Uwarunkowania wzrostu gospodarczego w świetle wniosków płynących z nowych modeli wzrostu

Paweł Kawa Akademia Ekonomiczna w Krakowie Uwarunkowania wzrostu gospodarczego w świetle wniosków płynących z nowych modeli wzrostu Wprowadzenie Analizując historię myśli ekonomicznej, nietrudno sformułować wniosek, że badania nad wzrostem gospodarczym miały charakter cykliczny. Problematyka wzrostu gospodarczego należała do głównego obszaru zainteresowań badawczych ekonomistów szkoły klasycznej. Później, w latach 1870 1945, badania ekonomiczne zostały zdominowane przez rewolucję marginalistyczną, były zatem ukierunkowane na sferę mikro, w szczególności na kwestie dotyczące efektywnej alokacji ograniczonych zasobów. Przez ćwierćwiecze, następujące po latach 1929 1933, dyskusje makroekonomistów koncentrowały się wokół zagadnień wielkiego kryzysu i keynesowskiej reakcji na to wydarzenie 1. Do końca lat 70. XX w. w kręgach ekonomistów dominowało zainteresowanie analizą krótko- i średniookresową, a więc wzrostem w ramach cyklu koniunkturalnego. Wynikało to przede wszystkim stąd, że z uwagi na znaczny stopień formalizacji, teoria wzrostu długookresowego stawała się coraz bardziej hermetyczna i traciła stopniowo kontakt z danymi empirycznymi. Ponadto, coraz większego znaczenia nabierała ekonomia rozwoju, zorientowana na rozwiązywanie praktycznych, bieżących problemów, przez co teorie wzrostu znalazły się poza głównym nurtem badań teoretycznych i empirycznych. Na przełomie lat 70. i 80. minionego stulecia wzrosło zainteresowanie wzrostem długookreso- 1 B. Snowdon, H. Vane, Rozmowy z wybitnymi ekonomistami, PTE Bellona, Warszawa 2003.

12 Paweł Kawa wym. Problematyka wzrostu stała się jednym z najdynamiczniej rozwijających się obszarów ekonomii, a krytyczna analiza modeli neoklasycznych dała początek nowym nurtom badawczym, przede wszystkim teoriom wzrostu endogenicznego, w obrębie których nastąpiła formalizacja modeli wzrostu. Renesans badań teoretycznych i empirycznych nad wzrostem gospodarczym dotyczył również kwestii wyboru właściwej polityki ekonomicznej. Zamierzeniem twórców teorii wzrostu endogenicznego było bowiem sformułowanie odpowiednich zaleceń pod adresem polityki gospodarczej; w efekcie cechą charakterystyczną nowych teorii wzrostu jest ich aplikacyjny charakter. Oznacza to, że w teorii wzrostu endogenicznego szczególnego znaczenia nabiera analiza uwarunkowań wzrostu determinowanych przez politykę ekonomiczną państwa 2. 1. Modele długookresowego wzrostu gospodarczego 1.1. Neoklasyczne modele wzrostu gospodarczego Punktem wyjścia do rozważań dotyczących wzrostu gospodarczego jest neoklasyczny model wzrostu Solowa, określany niekiedy jako stara teoria wzrostu. Rdzeniem modelu Solowa jest funkcja produkcji 3 : Y = F(K, AL), (1) gdzie: Y oznacza produkcję rzeczywistą, K kapitał, L nakład siły roboczej, zaś A jest miarą technologii, czyli sposobu, w jaki czynniki wytwórcze są poddawane procesom produkcyjnym. Wyrażenie AL oznacza nakład efektywnej siły roboczej i obejmuje zarówno ilość siły roboczej, jak i jej produktywność, uzależnioną od dostępnej technologii. Zakłada się więc, że występuje postęp techniczny zasilający pracę. Jeśli pracownicy nabywają nowe umiejętności, ich produktywność zwiększa się, powiększając tym samym podaż pracy efektywnej. Zakładając stałe przychody względem skali, funkcję produkcji (1) można zapisać w postaci intensywnej, jako: y = f(k), (2) co oznacza, że produkcja przypadająca na jednostkę efektywnej siły roboczej jest dodatnią funkcją ilości kapitału na jednostkę efektywnej pracy. 2 P. Kawa, Możliwości oddziaływania polityki fiskalnej na inwestycje. Wnioski dla Polski, opracowanie w ramach projektu badawczego PCZ 003-17 zamawianego przez Komitet Badań Naukowych dla Ministerstwa Gospodarki, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2002. 3 R. Solow, A Contribution to the Theory of Economic Growth, Quarterly Journal of Economics 1956, nr 70.

Uwarunkowania wzrostu gospodarczego... 13 Akumulacja kapitału ma charakter dynamiczny zgodnie z równaniem (3), które jest najważniejszym równaniem różniczkowym w modelu Solowa: k sf ()() k, n g k (3) gdzie: k oznacza stopę zmian zasobu kapitału przypadającego na jednostkę efektywnej siły roboczej, s stopę oszczędności, n stopę wzrostu ludności (siły roboczej), g jest stopą postępu technicznego zasilającego pracę, zaś δ oznacza stopę deprecjacji kapitału. W modelu Solowa zakłada się, że parametry s, n, g oraz δ są wielkościami egzogenicznymi. Wyrażenie (n + g + δ)k traktować można jako inwestycje restytucyjne lub progowe, niezbędne do tego, aby utrzymać wartość kapitału przypadającego na jednostkę efektywnej siły roboczej na stałym poziomie. Biorąc pod uwagę strukturę modelu Solowa, gospodarka znajdzie się z czasem na ścieżce zrównoważonego wzrostu, na której inwestycje faktyczne zrównają się z inwestycjami restytucyjnymi, a stopa wzrostu produkcji per capita wyznaczona będzie przez stopę postępu technicznego. Uzupełnieniem teoretycznej konstrukcji przedstawionego wyżej modelu jest próba zidentyfikowania i skwantyfikowania źródeł wzrostu gospodarczego. Solow wykorzystał w tym celu marginalną teorię podziału Clarka (zgodnie z którą cena każdego z czynników produkcji jest równa jego produkcyjności krańcowej) oraz funkcję produkcji Cobba-Douglasa w postaci: Y = AK L, (4) gdzie: + = 1 oraz 1 > > 0. Wykładnik, stojący przy kapitale, mierzy elastyczność produkcji względem kapitału, a wykładnik, stojący przy nakładzie pracy, wyraża elastyczność produkcji względem pracy. Wagi i oznaczają odpowiednio: udział kapitału i pracy w dochodzie, a ich suma przy założeniu postaci funkcji produkcji o stałych przychodach względem skali wynosi jeden. Ponieważ stopa wzrostu produkcji Y jest ważoną sumą stóp wzrostu postępu technicznego A, kapitału K i pracy L, równanie (4) można przedstawić w postaci: Y/Y = A/A + K/K + L/L. (5) Poprzez przekształcenie równania (5), Solow oszacował udział postępu technicznego jako źródła wzrostu gospodarczego: A/A = Y/Y ( K/K + L/L), (6) gdzie wyrażenie A/A oznacza resztę Solowa. Z przeprowadzonych przez Solowa badań empirycznych wynikało, że głównym czynnikiem powodującym

