NAUCZYCIEL KLUCZOWĄ TECHNOLOGIA W SZKOLE CYFROWE KOMPETENCJE NAUCZYCIELI Dr hab. Prof. UV Marlena Plebańska Uniwersytet Vistula marlenaplebanska@hotmail.com Abstract. Wraz z upływem czasu, mnożącymi się raportami podsumowaniami projektów, programów i dyskusji nieustanie pojawiają się pytania Po co cyfryzować szkoły? Czy określenie cyfrowa szkoła jest określeniem adekwatnym z określeniem dobra szkoła? Jaki sens ma wdrożenie technologii cyfrowych w szkołach? Jak wdrażać nowe technologie edukacyjne? W jaki sposób ewaluować efektywność tych wdrożeń? Natomiast w myśli idei, iż najważniejszą, kluczową technologią jest nauczyciel pojawia się pytanie, w jakie cyfrowe kompetencje powinien być uzbrojony nauczyciel. Niniejszy artykuł stanowi próbę analizy cyfrowych kompetencji nauczycieli w nauczaniu przedmiotowym. 1. Wstęp Wykorzystanie technologii edukacyjnych nie jest celem samym w sobie. Rozwiązania technologiczne jako narzędzia powinny służyć realizacji, usprawnieniu wdrażania, celów dydaktycznych. Cyfryzacja edukacji wspiera zmianę paradygmatu nauczania, powinna więc wspierać sposób myślenia o procesie uczenia się nauczania, w którym uczeń staje się twórcą, a nie tylko uczestnikiem procesu dydaktycznego, zaś szkoła środowiskiem uczenia się. Takie podejście pozwala na stopniowe odchodzenie od transmisyjnego modelu nauczania, szeroko obecnego dziś w szkołach. Podstawowymi przesłankami wykorzystania technologii w szkole jest dzisiaj indywidualizacja procesu kształcenia oraz umożliwienie uczniom poszukiwania własnej drogi, nauka we własnym tempie oraz stylu uczenia się, przygotowanie do samodzielnego korzystania z zasobów edukacyjnych, przygotowanie do dorosłego życia, w którym obecni uczniowie będą musieli stale rozwijać się, aby nadążać za stale zmieniającym się światem.
2 Kazimierz Mikulski Współczesna edukacja to już nie 45 minutowa lekcja wynikająca z pruskiej tradycji lecz proces stałego doskonalenia się 24 h/ 7 dni w tygodniu. Uczniowie uczestniczą w procesie dydaktycznym wszędzie i cały czas. Nowe technologie edukacyjne jak żadne inne narzędzie do tej pory wspierają uczniów w tych procesach. To właśnie dzięki nowym technologiom nauczyciele mogą korzystać z zasobów informacji i wiedzy dostępnych na całym świecie, współpracować online z uczniami z innych krajów i kontynentów, tworzyć własne zasoby edukacyjne, tworzyć, odkrywać, budować, rozbudowywać, uzupełniać kompetencje. 2. Uczeń, a nowe technologie edukacyjne Współczesny uczeń to osoba, która urodziła i wychowała się w świcie To właśnie nowe technologie likwidują granicę czasu i przestrzeni w edukacji, zapewniają stały dostęp do edukacji. To również nowe technologie edukacyjne dzięki wykorzystaniu odpowiednich standardów m.in. WCAG 2.0 przeciwdziałają wkluczeniom uczniów wynikających z dysfunkcji. W centrum cyfrowej edukacji zawsze znajduje się uczeń, natomiast pozostali uczestnicy środowiska szkolnego (nauczyciele, rodzice, kadra zarządzająca, partnerzy szkoły, administracja) przyjmują rolę mentorów, przewodników, osób wspierających ucznia w jego indywidualnym rozwoju (rys. 1). Nauczyciele Partnerzy Uczeń Rodzice Administracja Kadra Zarządzające Rysunek 1. Uczeń w centrum procesu dydaktycznego (Opracowanie własne) Współczesny uczeń to osoba funkcjonująca równolegle w trzech przestrzeniach edukacyjnych przestrzeni rzeczywistej, przestrzeni wirtualnej oraz przestrzeni osobistej (rys. 2). Edukacja w każdej z tych przestrzeni wspierana jest przez cyfrowe
