach zielonych p o w inna być możliwie bogata i składać się głównie z gatunków rodzim ych, przystosow anych do w arunków siedliskow ych. N a tak zagospodarow anych terenach zielonych osiedla, m yrm ekofauna będzie liczyła około 14 gatunków (tab. 1). Pod wpływem presji urbanizacyjnej ustąpią gatunki borow e (M yrmica lobicornis, Leptothorax acervorum, Formica rufa, F. polyctena, F. sanguined), i wilgociolubne (Myrmica ruginodis, M. sabuleti, Lasius umbratus). U trzym ają się natom iast, poza ubikw istam i i gatunkam i sucholubnym i, także gatunki lasów świeżych. W p ark u m yrm ekofauna będzie liczyła około 14 gatunków, dom inantam i będą Lasius flavus i L. niger, a subdom inantem M yrm ica rugulosa. W przypadku w prow adzenia wody (strum ienia) zwiększy się liczebność M yrm ica laevinodis, tak że gatunek ten może stać się subdom inantem. N a zieleńcach w śród budynków, m yrm ekofauna będzie uboższa, dom inantam i będą L. niger i L. flavus, a subdom inantem M. rugulosa. P o n a d to sporadycznie będzie m ożna spotkać takie gatunki ja k Tetramorium Icaespitum, M. laevinodis, Formica cuniculariat F. cinerea. W przyp ad k u złego zaplanow ania i zag o spodarow ania zieleni osiedla (zniszczenia śro dow isk naturalnych, pocięcia zieleńców n a m ałe skraw ki, m ałego udziału drzew i krzewów), nastąpi silne zubożenie m yrm ekofauny. W yp ad n ą z niej nie tylko gatunki lasów świeżych (np. Stenamma westwoodi, Camponotus fa lla x, Lasius fuliginosus) ale także gatunki suchołubne (np. Lasius meridionalis). W p ark u m yrm ekofauna będzie liczyła wówczas zaledwie 7 gatunków. G atu n k am i d o

12 352 B. Pisarski 12 minującymi będą L. flavus i L. niger, subdom inantem M. rugulosa. G atunkam i akcesorycznymi Lasius brunneus, Formica fusca, F. cinerea, F. cunicularia. N a zieleńcach osiedlowych liczba gatunków spadnie wówczas do 6 gatunków. D om i nantam i będą L. niger i L. fla w s, subdom inantem M. rugulosa. Jako gatunek akcesoryczny w ystąpi Tetramorium caespitum i być może Lasius alienus i Formica cinerea. W otulinie osiedla nie pow inny zajść istotne zmiany. W raz ze wzrostem drzew i zwieraniem się koron zmniejszy się zagęszczenie gatunków światłożądnych {Lasius alienus, L. fla w s, Formica cinerea, F. rufibarbis, F. cunicularia, F. pratensia, F. sanguined). Penetracja terenu przez ludzi i niszczenie m row isk wpłynie na zmniejszenie zagęszczenia gatunków budujących duże gniazda z kopcam i {Formica rufa, F. polyctena, F. pratensis). Za to wzbogacenie otuliny drzewami liściastymi i obsadzenie jej krzewami, winno wywołać wzrost zagęszczenia gatunków lasów świeżych {Leptothorax nylanderi, Lasius brunneus, L. umbratus, L. fuliginosus) i w ilgociolubnych {M yrmica ruginodis i M. sabuleti). PIŚM IENNICTW O P i s a r s k i B. Ants (Hymenoptera: Formicoidea) of Warsaw and Mazovia. Memorabilia zool., Warszawa, 36 (w druku). Instytut Zoologii PAN Warszawa, Wilcza 64 PE3IOME [3arjiaB ne: M ypabbh {Formicidae, Hymenoptera)] UccjieAOBaHHH npoboahahcb b EajioneHKe-JlBopcKOM THnnaHOM npnropoae BapuiaBM. TeppHTopua 3Ta BecbMa AHtJxjiepeHiiHpoBaHa ~ nacthhho nokpbrra itesojibiiihmh ynactkamh 6ojiee hjih MeHee AerpaAnpoBaHHbix JiecoB Tuna rpya (Tilio-Carpinetum) h onbc (Circaeo-Alnetum), Gepe3HaicaMH h 6opaMH CMemaHbiMH (Pino-Quercetum) h cbokhmh {Peucedano-Pinetum). BAOJib Gbuioro BOAHoro notoka thhctch y3kaa nonoca JiyroB. BoJibmnHCTBo nobepxhccth 3aHHMaiOT, oahaxo, KyjibTHBHpyeMbie hojih h cejibcxoro T nna aomhkh c caaamh. O ayh a M ypabbeb EanojieHKH-JjBopcKOH OTHOCHTenbHO GoraTa, HacHMTbiBaeT 31 bha (6 6 % ) MnpMeKo4)ayHbi M a30b eu K oń hh3mchhocth Pisarski (b n en a T u ), oaeh b pa3hoo 6 p a 3 H a KaK c tohkh 3pem ih BHAOBoro c o c r a B a, T ax h hmcjichhocth b OTAejibHbix Ghoton a x (TaGn. VI). H a n G o n ee GeAHaa (JiayHa M ypabbeb HańAeHa b G not one aephom ojibxh (11 bhaob), a cam aa G orat aa b cmemahhom G opy (23 BHAa). H anm eh bm aa naothoctb M ypabbeb KOHCTampoBaHa b CMemaHHOM G opy (39, 2 oco6h Ha 1 m2), camaa B bicoxaa Ha Jiyry (1991,1 ocogh Ha 1 m2). flomhhhpyiomhm H abaaiotca M yrmica laevinodis b rpya e