14 Paweł Kawa wzrost dochodu per capita jest wzrost całkowitej produktywności czynników produkcji. Główna słabość modelu Solowa polega jednak na tym, że postęp techniczny uwzględniony w tym modelu ma charakter egzogeniczny ( reszta Solowa ). Model wzrostu nie wyjaśnia zatem przyczyn postępu, uznawanego za główny czynnik wzrostu. W efekcie, postęp techniczny bierze się niczym manna z nieba, a reszta Solowa jest miarą naszej niewiedzy o procesach wzrostu gospodarczego 4. Barro i Sala-i-Martin określają to jako sytuację wysoce niezadowalającą 5, a zdaniem Romera model Solowa przyjmuje jako dane wartości tych zmiennych, które w świetle wniosków wynikających z tego modelu są główną siłą napędową wzrostu gospodarczego 6. Oczywistym kierunkiem badań nad wzrostem gospodarczym było więc wyjaśnienie, od czego zależy postęp techniczny, czyli próba jego endogenizacji. W odpowiedzi na ograniczenia modelu Solowa, część ekonomistów podjęła próbę rozszerzenia podstawowego ujęcia neoklasycznego, poprzez wprowadzenie nowej definicji kapitału. Mankiw, David Romer i Weil rozszerzyli model Solowa, uwzględniając w funkcji produkcji typu Cobba-Douglasa nie tylko akumulację kapitału rzeczowego, ale również kapitału ludzkiego i wprowadzając endogeniczne równanie przyrostu zasobu kapitału ludzkiego, przy jednoczesnym utrzymaniu założenia o egzogenicznym charakterze postępu technicznego. W modelu Mankiwa, Romera i Weila przyjmuje się funkcję produkcji Cobba- -Douglasa w postaci 7 : Y = K H (AL) 1, przy czym + < 1, (7) gdzie: K oznacza nakład kapitału rzeczowego, H nakład kapitału ludzkiego, A zasób wiedzy technologicznej, zaś L nakład siły roboczej w ujęciu ilościowym (wyrażenie AL obrazuje zatem nakład siły roboczej w ujęciu efektywnościowym, czyli zarówno ilość siły roboczej, jak i jej produktywność uzależnioną od dostępnej technologii). Wykładnik mierzy elastyczność produkcji względem kapitału rzeczowego, natomiast wykładnik elastyczność produkcji względem kapitału ludzkiego. Jeśli chodzi o zmiany poziomu czynników produkcji, to przyrosty zasobów kapitału rzeczowego i ludzkiego opisane są przez równania różniczkowe w postaci: 4 J. Fagerberg, Technology and international differences in growth rates, Journal of Economic Literature, September 1994, s. 1150. 5 R. Barro, X. Sala-i-Martin, Economic Growth, McGraw-Hill, New York 1995, s. 38. 6 D. Romer, Advanced Macroeconomics, McGraw-Hill, New York 1996, s. 25. 7 N.G. Mankiw, D. Romer, D.N. Weil, A contribution to the empirics of economic growth, Quarterly Journal of Economics, May 1992.

Uwarunkowania wzrostu gospodarczego... 15 oraz K s Y K (8) K K H s Y H, (9) H gdzie: s K (0, 1) i s H (0, 1) oznaczają stopę inwestycji w kap itał rzeczowy i w kapitał ludzki, a współczynniki δ K i δ H (0, 1) oznaczają odpowiednio stopy deprecjacji zasobów kapitału rzeczowego i ludzkiego. L Zasób siły roboczej w ujęciu ilościowym rośnie w tempie n, a stopa L wzrostu zasobu wiedzy technologicznej (stopa egzogenicznego postępu tec h- A nicznego) wynosi g. Wprowadzając oznaczenia: A Y y (poziom produk- AL cji na jednostkę efektywnej siły roboczej), przypadający na jednostkę efektywnej siły roboczej) oraz H K k (zasób kapitału rzeczowego AL H h (zasób kapi- AL tału ludzkiego na jednostkę efektywnej siły roboczej), równania przyrostów zasobu kapitału rzeczowego i ludzkiego można wyrazić w postaci: oraz k s y () n g k (10) K K h s y () n, g h (11) H H przez co otrzymujemy układ równań różniczkowych analogiczny do równania obrazującego przyrost kapitału w modelu Solowa (por. równanie 3). Wykorzystując powyższe równania oraz założenia co do postaci funkcji produkcji otrzymać można układ równań różniczkowych, wyznaczający równania ruchu modelu. Przyjmując funkcję produkcji w postaci: Y = K H (AL) 1 β, obliczyć można wartość y, czyli poziom produkcji przypadający na jednostkę Y AL efektywnej siły roboczej: y Y AL K α H β 1 α β ( AL) K H α β k h, AL AL AL a następnie wstawić otrzymany wynik do równań (10) i (11). Otrzymujemy w ten sposób układ równań w postaci: α β (12)