Koordynatorzy innowacji w edukacji 3 technologie. W każdej z wymienionych przestrzeni praca z technologii edukacyjnych może zwiększyć efektywność realizacji celów dydaktycznych, które technologia wspiera lub wręcz przeciwnie przy niewłaściwym ich wykorzystaniu spowodować odwrotny skutek stać się jedynie efektowną nowinką. Przestrzeń rzeczywista Przestrzeń osobista Przestrzeń wirtualna Rysunek 2. Przestrzenie edukacji ucznia Źródło (Opracowanie własne) 3. Nauczyciel, a nowe technologie edukacyjne Nowe technologie edukacyjne to także szereg korzyści dla nauczycieli m.in. możliwość kreowania własnych scenariuszy lekcji, sprawnej ewaluacji wiedzy uczniów, prowadzenia lekcji poza budynkiem szkoły, dostęp do wiedzy na żądanie itp. Wykorzystanie technologii edukacyjnych w nauczaniu przedmiotowym nie jest jednak proste. Nauczyciel musi potrafić podjąć wiele kluczowych dla procesu dydaktycznego decyzji związanych z zastosowaniem technologii edukacyjnych a mianowicie: W jakich sytuacjach dydaktycznych wybrać narzędzia technologiczne? Kiedy narzędzia technologiczne będą efektywne i skuteczne dla realizacji konkretnych celów dydaktycznych? Czy zastosować narzędzia technologiczne czy analogowe? Dlaczego wybrać narzędzia technologiczne i które będą optymalne w kontekście założeń przedmiotowych? Jakie korzyści dla procesu edukacyjnego przyniesie wykorzystanie wybranych narzędzi technologicznych? Które narzędzia technologiczne wybrać i dlaczego? Jak często, długo i intensywnie korzystać w narzędzi technologicznych?
4 Kazimierz Mikulski Jak powinien przebiegać proces dydaktycznych w przestrzeni rzeczywistej z technologii? Jak powinien przebiegać proces dydaktycznych w przestrzeni wirtualnej z technologii? Jak skutecznie przeprowadzić zajęcia z technologii (jak motywować, angażować uczniów, indywidualizować pracę) Jak ewaluować zajęcia z technologii? Jak mierzyć skuteczności wykorzystania narzędzi technologicznych w procesach dydaktycznych? I wiele innych. W związku z tym obok stricte technicznych umiejętności związanych z różnorakiego sprzętu (tablice interaktywne, laptopy, tablety, urządzania peryferyjne, niezwykle ważna jest wśród nauczycieli świadomości celowości wykorzystania technologii w nauczaniu przedmiotowym, zarówno w perspektywie długotermi celów edukacyjnych, jak i w odniesieniu do pojedynczej lekcji. Sprawne funkcjonowanie technologii w szkole wymaga zatem od nauczycieli wielu kompetencji. Na świecie podejmowanych jest wiele prób klasyfikacji cyfrowych kompetencji oraz cyfrowych umiejętności nauczycieli. Działania te podejmowane są zarówno na poziomie Parlamentu Europejskiego Digital Competence Framework (https://ec.europa.eu/jrc/en/digcomp/digital-competence-framework), czy standard opracowany przez Ministerstwo Edukacji w Katalonii