Ślinianki złożone gruczoły o budowie zrazikowej zbudowane z: - odcinków (jednostek) wydzielniczych (pęcherzyki surowicze, cewki śluzowe) - przewodów wyprowadzających Gruczoły układu pokarmowego Główne składniki śliny: woda jony: K+, Cl-, Na+, HCO3rodanki enzymy - amylaza ślinowa (ptialina) - lipaza - peroksydaza - kalikreiny białka antybakteryjne - lizozym - laktoferyna - histatyna - cystatyna - białka bogate w prolinę - IgA wąskie przestrzenie pomiędzy strukturami gruczołowymi na terenie zrazików zajęte przez: czynniki wzrostowe (EGF) - sieć naczyń włosowatych - włókna nerwowe (głównie autonomiczne) przegrody międzyzrazikowe tkanka łączna, śluz (glikoproteidy b. bogate w cukrowce) wyprowadzające, naczynia, nerwy Cewka śluzowa: kom. mioepitelialne komórki wydzielnicze śluzowe - spłaszczone jądra, przypodstawnie - aparat Golgiego - siateczka szorstka - ziarna wydzielnicze (słabo się barwią) komórki wydzielnicze surowicze (półksiężyc surowiczy) komórki mioepitelialne blaszka podstawna kom. pęcherzykowe Pęcherzyk surowiczy: komórki wydzielnicze (surowicze = produkujące białka) - piramidowe, zasadochłonne - okrągłe jądra komórkowe - szorstka siateczka, aparat Golgiego, ziarna wydzielnicze - kanaliki międzykomórkowe komórki mioepitelialne blaszka podstawna Komórki surowicze produkują prawie wszystkie białka śliny i wydzielają IgA Wydzielina surowicza (wodnista): woda, jony, białka (enzymy) Wydzielina śluzowa (gęsta, lepka): woda, jony, mucyny Obrazy z mikroskopu elektronowego Półksiężyc surowiczy czapeczka z komórek surowiczych na końcu cewki śluzowej produkuje białka, m.in. lizozym i EGF szczególnie dobrze rozwinięte w śliniance podżuchwowej komórki surowicze komórki śluzowe 1
pęcherzyk sur. śródzrazikowe wstawka prążkowany cewka śl. Przewody wyprowadzające: wstawka wewnątrz zrazika prążkowany międzyzrazikowy w tkance łącznej pomiędzy główny zrazikami Wstawka: nabłonek jednowarstwowy sześcienny wymiana jonów Cl - /HCO3 - produkcja laktoferyny, lizozymu i EGF Przewód prążkowany: nabłonek jednowarstwowy walcowaty prążkowanie przypodstawne wymiana jonów Na + /K +, Cl - /HCO3 - wydzielanie jonów metali ciężkich jonów rodankowych i IgA produkcja laktoferyny, kalikrein i EGF wstawka prążkowany międzyzrazikowy główny Przewód międzyzrazikowy: nabłonek jednowarstwowy walcowaty wielorzędowy Anatomiczne typy ślinianek: Przewód główny: nabłonek wielorzędowy wielowarstwowy walcowaty wielowarstwowy płaski (ujście) Przewody (szczególnie wstawki i prążkowane) odpowiadają za ostateczny skład śliny. Ślinianka przyuszna Ślinianka podjęzykowa surowicza (tylko pęcherzyki surowicze) długie wstawki nieliczne grupy adipocytów mieszana ze znaczną przewagą komponenty śluzowej (tylko cewki śluzowe) słabo rozwinięte półksiężyce surowicze w przewodach prążkowanych najsłabsze prążkowanie lub jego brak 2
Ślinianka podżuchwowa gr. von Ebnera Małe gruczoły ślinowe mieszana z przewagą komponenty surowiczej (80% pęcherzyki surowicze, 20% cewki śluzowe) dobrze rozwinięte półksiężyce surowicze długie prążkowane wysepki tkanki tłuszczowej (zwiększają się z wiekiem) Unerwienie gruczołów ślinowych unerwienie autonomiczne przywspółczulne i współczulne najsilniejszy wpływ komponenty przywspółczulnej na wydzielanie śliny (mediator: acetylocholina) układy przywspółczulny i współczulny NIE działają antagonistycznie gr. wargowe zlokalizowane w błonie podśluzowej jamy ustnej, rzadziej w blaszce właściwej złożone nie są otoczone torebką, przeważnie brak budowy zrazikowej surowicze, śluzowe, mieszane wstawki wyprowadzające (nabł. jednowarstwowy walcowaty) gruczoły von Ebnera - surowicze pozostałe gruczoły językowe i gruczoły podniebienne - śluzowe gruczoły wargowe i policzkowe mieszane Trzustka to złożony gruczoł o budowie zrazikowej, posiadający dominującą część zewnątrzwydzielniczą i małe skupiska komórek dokrewnych (wysepki trzustkowe Langerhansa). wysepki trzustkowe gruczoł wargowy VIP śródzrazikowe odcinki zewnątrzwydzielnicze tkanka łączna międzyzrazikowa naczynie międzyzrazikowe na terenie ślinianek znajdują się także perykariony komórek zwojowych naczynia pęczek nerwowy odcinki zewnątrzwydzielnicze śródzrazikowe wysepki trzustkowe ciałko Paciniego Część zewnątrzwydzielniczą stanowi zwarty układ odcinków wydzielniczych (pęcherzyków trzustkowych) i system przewodów wyprowadzających. Pęcherzyk trzustkowy komórki wydzielnicze (pęcherzykowe) komórki śródpęcherzykowe blaszka podstawna kom. pęcherzykowe kom. śródpęcherzykowe Komórki śródpęcherzykowe należą do przewodu wyprowadzającego (wstawki), która częściowo wchodzi na teren pęcherzyka Pęcherzyk otaczają naczynia włosowate blaszka podstawna 3
Komórki wydzielnicze (pęcherzykowe) to typowe komórki produkujące białka i wykazujące wyraźną polaryzację - jej efektem jest dwubarwność komórek i całego pęcherzyka siateczka szorstka, Golgi kwasochłonne ziarna wydz. kanaliki międzykomórkowe Produkty wydzielnicze komórek pęcherzykowych Proenzymy: (aktywowane w jelicie cienkim) trypsynogen chymotrypsynogen prokarboksypeptydaza proelastaza profosfolipaza A2 Aktywne enzymy: alfa-amylaza lipaza trójglicerydowa DNaza RNaza Inne: proteazy esterazy kofaktor lipazy inhibitor trypsyny kwaśny proteoglikan Przewody wyprowadzające: wstawki (nabłonek płaski do niskiego sześciennego) śródzrazikowe (nabłonek sześcienny) wstawka śródzrazikowy kom. śródpęcherzykowe Komórki nabłonkowe wstawek i przewodów śródzrazikowych transportują jony i wydzielają zasadowy, bogaty w dwuwęglany płyn (neutralizacja kwaśnej treści pokarmowej). Komórki śródpęcherzykowe są morfologicznie i czynnościowo podobne do komórek wstawki międzyzrazikowe (nabłonek walcowaty): - kom. główne (najliczniejsze, podobne do komórek przewodów śródzrazikowych) - kom. podstawne (niezróżnicowane) - kom. szczoteczkowe - kom. dokrewne główne - nabłonek walcowaty o podobnym składzie komórkowym - warstwa tkanki łącznej - warstwa mięśniówki gładkiej Wątroba jest nie tylko dużym, złożonym gruczołem, ale przede wszystkim metabolicznym centrum organizmu Funkcje: przemiany metaboliczne substancji endo- i egzogennych produkcja białek osocza produkcja lipidów produkcja i wydzielanie żółci magazynowanie witamin i Fe udział w eliminacji patogenów i starych erytrocytów Wątrobę budują jednostki strukturalne - zraziki wątrobowe 4
świnia Klasyczny zrazik wątrobowy człowiek przestrzenie wrotne przestrzenie wrotne komórki wątrobowe (hepatocyty) ułożone w blaszki zatoki wątrobowe (naczynia włosowate) W wątrobie niektórych zwierząt (np. świni) zraziki są oddzielone tkanką łączną. W wątrobie ludzkiej brak ciągłych przegród łącznotkankowych, ale zraziki można wyodrębnić dzięki specyficznej architekturze miąższu wątrobowego. przestrzeń wrotna T PŻ przestrzenie wrotne (tkanka łączna) z triadą): - tętnica międzyzrazikowa - żyła międzyzrazikowa - żółciowy międzyzrazikowy Różne sposoby podziału miąższu wątrobowego Ż 1. klasyczny zrazik wątrobowy 2. zrazik wrotny (Malla) 3. gronko wątrobowe Osią gronka wątrobowego są naczynia okołozrazikowe Strefy gronka wątrobowego: Blaszki hepatocytów i zatoki są otoczone siecią włókien srebrochłonnych Hepatocyty stref 1 i 3 różnią się aktywnością metaboliczną i cechami morfologicznymi: przepływ krwi Strefa 1 Strefa 2 1 bogata w tlen (aktywnego metabolizmu) 2 pośrednia (zmiennego metabolizmu) 3 uboga w tlen (niskiego metabolizmu) Strefa 3 Hepatocyt W związku z jego wieloma różnorodnymi funkcjami, jest najbogatszą w organelle komórką organizmu Strefa 1: (wysoka aktywność) duże mitochondria z licznymi grzebieniami, obfita siateczka szorstka, dużo glikogenu Strefa 3: (niska aktywność) małe mitochondria z rzadkimi grzebieniami, obfitsza siateczka gładka, mało glikogenu, wczesne zmiany degeneracyjne