16 Paweł Kawa k s k h n g k h s k h n g h (13) α β K () K α β H (). H Rozwiązanie modelu Mankiwa, Romera i Weila można otrzymać przy wykorzystaniu konstrukcji diagramu fazowego, przedstawiającego dynamikę zmian zasobu zarówno kapitału rzeczowego, jak i ludzkiego (w przeliczeniu na je d- nostkę efektywnej siły roboczej) 8. Na tej podstawie oraz po dokonaniu kilku przekształceń przyjętej w modelu funkcji produkcji, otrzymujemy równanie produkcji przypadającej na jednostkę efektywnej siły roboczej w punkcie długookresowej równowagi: α * s 1 α β 1 α β K s H y. (14) n g K n g H Analiza modelu Mankiwa, Romera i Weila prowadzi do wniosku, że niezależnie od stanu wyjściowego gospodarka zmierza do punktu stabilnej równowagi długookresowej, wyznaczonej przez punkt przecięcia krzywych podziału k = 0 i h = 0 (różne struktury k i h, którym odpowiadają zerowe przyrosty odpowiednich zasobów: k = 0, h = 0). Położenie długookresowej ścieżki wzrostu, po której poruszać się będzie gospodarka w stanie równowagi, uzależnione jest od poziomu stóp inwestycji w zasoby kapitału rzeczowego i kapitału ludzkiego oraz od stóp deprecjacji owych zasobów oraz stopy wzrostu zasobu siły roboczej w ujęciu efektywnościowym. Ścieżka długookresowego wzrostu jest położona tym wyżej, im wyższe są stopy inwestycji w kapitał rzeczowy i ludzki oraz im niższa jest stopa deprecjacji zasobów kapitału rzeczowego i ludzkiego, a także im niższa jest stopa wzrostu zasobu siły roboczej w ujęciu efektywnościowym. Dokonując syntetycznego podsumowania, można stwierdzić, że modele wzrostu ezgogenicznego (model Solowa oraz rozszerzony model neoklasyczny Mankiwa, Romera i Weila) wykorzystują neoklasyczną, agregatową funkcję produkcji, przy czym różnią się przyjętą postacią funkcji, wyspecyfikowanymi zmiennymi i pewnymi założeniami metodologicznymi. Gospodarki opisywane przez modele wzrostu egzogenicznego wykazują naturalne tendencje dążenia do długookresowej ścieżki wzrostu zrównoważonego, na której stopa wzrostu jest zdeterminowana przez egzogeniczną stopę postępu technicznego. Z modeli tych wynika również, że polityka ekonomiczna prowadząca do zmiany stopy oszczędności/inwestycji prowadzi jedynie do przesunięcia gospodarki na nową ścieżkę β 8 T. Tokarski, Optymalne stopy inwestycji w modelu Mankiwa-Romera-Weila, Ekonomista 2000, nr 3.

Uwarunkowania wzrostu gospodarczego... 17 wzrostu zrównoważonego (położoną wyżej lub niżej od ścieżki wyjściowej), natomiast nie wywiera trwałego wpływu na długookresową stopę wzrostu gospodarczego. Po okresie przejściowej dynamiki, tempo wzrostu powraca do poziomu wyjściowego. 1.2. Modele endogenicznego wzrostu gospodarczego Od lat 70. ubiegłego wieku problematyka wzrostu gospodarczego znalazła się poza głównym nurtem zainteresowań ekonomistów, co było wynikiem intensywnych sporów między przedstawicielami różnych nurtów teoretycznych. Renesans zainteresowania wzrostem gospodarczym objawił się dopiero wraz z rozwojem szkoły realnego cyklu koniunkturalnego, próbującej połączyć teorię wzrostu z teorią cyklu koniunkturalnego, a także wraz z próbami rozszerzenia podstawowego modelu Solowa. Doprowadziło to do krytycznej analizy dotychczasowego dorobku i zainicjowało prace nad teoriami wzrostu endogenicznego 9. W efekcie, problematyka wzrostu gospodarczego stała się jednym z najważniejszych nurtów badawczych w ekonomii. David Romer wyraził zwięźle tę kwestię w następujący sposób: implikacje wzrostu długookresowego dla poziomu dobrobytu przesłaniają jakiekolwiek możliwe efekty wahań krótkookresowych, które zazwyczaj były przedmiotem badań makroekonomii 10. Analizując zróżnicowanie tempa wzrostu takich krajów jak Indie, Egipt, tygrysy azjatyckie, Japonia i Stany Zjednoczone oraz konsekwencje tego zróżnicowania dla poziomu życia, Lucas stwierdza, że: skutki wynikające z powyższych zagadnień dla poziomu dobrobytu są po prostu wstrząsające. Kiedy zaczyna się o nich myśleć, trudno jest myśleć o czymkolwiek innym 11. Również Barro i Sala-i-Martin stoją na stanowisku, że: wzrost gospodarczy (...) jest tym działem makroek o- nomii, która tak naprawdę ma znaczenie 12. Podobny pogląd wyznaje też Man- 9 Pojęcie modele wzrostu endogenicznego oznacza takie modele, w których szeroko rozumiany postęp techniczny (definiowany jako akumulacja wiedzy naukowo -technicznej i kapitału ludzkiego, które znajdują swoje bezpośrednie lub pośrednie zastosowanie w procesach produkcyjnych) jest przede wszystkim wynikiem celowych decyzji inwestycyjnych konsumentów i producentów, którzy zachowują się racjonalnie oraz państwa, które realizuje określoną, długookresową politykę ekonomiczną. Główną różnicą między modelami wzrostu endogenicznego a modelami neoklasycznymi jest to, że w modelach wzrostu endogenicznego przyjmuje się założenie o endogenicznym charakterze zarówno stopy postępu technicznego, jak i stopy oszczędności/inwestycji. Postęp techniczny wynika z celowych inwestycji podmiotów w tych sferach, zaś stopa oszczędności/inwestycji kształtuje się implicite na takim poziomie, by maksymalizować sumę zdyskontowanej użyteczności konsumpcji typowego podmiotu w gospodarce. 10 D. Romer, op. cit., s. 5. 11 R. Lucas, On the Mechanics of Economic Development, Journal of Monetary Economics 1988, nr 22, s. 5. 12 R. Barro, X. Sala-i-Martin, op. cit., s. 5.