http://ensenyament.gencat.cat/web/.content/home/departament/publicacions/collec cions/competencies-basiques/eso/eso-ambit-digital-angles.pdf/ 4. Ramowe ujęcie cyfrowych kompetencji nauczycieli Analiza dostępnych standardów umiejętności oraz kompetencji nauczycieli wskazuje, iż nauczyciele powinni posiadać umiejętność organizowania swoich lekcji z uwzględnieniem poziomu nauczania, metodyki przedmiotowej oraz form prowadzania zajęć dydaktycznych (lekcja z multimediów, e-learning, b- learning, m-learning), a także sprawność wykorzystywania różnego typu cyfrowych materiałów edukacyjnych. Niezbędna jest również swoboda pracy z narzędziami dostępnymi online programami, aplikacjami oraz umiejętność samodzielnego ich projektowania. Nauczyciele powinni umieć pracować zarówno w tradycyjnym środowisku, jak i w środowisku wirtualnym, wykorzystując różnego typu platformy edukacyjne, dzienniki elektroniczne itp. Programy doskonalenia kompetencji cyfrowych nauczycieli powinny również odnosić się do otwartego standardu szkoły, ukierunkowanego na otwartą edukację w znaczeniu: 1. Otwarte standardy technologiczne, w tym opisane, upublicznione API;
Koordynatorzy innowacji w edukacji 5 2. Otwartość tworzenia cyfrowych zasobów edukacyjnych (interface do kreowania zasobów przez nauczyciela i ucznia); 3. Otwartość systemów, platform, narzędzi - łączenie oferty rynkowej bezpłatnej i płatnej (platforma linkująca dostępne na rynku cyfrowe zasoby edukacyjne); 4. Otwartość przestrzeni dydaktycznych w kontekście prowadzenia zajęć poza salą lekcyjną np. w muzeum, w parku, na wycieczce etc. z technologii (w znaczeniu dostępnej infrastruktury, zasobów edukacyjnych, mobilnego sprzętu). 5. Kreowanie, profilowanie indywidualnych profili ucznia, nauczyciela, szkoły W ujęciu ramowym cyfrowe kompetencje nauczycieli zgrupować możemy w cztery kluczowe obszary, a mianowicie: kompetencji przedmiotowych, metodycznych, technologicznych oraz rozwój osobisty. 1. Kompetencje przedmiotowe znajomość możliwości nauczania danego przedmiotu z Znajomość przedmiotowych elektronicznych zasobów edukacyjnych. Wykorzystanie elektronicznych zasobów edukacyjnych w kontekście celów dydaktycznych, grupy docelowej oraz treści podstawy programowej. Planowanie lekcji/zajęć przedmiotowych z Projektowanie własnych elektronicznych, edukacyjnych zasobów przedmiotowych. Wykorzystanie współczesnych metod prowadzania lekcji/zajęć przedmiotowych z 2. Kompetencje metodyczne znajomość potrzeb oraz możliwości współczesnego ucznia w kontekście wykorzystania technologii w nauczaniu szkolnym. Analiza środowiska szkolnego w kontekście wykorzystania Projektowanie, realizacja, ewaluacja lekcji tradycyjnej z aktywizujących metod dydaktycznych oraz Projektowanie, realizacja i ewaluacji procesu kształcenia na odległość. Projektowanie, realizacja, ewaluacja procesu kształcenia w formule blended learning (mieszanego). Skuteczna komunikacja z uczniami i rodzicami z 3. Kompetencje technologiczne umiejętność pracy z różnego typu urządzeniami, programami oraz znajomość Internetu Wykorzystanie komputerów różnych typów. Wykorzystanie edukacyjnych urządzań mobilnych. Wykorzystanie programów edukacyjnych.