naczynie okołozrazikowe tlen detoksyfikacja uwalnianie glukozy glikoliza rozkład kw. tłuszcz. synteza kw. tłuszcz. Nakładające się na siebie strefy gronka wątrobowego można odnieść do obszarów klasycznego zrazika: strefa 1 = obszar wokół przestrzeni wrotnej (okołowrotny) - na obwodzie zrazika strefa 3 = obszar wokół żyły centralnej (okołocentralny) Funkcje hepatocytu: metabolizm cukrowców: obrót glukoza-glikogen, glukoneogeneza metabolizm lipidów: rozkład chylomikronów, synteza cholesterolu i fosfolipidów, produkcja i wydzielanie VLDL synteza białek osocza produkcja i wydzielanie żółci detoksyfikacja funkcja dokrewna: produkcja insulinopodobnych czynników wzrostu (ILGF1 i 2, dawniej somatomedyn), erytropoetyny i cytokin wydzielanie IgA 5
Bieguny hepatocytu: siateczka szorstka zatoka (naczynie) biegun naczyniowy wchłanianie i wydzielanie siateczka gładka aparat Golgiego mitochondria lizosomy peroksysomy ziarna glikogenu drobne krople lipidowe sąsiedni hepatocyt biegun żółciowy (kanalikowy) wydzielanie żółci Hepatocyty mogą być dwujądrzaste zatoka Biegun naczyniowy: mikrokosmki obfita siateczka szorstka wchłanianie produktów trawienia (obecnych w krwi spływającej z przewodu pokarmowego) wydzielanie glukozy, białek, lipoproteidów śródbłonek światło zatoki przestrzeń Dissego mikrokosmki Zatoki wątrobowe odmiana kapilarów o nieciągłej ścianie szerokie, nieregularne komórki śródbłonkowe z otworami o różnej wielkości brak blaszki podstawnej pełna przepuszczalność Przestrzeń okołozatokowa Dissego: pomiędzy biegunami naczyniowymi hepatocytów a ścianą zatoki (śródbłonkiem) Biegun żółciowy: kanalik żółciowy (symetryczne wpuklenia błon komórkowych) z mikrokosmkami połączenia międzykomórkowe (uszczelnienie i wzmocnienie kanalika) liczne diktiosomy i lizosomy wydzielanie żółci i IgA hepatocyty zatoki naczynia okołozrazikowe kom. ziarnista Komórki związane ze ścianą zatok wątrobowych: komórki Browicza-Kupffera lipocyty komórki ziarniste przestrzeń okołozatokowa (Dissego) kom. Kupffera komórki (Browicza-) Kupffera makrofagi rezydujące w wątrobie: fagocytują bakterie, uszkodzone komórki, stare erytrocyty; produkują cytokiny wpływające na funkcje hepatocytów, komórek śródbłonkowych i komórek ziarnistych lipocyt lipocyty (kom. Ito, gwiaździste) specyficzna odmiana miofibroblastów, magazynują lipidy i wit. A; regulują przepływ krwi przez zatoki, w warunkach patologicznych produkują włókna kolagenowe (zwłóknienie wątroby marskość) komórki ziarniste limfocyty NK 6
Krążenie krwi w wątrobie Wewnątrzwątrobowe drogi żółciowe kanaliki żółciowe cholangiola kanalik żółciowy tętnica wątrobowa żyła wrotna tętnice międzypłatowe żyły międzypłatowe tętnice międzyzrazikowe żyły międzyzrazikowe tętnice okołozrazikowe żyły okołozrazikowe tętniczki wlotowe żyłki wlotowe zatoki wątrobowe żyły centralne żyły podzrazikowe żyły wątrobowe cholangiole (spłaszczone komórki nabłonkowe, hepatocyty, komórki owalne) przewodziki żółciowe (niskie komórki sześcienne, kom. owalne) międzyzrazikowe żółciowe (nabłonek sześcienny do walcowatego) Komórki nabłonkowe przewodów żółciowych wydzielają alkaliczny płyn (dwuwęglany) przewodzik żółciowy międzyzrazikowy żółciowy Pozawątrobowe drogi żółciowe wątrobowe prawy i lewy wątrobowy wspólny pęcherzykowy pęcherzyk żółciowy żółciowy wspólny Budowa ściany: nabłonek jednowarstwowy walcowaty (komórki jasne, pojedyncze kom. dokrewne i szczoteczkowe) blaszka właściwa mięśniówka gładka warstwa włóknista/surowicza Pęcherzyk żółciowy nabłonek i układ warstw jak w przewodach pozawątrobowych liczne fałdy błony śluzowej nieliczne małe gruczoły śluzowe w blaszce właściwej wpuklenia śluzówki w obręb mięśniówki (wczesne zmiany patologiczne?) Komórki jasne: mikrokosmki połączenia międzykomórkowe mitochondria w górnej i dolnej części Funkcja: resorbcja wody i jonów mięśniówka warstwa włóknista 7