18 Paweł Kawa kiw, którego zdaniem długookresowy wzrost jest równie ważny a być może i ważniejszy niż wahania krótkookresowe 13. Od połowy lat 80. XX w. część ekonomistów próbowała zbudować modele, w których długookresowy wzrost dochodu per capita zależałby nie od niewyjaśnionego postępu technicznego, ale od decyzji inwestycyjnych. Jak stwierdza Crafts, pojęcie inwestycji ma szeroki zakres znaczeniowy i obejmuje nie tylko akumulację kapitału rzeczowego, przedstawianą w rachunku dochodu narodowego, ale także wydatki na badania i rozwój (B+R) oraz akumulację kapitału ludzkiego. (...) Stałe przychody z akumulacji tak rozumianego kapitału są po d- stawą zrównoważonego wzrostu endogenicznego 14. Aby sformułować teorię wzrostu endogenicznego, należy więc zmodyfikować założenie o malejących przychodach z kapitału. W 1986 r. ukazał się przełomowy artykuł Paula Romera pt. Increasing Returns and Long-Run Growth, który powszechnie uznaje się za początek nowej teorii wzrostu. Model Romera jest odmianą modelu uczenia się przez praktykę ( learning by doing), opracowanego wcześniej przez Arrowa. Kluczowym elementem modelu Romera jest pokazanie, w jaki sposób tworzenie nowej wiedzy przez pojedyncze firmy wywołuje pozytywne efekty zewnętrzne w zakresie możliwości produkcyjnych innych firm, co wynika z faktu, że wiedza nie może być w sposób całkowity opatentowana 15. Każda firma działająca w gospodarce wykorzystuje technologię charakteryzującą się stałymi przychodami względem skali; w efekcie, inwestycje podejmowane w ramach całego sektora firm, generują jako skutek uboczny nową wiedzę, która następnie podlega rozprzestrzenianiu ( spillover effects). Ponieważ wiedza zakumulowana w pojedynczej firmie ma właściwości dóbr publicznych, wszystkie inne firmy mają dostęp do innowacji wywodzących się z podjęcia decyzji inwestycyjnej przez tę firmę. Te korzyści zewnętrzne podnoszą więc ogólny poziom wiedzy w całej gospodarce. Rozpoczynając analizę modelu Romera załóżmy, że funkcja produkcji dla pojedynczej j-tej firmy dana jest wzorem: Y j = F(K j, A j L j ), (15) gdzie A j oznacza zasób wiedzy dostępnej dla danej firmy. Przy założeniu występowania efektów rozprzestrzeniania się, zmiana technologii w pojedynczej firmie wywoła proces uczenia się zachodzący w skali całej gospodarki i będzie następować proporcjonalnie do zmian ogólnego zasobu kapitału K. Zastępując 13 N.G. Mankiw, Foreword [w:] R.J. Barro, X. Sala-i-Martin, Economic Growth, McGraw- -Hill, New York 1995, s. XV. 14 N. Crafts, Post-Neoclassical Endogenous Growth Theory: What are its policy implications?, Oxford Review of Economic Policy 1996, vol. 12, nr 2, s. 30. 15 P. Romer, Increasing Returns and Long-Run Growth, Journal of Political Economy, October 1986, s. 1002 i nast.

Uwarunkowania wzrostu gospodarczego... 19 w równaniu (15) wyrażenie A j wartością K, funkcję produkcji pojedynczej firmy przedstawić można w postaci: Y j = F(K j, KL j ). (16) Jeżeli każda firma powiększa kapitał K j, wówczas zwiększa się też ogólny zasób kapitału K, przy założeniu, że występują efekty rozprzestrzeniania się, które pozytywnie oddziałują na produkcyjność innych firm. Dla danego łącznego zasobu siły roboczej L, występują na poziomie społecznym stałe przychody z akumulacji kapitału, jeśli zwiększa się jednocześnie zasób K oraz K j. Jeśli uchylimy założenie o stałym zasobie siły roboczej, to podwojenie wartości nakładów L i K spowoduje więcej niż dwukrotny przyrost poziomu produkcji, ponieważ dodatkowym czynnikiem w funkcji produkcji jest wiedza 16. W gospodarce jako całości występują więc rosnące przychody względem skali, a wiedza odzwierciedla rosnącą produkcyjność krańcową. W efekcie, w modelu Romera, dochód per capita w różnych krajach może wzrastać bez ograniczeń. (...) P o- ziom produkcji per capita w poszczególnych krajach nie musi podlegać konwergencji; w państwach słabo rozwiniętych tempo wzrostu może być trwale niższe, a często wzrost może nawet w ogóle nie wystąpić 17. W pierwotnej wersji modelu Romera z 1986 r. powiększanie się zasobów wiedzy wynikało z występowania między firmami efektów zewnętrznych. Kolejnym etapem badań Romera było rozwinięcie neo-schumpeterowskiego modelu endogenicznego postępu technicznego, opartego na trzech przesłankach 18. Po pierwsze, analogicznie jak w modelu Solowa, główną siłą napędową wzrostu gospodarczego jest postęp techniczny, czyli udoskonalenie wiedzy o sposobie przetworzenia nakładów w produkty w toku procesu produkcyjnego. Po drugie, postęp techniczny ma charakter endogeniczny, czyli jest efektem zamierzonych działań podmiotów gospodarczych, podejmujących swoje decyzje głównie na podstawie bodźców ekonomicznych 19. Po trzecie, cechą charakterystyczną myśli innowacyjnej/wiedzy jest to, że jeśli kiedyś poniesiono już koszt stworzenia nowego zestawu reguł postępowania, to mogą one być później wielokrotnie wykorzystywane, już bez dodatkowych kosztów 20. Innowacje charakteryzuje więc niekonkurencyjność konsumpcji, co oznacza, że ich wykorzystanie przez jedną firmę lub osobę nie ogranicza w żaden sposób ich dostępności dla innych firm 16 G.K. Shaw, Policy implications of endogenous growth theory, Economic Journal, May 1992. 17 P. Romer, op. cit., s. 1002 i nast. 18 P. Romer, Growth Based on Increasing Returns Due to Specialization, American Economic Review 1987, nr 77. 19 P. Aghion, P. Howitt, Endogenous Growth Theory, MIT Press, Cambridge 1998. 20 P. Romer, Endogenous Technological Change, Journal of Political Economy 1990, vol. 98, nr 5, s. 72.