6 Kazimierz Mikulski Wykorzystanie aplikacji mobilnych. Wykorzystanie urządzeń peryferyjnych (np. drukarek, urządzań do e- testów, systemy głosowań, urządzenia pomiarowe, rzutników). Wykorzystanie systemów zarządzania klasą. Swoboda poruszania się w sieci. 4. Rozwój osobisty stałe doskonalenie kluczowych kompetencji oraz kluczowych grup cyfrowy kompetencji nauczycieli. Stały proces podnoszenia kompetencji społecznych Stały proces podnoszenia kompetencji cyfrowych Poniższa tabela prezentuje podstawowe, ramowe ujęciu kluczowych cyfrowych kompetencji nauczycieli niezbędnych do realizacji zajęć przedmiotowych z technologii edukacyjnych. Podstawowe ujęcie kompetencji cyfrowych przedstawione w tabeli poniżej w celu pełnego wykorzystania na zajęciach przedmiotowych powinno zostać dostosowane do poziomu edukacyjnego jak również specyfiki nauczania przedmiotu. Ponadto w celu jednoznacznego pomiaru poziomu kompetencji dla poszczególnych etapów edukacyjnych oraz grup przedmiotowych opracowane powinny zostać wskaźniki oraz narzędzia pomiaru co stanowi obecnie obszar działań badawczych autorki. Wykorzystanie komputerów różnych typów Wykorzystanie edukacyjnych urządzań mobilnych Wykorzystanie programów edukacyjnych Tabela 1. Ramowe ujęcie kompetencji cyfrowych nauczycieli Kompetencje technologiczne/techniczne Wiedza Umiejętności Postawy typy, modele komputerów (stacjonarne, mobilne). typy, modele urządzeń mobilnych. typy programów edukacyjnych (szerokie portfolio). obsługiwać dowolny wybrany typ/model komputera. obsługiwać dowolny/wybrany typ/model urządzenia mobilnego. obsługiwać różnego typu programy edukacyjne. Nauczyciel wie, kiedy i w jakich sytuacjach świadomie wykorzystać komputer w celu podniesienia jakości dydaktycznej zajęć. Nauczyciel wie, kiedy i w jakich sytuacjach wykorzystać komputer w celu podniesienia jakości dydaktycznej zajęć. jakich sytuacjach dydaktycznych użyć, jakiego programu edukacyjnego w celu podniesienia jakości dydaktycznej zajęć. Wykorzystanie aplika- Nauczyciel wie, kiedy
Koordynatorzy innowacji w edukacji 7 cji mobilnych Wykorzystanie urządzeń peryferyjnych (np. drukarek, urządzań do e-testów, systemy głosowań, urządzenia pomiarowe, rzutników). Wykorzystanie systemów zarządzania klasą. Swoboda poruszania się w sieci Możliwości nauczania danego przedmiotu z Znajomość przedmiotowych elektronicznych zasobów edukacyjnych typy aplikacji mobilnych. typy, urządzeń peryferyjnych (portfolio). typy, systemów zarządzania klasą. możliwości korzystania (podłączania się) z Internetu. obsługiwać różnego typu aplikacje mobilne. obsługiwać różnego typu urządzenia peryferyjne. obsługiwać rożnego typu systemy zarządzania klasą. skorzystać z Internetu na różne sposoby. (np. Podpiąć się do lokalnej sieci WI-FI, skorzystać z Internetu LTE ect.) Kompetencje przedmiotowe oraz w jakich sytuacjach dydaktycznych użyć, jakiej aplikacji mobilnej w celu podniesienia jakości dydaktycznej zajęć. Nauczyciel wie kiedy oraz w jakich sytuacjach dydaktycznych wykorzystać które z urządzań peryferyjnych w celu podniesienia jakości dydaktycznej zajęć. Nauczyciel wie, kiedy oraz w jakich sytuacjach dydaktycznych wykorzystać dane funkcjonalności zarządzania klasą. Nauczyciel wie, kiedy oraz w jakich sytuacjach dydaktycznych wykorzystać dane możliwość podłączenia do Internetu. Np. W klasie optymalniejsze