13 Formicidae m 6uoTone nephoił ojibxn, Lasius flavus Ha Jiyrax h b CMemaHOM 6opy, Lasius fuliginosus b 6epe3HHKe h Formica pratensis b coch ob om 6opy (Ta6jr. VI). CpaBHeHHe CTpyicrypbi mh pmexo( *ayhli EajiojieHKH-,Zl,BopcKOH c o CTpyKTypofi kom - njiekcob romojiorhheckhx npupoahbix bwotonob h pehtpa BapuiaBbi no3bojihjio on peaejuitb CTeneHb ^e(f)opmai/mh cooómectb MypaBbeB b BfljiojieHKe-^BopcKoił, a TaKJKC npoh3becth nporh03 nepemeh, KOTopbie np0h30hayr b (fiayhe MypaBbeB noa bjihhhhcm yp6ahh3ai*hohhoro npecca. B haoboh coctab KOMnjiexcoB MypaBbeB, Hacejunomux OTAenbHbie ÓHOTonbi EjuiojieHKii-,H,bopckoh He npobbjiaet cymectbehhbix pa3jwhhh n o cpabhehhio c romojiornheckhmh KOMnneKcaMH npupoahbix 6 hotohob. H o HMeioTca cymectbehhbie pa3jihhha b CTpyKType jlhmiihhpobahmh. B EflJlOJieHKe-^BOpCKOH AOMHHHpyiOT BH/Jbl, XapaKTepH 3y lobuhech imipokhmh reorpa(j)hheckhmh apeajiamh (naneapkthheckhe T a 6 ji. II) SKOJioniHecKOH njiacthmhoctbio (3BpHTonHbie T a6u. IV). h onehb 6 o jib in o H 3acTpoH K a T e p p m o p H H B«jiojieHKH-)I,BopcKOH nph Be^eT k o6eahehhk> MHpMeKo4)ayHbi /t o o k o jio 14 BH/toB. n o / t BjiHHHHeM yp6ah H 3aitH O H H oro n p e c c a Hcne3HyT nech b ie b h a w ( 6 o p a ) u rnrpo(j)h JibHbie. SUM M ARY [Title: A n ts (Formicidae, Hymenoptera )] The study area was B iałołęka D w orska, a typical su b u rb o f W arsaw. T his is a very diversified area, p artly covered w ith sm all patches o f m ore o r less degraded oak-lim ehornbeam forests (Tilio-Carpinetum) a n d carrs ( Circaeo-Alnetum), birch w oods, m ixed coniferous forests (Pino-Quercetum ) an d m oist coniferous forests (Pencedano-Pinetum). A long the form er stream there is a n arro w b elt o f m eadow s. M ost o f the area, how ever, is occupied by crop fields and one-fam ily houses w ith gardens. The m yrm ecofauna o f B iałołęka D w o rsk a is relatively rich. It includes 31 species (66% o f the m yrm ecofauna o f the M azovian L ow land P i s a r s k i in press). Its species com position and abundance show large diversity in p artic u lar h ab itats (Tab. VI). The p o o rest m yrm ecofauna occurs in the alder com m unity (11 species) an d the rich est one in the mixed coniferous forest (23 species). T he low est density o f a n ts w as recorded in the mixed coniferous forest (39.2 an ts per m 2) an d the highest in the m eadow ( a n ts p er m 2). The dom in an t species are M yrmica laevinodis in the o ak -hornbeam forest and in the alder com m unity, Lasius flavus in the m eadow s an d in the mixed coniferous forest, Lasius fuliginosus in the birch w ood, and Formica pratensis in the pine fo rest (Tab. VI). The structure o f the m yrm ecofauna o f B iałołęka D w orska w as com pared w ith the structure o f an t com m unities living in h om ologous n a tu ra l h ab itats and in the centre o f W arsaw. A s a result, it w as possible to determ ine the degree o f the tran sfo rm atio n o f a n t 23

14 354 B. Pisarski 14 com m unities in Białołęka D w orska, and to prepare a prognosis o f changes which will occur in them as an effect o f urb an pressure. There were no large differences in the species com position between ant com m unities occupying particular habitats o f Białołęka D w orska and hom ologous natural habitats. But significant differences occurred in the dom inance structure. In Białołęka D w orska the group o f dom inants consists of the species with large geographical ranges (Palaearctic Tab. II) and w ith large ecological am plitudes (eurytopic Tab. IV). A fter the establishm ent o f a new housing estate in Białołęka D w orska the myrmecofauna will be reduced to about 14 species. As a result of urban pressure, forest-dwelling and hygrophilous species will be elim inated from this area.