20 Paweł Kawa lub osób. Cechą charakterystyczną innowacji jest też to, że inne podmioty są częściowo wykluczone z dostępu do nich, przy czym wykluczenie definiowane jest jako uprawnienie posiadacza określonego dobra do uzależnienia korzystania z tego dobra przez inne podmioty od uiszczenia przez nie stosownej opłaty. Jak stwierdza Romer, owo wykluczenie jest funkcją technologii i systemu prawnego. Jeśli zgodnie z drugą przesłanką modelu Romera postęp techniczny jest efektem celowych działań podmiotów gospodarczych nastawionych na zysk, to udoskonalenia technologii (innowacje) muszą przynosić podmiotom indywidualnym określone korzyści, które są przynajmniej częściowo niedostępne dla innych podmiotów, np. poprzez zastrzeżenie praw patentowych na rzecz ich twórców. Powyższe przesłanki modelu Romera mają dwie ważne implikacje dla teorii wzrostu gospodarczego. Po pierwsze, ponieważ innowacje są niekonkurencyjne względem siebie, mogą podlegać akumulacji w ujęciu per capita bez żadnych ograniczeń. Po drugie, ponieważ nie jest możliwe całkowite opatentowanie wiedzy, to tworzenie nowej wiedzy wywołuje rozprzestrzenianie się korzyści (tzw. efekty zewnętrzne), które nie mogą być całkowicie zawłaszczone przez podmioty gospodarcze będące ich twórcami. Nieograniczony wzrost i ograniczona możliwość opatentowania wiedzy, jako cechy ekonomiki wiedzy, implikują, że produkcja nie może być funkcją o stałych przychodach względem skali w odniesieniu do wszystkich swoich nakładów wziętych łącznie. Analiza Romera oznacza więc występowanie rosnących przychodów względem skali, a przez to istnienie niedoskonałej konkurencji. Ponieważ dobra posiadające przymioty niekonkurencyjności konsumpcji (np. innowacje) charakteryzują się stałym kosztem produkcji, to gdy nastąpiło już ich wytworzenie (wygenerowanie nowej wiedzy), wówczas krańcowy koszt dalszego ich wykorzystywania wynosi zero. Nowy projekt technologiczny jest kosztowny do realizacji, ale z jego efektów można korzystać dowolnie często i w dowolnych zastosowaniach. Z tego też powodu istnieją określone mechanizmy prawne, których celem jest zastrzeżenie na rzecz inwestorów, przynajmniej na jakiś czas, wyłączności do nowych pomysłów, tak aby mogli oni otrzymać wynagrodzenie za ich wytworzenie. Poddając analizie formalną postać modelu wzrostu endogenicznego Romera (z 1990 r.) załóżmy, że w gospodarce istnieje skończony, niezmienny w czasie zasób kapitału ludzkiego H, który dzielony jest na kapitał ludzki zaangażowany w działalność w sferze produkcji H Y i sferze naukowo-technicznej H A, czyli: H = H A + H Y. (17) Zasób wiedzy naukowo-technicznej A zmienia się w czasie, zgodnie z następującym równaniem różniczkowym:

Uwarunkowania wzrostu gospodarczego... 21 A ˆ H A, (18) gdzie ˆ jest współczynnikiem efektywności nakładów kapitału ludzkiego w sferze wiedzy naukowo-technicznej (im wyższe ˆ, tym wyższa będzie stopa wzrostu wiedzy naukowo-technicznej A A odpowiadająca temu samemu nakładowi kapitału ludzkiego H A w tej sferze). Produkcja Y opisana jest przez rozszerzoną funkcję Cobba-Douglasa w postaci: A α A Y ( H ) L [ x( i)] di, (19) Y β 0 1 α β gdzie: x(i) jest nakładem i-tego dobra kapitałowego, zaś (0, 1), (0, 1) oraz (1 ) (0, 1) obrazują elastyczności Y względem L, H Y i x(i). Rozwiązanie modelu prowadzi do otrzymania równania stopy wzrostu gospodarczego w postaci 21 : ˆ () H y, (20) gdzie: 0 oznacza stopę dyskontową typowego podmiotu, zaś (0, 1) elastyczność krańcowej użyteczności konsumpcji względem konsumpcji. Z powyższego równania wynika wniosek, że w modelu Romera stopa wzrostu produkcji będzie tym wyższa, im wyższe będą: łączny zasób kapitału ludzkiego w gospodarce H oraz egzogeniczny współczynnik efektywności nakładów kapitału ludzkiego w sferze wiedzy naukowo-technicznej ˆ. Ponadto, długookresowe tempo wzrostu gospodarczego powinno być tym wyższe, im bardziej podmioty w analizowanej gospodarce będą przedkładały konsumpcję przyszłą nad konsumpcję bieżącą, tj. im niższa będzie stopa dyskontowa typowego konsumenta oraz im niższa będzie elastyczność krańcowej użyteczności konsumpcji względem konsumpcji. Ponieważ zasób kapitału ludzkiego (i jego podział na kapitał ludzki wyk o- rzystywany w sferze produkcji i w sferze akumulacji wiedzy naukowo-technicznej) determinuje podstawowe stopy wzrostu gospodarczego, zatem można się spodziewać, iż gospodarki o relatywnie niskim zasobie kapitału ludzkiego uzyskiwać będą stosunkowo niskie stopy wzrostu gospodarczego. Płynie stąd również wniosek, że proces integracji i współpracy między poszczególnymi go- 21 T. Tokarski, Uwagi o modelach wzrostu gospodarczego, Studia Prawno-Ekonomiczne 1999, t. LIX.