będzie WI-FI, na lekcji w parku Internet mobilny. Wiedza Umiejętności Postawy Nauczyciel posiada wiedzę na temat możliwości nauczania danego przedmiotu/na wybranym etapie edukacyjnym z typy przedmiotowych elektronicznych zasobów edukacyjnych. Np. e-podręczniki, e- testy, e-zasoby kultu- Nauczyciel posiada umiejętności w zakresie nauczania danego przedmiotu z aktywnie korzystać z różnych typów przedmiotowych, elektronicznych zasobów edukacyjnych. Np. E- jakich sytuacjach dydaktycznych wykorzystać nowe technologie, aby zoptymalizować jakość nauczania danego przedmiotu. jakich sytuacjach dydaktycznych wykorzystać dane przedmiotowe elektroniczne zasoby edukacyjne,
8 Wykorzystanie elektronicznych zasobów edukacyjnych w kontekście celów dydaktycznych, grupy docelowej oraz merytoryki przedmiotu Planowanie lekcji/ zajęć przedmiotowych z technologii Projektowanie własnych elektronicznych, edukacyjnych zasobów przedmiotowych Wykorzystanie współczesnych metod prowadzania lekcji/ zajęć przedmiotowych z Znajomość potrzeb oraz możliwości współczesnego ucznia w kontekście wykorzystania ry, e-eksperymenty ect. możliwości wykorzystania przedmiotowych elektronicznych zasobów edukacyjnych w kontekście celów dydaktycznych, specyfiki grupy docelowej odbiorców oraz merytoryki przedmiotu. planowanie lekcji/ zajęć przedmiotowych z (metodyczne i technologiczne) projektowania własnych elektronicznych, edukacyjnych zasobów przedmiotowych. Nauczyciel zna współczesne metody dydaktyczne (np. WebQuest, gamifikacja, metoda projektów, odwrócona klasa) oraz możliwości ich zastosowania na zajęciach przedmiotowych z Kazimierz Mikulski podręczniki, e-testy, e-zasoby kultury ect. wykorzystać przedmiotowe elektroniczne zasoby edukacyjne w kontekście celów dydaktycznych, grupy docelowej oraz merytoryki przedmiotu. zaplanować lekcję/ zajęcia przedmiotowe z zaprojektować własne elektroniczne, edukacyjne zasoby przedmiotowe. wykorzystać współczesne metody dydaktyczne (np. WebQuest, gamifikacja, metoda projektów, odwrócona klasa) na zajęciach przedmiotowych z zastosowaniem Kompetencje metodyczne aby zoptymalizować jakość nauczania danego przedmiotu. jakich sytuacjach dydaktycznych wykorzystać dane przedmiotowe elektroniczne zasoby edukacyjne, w kontekście celów dydaktycznych, grupy docelowej oraz merytoryki przedmiotu. Nauczyciel wie, kiedy jest celowe i w jakim zakresie i dlaczego wprowadzenie w plan lekcji/zajęć jakich sytuacjach i dlaczego warto projektować własne elektroniczne edukacyjne zasoby przedmiotowe. jakich sytuacjach i dlaczego warto wykorzystywać na zajęciach przedmiotowych współczesne metody dydaktyczne w połączeniu z nowymi technologiami. Wiedza Umiejętności Postawy Nauczyciel posiada wiedzę na temat potrzeb oraz możliwości współczesnego ucznia (z uwzględnie- Nauczyciel posiada umiejętność projektowania oraz prowadzenia zajęć z Nauczyciel wie, jak wykorzystać potrzeby oraz możliwości współczesnego ucznia w procesach dydak-
Koordynatorzy innowacji w edukacji 9 Analiza środowiska szkolnego w kontekście wykorzystania Projektowanie, realizacja, ewaluacja lekcji tradycyjnej z technologii Projektowanie, realizacja i ewaluacji procesu kształcenia na odległość Projektowanie, realizacja, ewaluacja procesu kształcenia blended learning (mieszanego) niem poziomu edukacyjnego) niezbędną do zaprojektowania oraz przeprowadzenia zajęć z analizy środowiska szkolnego w kontekście wykorzystania (Analiza potrzeb, możliwości, gotowości na innowacyjne rozwiązania uczniów i rodziców w zakresie wykorzystania technologii, dostępność systemów itp. Z poziomu szkoły, możliwość aranżacji sal lekcyjnych /przestrzeni edukacyjnych rzeczywistej oraz wirtualnej) projektowania, realizacji, ewaluacji lekcji tradycyjnej z projektowania, realizacji, ewaluacji procesu kształcenia na odległość. (Zasad = metody, narzędzia, typy, metodyka) projektowania, realizacji, ewaluacji procesu kształcenia mieszanego blended learning. (Zasad = metody, narzędzia, typy, metodyka) technologii z wiedzy na temat współczesnego ucznia. przeprowadzić analizę środowiska szkolnego i wykorzystać wnioski z niej wyciągnięte w kontekście prowadzenia własnych procesów dydaktycznych z zaprojektować, zrealizować, ocenić lekcję tradycyjną z zaprojektować, zrealizować, ocenić proces kształcenia na odległość. zaprojektować, zrealizować, ocenić proces kształcenia mieszanego blended learning. tycznych realizowanych z Nauczyciel wie, kiedy, w jakim zakresie i dlaczego warto analizować środowisko szkolne w kontekście wykorzystania Nauczyciel wie, kiedy, dlaczego i w jakim zakresie wykorzystywać nowe technologie na lekcji/ zajęciach tradycyjnych. Nauczyciel wie, kiedy, dlaczego i w jakim zakresie wykorzystywać procesy kształcenia na odległość. Nauczyciel wie, kiedy, dlaczego i w jakim zakresie wykorzystywać proces kształcenia mieszanego blended learning.
10 Skuteczna komunikacja z uczniem z technologii Stały proces podnoszenia kompetencji społecznych Stały proces podnoszenia kompetencji cyfrowych skutecznej komunikacji z uczniem z technologii Kazimierz Mikulski Rozwój osobisty skutecznie komunikować się z uczniem z Nauczyciel wie, kiedy, w jakich sytuacjach, dlaczego, w jakich obszarach komunikować się z uczniem z Wiedza Umiejętności Postawy Nauczyciel zna/ rozumie kompetencji kluczowych. (Posiada odpowiedni poziom kompetencji) Nauczyciel zna/rozumie kompetencje cyfrowe. (Posiada odpowiedni poziom kompetencji) Nauczyciel potrafi wykorzystać kompetencje kluczowe w praktyce( dostosować do poziomu edukacyjnego, na którym uczy oraz specyfiki potrzeb grupy docelowej swoich uczniów) Nauczyciel potrafi wykorzystać kompetencje cyfrowe w praktyce. (dostosować do poziomu edukacyjnego, na którym uczy oraz specyfiki potrzeb grupy docelowej swoich uczniów) Nauczyciel stale rozwija, podnosi poziom swoich kompetencji społecznych. Nauczyciel stale rozwija, podnosi poziom swoich kompetencji cyfrowych. Podsumowanie Podsumowujące warto zwrócić uwagę, iż rama kompetencji cyfrowych nauczycieli ze względu na ogromną dynamikę zmian rynku technologii powinna cechować się z jednej strony dużą elastycznością z drugiej zaś strony skalowalnością oraz otwartością na nowe rozwiązania technologiczne, które mogą zostać wykorzystywane w procesach dydaktycznych realizowanych zarówno w przestrzeni rzeczywistej jak i wirtualnej. Zatem zarówno opracowanie jak i utrzymanie / modyfikacja ramy kompetencji cyfrowych nauczycieli stanowi proces stałej zmiany oraz doskonalenia. Literatura 1. https://ec.europa.eu/jrc/en/digcomp/digital-competence-framework/ 2. http://ensenyament.gencat.cat/web/.content/home/departament/publicaci ons/colleccions/competencies-basiques/eso/eso-ambit-digital-angles.pdf