22 Paweł Kawa spodarkami (połączony zarówno z przepływem kapitału ludzkiego, jak i uzyskiwaniem korzyści zewnętrznych związanych z akumulacją wiedzy naukowo- -technicznej) może być czynnikiem niwelującym malejące przychody z kapitału rzeczowego i podnoszącym stopy wzrostu gospodarczego w integrujących się gospodarkach. Odnosząc się do głównych tez modelu Romera i dokonując oceny na tle innych modeli wzrostu endogenicznego należy zauważyć, że dzięki rozwinięciu endogenicznej teorii postępu technicznego, Romer zakwestionował zarówno tradycyjną, jak i rozszerzoną wersję neoklasycznego modelu wzrostu Solowa 22. W modelu neoklasycznym zakłada się, że technologia ma charakter egzogeniczny i w związku z tym jest dostępna na całym świecie bez żadnych ograniczeń. Romer odrzuca to założenie, opierając się na dowodach świadczących o tym, że technologia nie jest typowym dobrem publicznym. W modelu neoklasycznym zróżnicowanie poziomu dochodu per capita między krajami wynika z różnic w poziomie kapitału rzeczowego i kapitału ludzkiego ( object gap). Z kolei Romer za główne źródło zróżnicowania poziomu życia uważa lukę idei ( idea gap), czyli różnice produktywności wynikające z luki technologicznej. Jeśli stanowisko Romera jest słuszne, a w krajach biednych występuje rzeczywiście lu- 22 Najprostszym modelem wzrostu endogenicznego jest model AK, na gruncie którego zakłada się stały, dodatni poziom technologii oraz przyjmuje się szeroką definicję kapitału jako jedynego czynnika produkcji; w efekcie produkcja jest proporcjonalna do zasobu tak rozumianego kapitału. Z równania stopy wzrostu w modelu AK wynika, że dla analizy wzrostu gospodarczego fundamentalne znaczenie ma określenie wielkości oszczędności, gdyż ich wzrost powoduje przyspieszenie tempa wzrostu. Skoro stopa wzrostu produkcji zależy od parametrów determinujących stopę oszczędności, to w sytuacji, gdy ma miejsce wzrost oszczędności (wynikający z obniżenia poziomu stopy dyskontowej lub elastyczności krańcowej użyteczności konsumpcji), następuje przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego. Podobny efekt wywołuje podniesienie poziomu technologii. W modelu Lucasa motorem wzrostu jest akumulacja kapitału ludzkiego, rozumianego jako ogólny poziom umiejętności przynależnych konkretnej osobie, co oznacza, że np. jeden pracownik z kapitałem ludzkim h(t) jest równie produktywny, co dwóch pracowników z kapitałem równym 1/2h(t). Kapitał ludzki jest włączony do funkcji produkcji jako samodzielny czynnik o specyficznych cechach. Z uwagi na to, że kapitał ludzki wiąże się z występowaniem zarówno efektów wewnętrznych, jak i efektów zewnętrznych, polityka gospodarcza, której celem jest zwiększenie poziomu kapitału ludzkiego prowadzi do podniesienia długookresowego tempa wzrostu produkcji. W modelu Barro i Sala-i-Martina podejmuje się próbę wprowadzenia źródła wzrostu gospodarczego za pomocą różnorodności produktów pośrednich. Wzrost ilości produkowanych dóbr pośrednich, czyli postęp techniczny, zwiększa możliwości produkcyjne producentów dóbr finalnych, a ponadto pomaga uprościć proces produkcji dóbr finalnych. Zgodnie z wnioskami wynikającymi z modelu, im większa skłonność do oszczędzania i wyższy poziom technologii, tym wyższa stopa wzrostu gospodarczego. W tym zakresie wnioski wynikające z analizowanego modelu są zbieżne z wnioskami płynącymi z modelu AK, modelu Lucasa oraz modelu Romera. Nowym efektem jest natomiast wpływ kosztu wykreowania nowego produktu spadek tego kosztu powoduje, że przy danych nakładach powstaje więcej nowych produktów. Innym nowym efektem jest efekt skali: kraje większe, w których postęp techniczny jest wykorzystywany na większą skalę, rozwijają się szybciej.

Uwarunkowania wzrostu gospodarczego... 23 ka idei, to znaczna część ubóstwa występującego na świecie może być wyeliminowana przy relatywnie niskim koszcie, poprzez doganianie w dziedzinie technologii. Oczywistą implikacją tej analizy jest to, że w krajach, które izolują się od swobodnego przepływu innowacji, występować będzie względna stagnacja, gdyż nie będzie zachodziła dyfuzja myśli naukowej i technologii. Jeżeli założymy, że kapitał i technologia mogą przepływać przez granice polityczne państw, to utrzymywanie się znacznych różnic w poziomie produkcji przypadającej na jednego pracownika musi się wiązać z istnieniem trwałych ograniczeń w mobilności czynników produkcji. Czynnikiem, który w ewidentny sposób hamuje swobodny przypływ kapitału z krajów bogatych do krajów biednych, jest większe ryzyko związane z inwestowaniem w krajach charakteryzujących się niestabilnością makroekonomiczną, słabo rozwiniętą infrastrukturą, nierozwiniętym systemem edukacji, zróżnicowaniem etnicznym, szerzącą się korupcją, niestabilnością polityczną oraz częstymi zmianami dominującej opcji politycznej. Opóźnienie technologiczne i luka w poziomie dochodu per capita tworzą wprawdzie podstawy do doganiania i konwergencji, niemniej Abramovitz podkreśla znaczenie potencjału społecznego, bez którego kraje nie mogą wykorzystać swojego potencjału rozwojowego. Potencjał społeczny odnosi się do różnych rozwiązań instytucjonalnych, które tworzą ramy prowadzenia efektywnej działalności gospodarczej i bez których gospodarka rynkowa nie może sprawnie funkcjonować 23. Bazując na powyższej koncepcji, Hall i Jones tłumaczą duże różnice występujące między krajami w poziomie produkcji na jednego zatrudnionego jako efekt zróżnicowania infrastruktury społecznej, rozumianej jako zbiór regulacji prawnych, instytucji i polityki rządu, które tworzą otoczenie ekonomiczne 24. W krajach o zniekształconej infrastrukturze, np. ze skorumpowaną biurokracją, występują zjawiska pogoni za rentą (rent-seeking), mające na celu zagarnięcie zasobów, a nie dążenie do podejmowania działalności produkcyjnej. Nieprzestrzeganie przepisów prawa, niewykonywanie umów, słaba ochrona prawa własności, opodatkowanie mające charakter konfiskaty oraz szerząca się korupcja sprawiają, że zachowania typu pogoni za rentą stają się powszechne i znacząco hamują innowacje oraz inne działania prowzrostowe. Wdrożenie bardziej zaawansowanej technologii lub zaangażowanie się w tworzenie nowych wynalazków przez podmioty indywidualne lub ich grupy wymaga istnienia stosownych ram instytucjonalnych, które pozwolą na osiągnięcie zadawalającej stopy zysku. Zdaniem Hansena i Prescotta, przyczyną wysokiego poziomu dochodu 23 M. Abramovitz, Catching up, forging ahead, and falling behind, Journal of Economic History 1986, nr 6. 24 R. Hall, C.I. Jones, Levels of economic activity across countries, American Economic Review, May 1997.

24 Paweł Kawa per capita w Stanach Zjednoczonych są osiągnięcia w budowaniu instytucji ekonomicznych wspomagających rozwój gospodarczy 25. Również Olson formułuje pogląd, że znaczna część różnic w poziomie dochodu między krajami jest wynikiem zróżnicowania jakości instytucji i polityki gospodarczej 26. Wnioski płynące z modelu Romera oznaczają więc, że prowadzona polityka i układ instytucjonalny mają potencjalnie duży wpływ na stopę wzrostu i tworzą podstawę do akumulacji kapitału ludzkiego i stosowania narzędzi stymulujących postęp techniczny. Podkreślić przy tym należy znaczenie bodźców ekonomicznych i konieczność zastrzeżenia zysków płynących z innowacji dla ich twórców po to, by wspierać w ten sposób rozwój nowych dóbr i procesów produkcyjnych. Z badań Romera wynika jednoznacznie, że polityka władz musi być ukierunkowana na wspieranie wysokiego poziomu działalności badawczo-rozwojowej zarówno ze strony instytucji prywatnych, jak i publicznych. Biorąc pod uwagę znaczące różnice między społeczną a prywatną stopą zysku z wydatków na badania i rozwój, ważnym zadaniem rządu staje się zapobieganie niedoinwestowaniu tej sfery, a więc stworzenie takich mechanizmów, które promują wynalazki i innowacje 27. 2. Rola polityki ekonomicznej w stymulowaniu wzrostu gospodarczego Przeprowadzona wyżej analiza sugeruje, że różnice między modelami egzoi endogenicznego wzrostu gospodarczego mają nie tylko charakter czysto techniczny, sprowadzający się do różnych koncepcji ujęcia postępu technicznego i kapitału oraz różnych postaci przyjętej funkcji produkcji, lecz także charakter aplikacyjny. Okazuje się bowiem, że z modeli tych wynikają odmienne wnioski dla polityki ekonomicznej. Z uwagi na to, że w modelach wzrostu endogenicznego wielkości ekonomiczne, będące w dyspozycji państwa, mają o wiele większy wpływ na wzrost gospodarczy (gdyż determinują nie tylko poziom produ k- cji, ale również długookresową stopę jej wzrostu), zwiększa się wydatnie pole do badań nad wpływem polityki ekonomicznej na wzrost gospodarczy. 25 G.D. Hansen, E.C. Prescott, Did technology shocks cause the 1990 1991 recession?, American Economic Review, May 1993. 26 M.J. Olson, Distinguished Lecture on Economics in Government: Big bills left on the sidewalk: why some nations are rich, and others poor, Journal of Economic Perspective, Spring 1996. 27 P. Kawa, Polityka innowacyjna w Polsce w obliczu narastającej konkurencji międzynarodowej i integracji z Unią Europejską [w:] Handel międzynarodowy 2001. Materiały IX ogólnopolskiej konferencji naukowej, pod red. K. Budzowskiego i S. Wydymusa, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2001.

Uwarunkowania wzrostu gospodarczego... 25 Przewartościowanie roli państwa w stymulowaniu wzrostu gospodarczego wiąże się z odmiennymi skutkami działania narzędzi tej polityki. W modelach neoklasycznych polityka gospodarcza ukierunkowana na wzrost inwestycji może przyspieszyć wzrost w krótkim, ale nie w długim okresie, gdyż ze względu na malejące przychody w miarę powiększania przez przedsiębiorstwa nakładów inwestycyjnych przychód z kapitału zmniejsza się, aż w końcu zrównuje się z jego kosztem. Ostatecznie proces tworzenia kapitału ulegnie zahamowaniu, w związku z czym w długim okresie produkcja per capita nie będzie wzrastać. Wnioski wypływające z tego modelu pozostają jednak w sprzeczności z wynikami badań empirycznych, które wskazują na dodatnią długookresową zależność między inwestycjami a tempem wzrostu produkcji per capita. Nowe modele wzrostu dopuszczają możliwość pozytywnego oddziaływania polityk stymulujących inwestycje na długookresowe tempo wzrostu, co wynika z uchylenia założenia o malejących przychodach z szeroko rozumianego kapitału. Jest to uzasadnione, o ile uwzględni się, że kapitał wywiera nie tylko bezpośredni wpływ na produkcję pojedynczego przedsiębiorstwa, ale ma także pośredni wpływ na produkcję innych przedsiębiorstw. Podobnie jak w tradycyjnych modelach wzrostu, efekt bezpośredni wiąże się z występowaniem malejących przychodów. Nowe modele wzrostu kładą jednak nacisk na efekt pośredni polegający na tym, że wzrost inwestycji w danej firmie przyczynia się do wzrostu produkcji w innych przedsiębiorstwach, poprzez wzrost ogólnego zasobu wiedzy i kwalifikacji. Jeśli ten pośredni wpływ związany z występowaniem pozytywnych efektów zewnętrznych i ich rozprzestrzenianiem się ( spillover effect) jest wystarczająco silny, to może on skompensować oddziaływanie efektu bezpośredniego, w związku z czym w gospodarce jako całości nie wystąpią malejące przychody z kapitału, co skłaniać będzie do dalszej akumulacji kapitału rzeczowego i ludzkiego, powodując tym samym przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego 28. Podstawową rekomendacją płynącą z teorii wzrostu endogenicznego pod adresem polityki gospodarczej jest to, iż na skutek istnienia korzyści zewnętrznych (związanych z postępem technicznym i akumulacją wiedzy naukowo-technicznej) możliwe jest podniesienie długookresowej stopy wzrostu gospodarczego w sposób trwały. Dla skuteczności polityki ekonomicznej wymagane są z jednej strony stosunkowo wysokie preferencje podmiotów co do przyszłej konsumpcji, a z drugiej identyfikacja inwestycji o wysokich stopach przychodu (np. wiedza naukowo-techniczna i kapitał ludzki). Jak zauważa Plosser, centralną rolę w długookresowym wzroście odgrywają różne rodzaje polityki państwa wpły- nr 6. 28 A. Wojtyna, Polityka ekonomiczna a wzrost gospodarczy, Gospodarka Narodowa 1995,

26 Paweł Kawa wające na bodźce, które skłaniają do oszczędzania oraz do inwestowania zarówno w kapitał rzeczowy i ludzki, jak i w rozwój nowych technologii 29. Konkluzje wynikające z modeli wzrostu endogenicznego skłaniają zwolenników nowych teorii do formułowania zaleceń pod adresem polityki gospodarczej. Najważniejszy wniosek dotyczy znaczenia jakości kierunków inwestycji w porównaniu z ich ilością dla długookresowego wzrostu gospodarczego istotne są kierunki inwestycji, a nie sama ilość realizowanych projektów inwestycyjnych. Oznacza to konieczność identyfikacji i wspierania inwestycji o silnych efektach zewnętrznych (np. inwestycje w szkolnictwo, infrastrukturę i badania naukowe). Wielu ekonomistów odnosi się jednak sceptycznie do możliwości wykorzystania koncepcji korzyści zewnętrznych w formułowaniu polityki ekonomicznej (poza dość oczywistymi celami dotyczącymi szkolnictwa czy badań podstawowych) i wspierania określonych branż czy konkretnych projektów inwestycyjnych. Brak jak dotąd twardych dowodów wskazujących, jakie inwestycje są najważniejsze z punktu widzenia stymulowania wzrostu. Niektórzy autorzy zwracają również uwagę na niebezpieczeństwa związane z działaniami typu pogoni za rentą. Jak stwierdza Walter, pomysłowość osób zainteresowanych pomocą finansową rządu w wynajdywaniu pozytywnych efektów zewnętrznych służących jako środek zapewnienia sobie specjalnych koncesji, przewyższa prawdopodobnie fachowość i wytrwałość polityków gospodarczych 30. Przeciwnicy stosowania wsparcia finansowego ze strony rządu obalają również założenie mówiące o tym, że subsydiowanie określonych rodzajów działań podnoszących dobrobyt jest kompensowane przez niewywołujące zakłóceń podatki ryczałtowe stosowane w innych dziedzinach gospodarki. Otóż w rzeczywistości subsydia są często finansowane przez podatki zniekształcające mechanizmy rynkowe, w związku z czym korzyści mogą zostać częściowo zneutralizowane. Problemem jest również to, że politycy nadal nie wiedzą z góry, które gałęzie wniosą największy wkład w stan wiedzy i które zasługują na subsydiowanie 31. Dokonując pewnego uszczegółowienia wniosków płynących z modeli endogenicznego wzrostu gospodarczego, które mogłyby mieć charakter rekomendacji dla polityki ekonomicznej, można pokusić się o następujące konstatacje: polityka ekonomiczna stymulująca inwestycje może wpływać na długookresowe tempo wzrostu, co wynika z faktu, że kapitał ma nie tylko bezpośredni wpływ na produkcję pojedynczego przedsiębiorstwa, ale również poprzez wzrost ogólnego zasobu wiedzy i kwalifikacji pośredni wpływ na produkcję w innych przedsiębiorstwach. W efekcie następuje więc rozprzestrzenianie się 29 C.I. Plosser, The Search for Growth [w:] Policies for Long-Run Economic Growth, Federal Reserve Bank of Kansas City, Jackson Hole 1992. 30 N.H. Walter, Commentary [w:] Policies for Long-Run..., op. cit., s. 195. 31 A. Wojtyna, op. cit., s. 8.

Uwarunkowania wzrostu gospodarczego... 27 (spillover effect) pozytywnych efektów zewnętrznych, a w rezultacie, w gospodarce jako całości, nie występują malejące przychody z kapitału; poziom opodatkowania kapitału rzeczowego i ludzkiego jest ujemnie skorelowany z poziomem inwestycji, co oznacza, że opodatkowanie oddziałuje negatywnie nie tylko na poziom dochodu (level effect), ale również na długookresową stopę wzrostu (growth effect); w teoriach wzrostu endogenicznego podkreśla się znaczenie kapitału ludzkiego jako głównego źródła wzrostu gospodarczego. Analiza relacji kapitał rzeczowy kapitał ludzki prowadzi do wniosku, że kraje, które miały niski poziom kapitału rzeczowego w początkowej fazie rozwoju, mogły mimo to uzyskać wyższy poziom dochodu na ścieżce zrównoważonego wzrostu, gdyż wysoka stopa z kapitału ludzkiego zapewniała wysoki poziom akumulacji kapitału ogółem. Można więc wysunąć wniosek, że polityka podatkowa, która bardziej obciąża kapitał ludzki niż kapitał rzeczowy, wpływa szczególnie niekorzystnie na inwestycje, a tym samym na tempo wzrostu gospodarczego; różne rodzaje wydatków rządowych mają odmienny wpływ na poziom inwestycji i wzrost gospodarczy. Zgodnie ze standardową formułą efektu wypierania, rządowe wydatki konsumpcyjne są ujemnie skorelowane z poziomem inwestycji i stopą wzrostu; z kolei wydatki rządowe przeznaczane na inwestycje w sferę B+R pozytywnie wpływają na inwestycje sektora prywatnego ( rozprzestrzenianie się pozytywnych efektów zewnętrznych), wywołując podniesienie długookresowej stopy wzrostu; mówiąc o modelach wzrostu endogenicznego zwraca się uwagę na konieczność redystrybucji dochodów na rzecz młodszych pokoleń (np. w formie zwiększonych wydatków na edukację). Polityka rządu ukierunkowana na rozwój edukacji i innych form poprawy jakości kapitału ludzkiego może wywierać znaczny wpływ na stopę wzrostu długookresowego. Z tego względu, szczególnie w przypadku krajów słabo rozwiniętych, borykających się z ograniczoną dostępnością kapitału, zaleca się przeznaczanie środków publicznych właśnie na te cele, jako na stymulatory wzrostu; nowe teorie wzrostu podkreślają znaczenie działań rządu w zakresie mobilizowania zasobów. Kluczową rolę w zapewnieniu długookresowego wzrostu gospodarczego odgrywają więc różne rodzaje polityki państwa, które skłaniają do oszczędzania oraz do inwestowania zarówno w kapitał rzeczowy i ludzki, jak i w rozwój nowych technologii. Zdaniem Barro, względna stopa wzrostu w poszczególnych krajach jest w znacznej mierze determinowana przez względną skuteczność działań rządu tego kraju 32. 32 R. Barro, Government Spending in a Simple Model of Endogenous Growth, Journal of Political Economy 1990, nr 5.

28 Paweł Kawa Jak widać, wnioski wypływające z nowych teorii wzrostu pod adresem polityki ekonomicznej są dość oczywiste; zastanawia jedynie to, dlaczego nie są one przekładane na politykę ekonomiczną. Poza ogólnikowym charakterem niektórych zaleceń i obwarowaniu ich licznymi ograniczeniami, wymienić można dwie dodatkowe przyczyny tego stanu rzeczy 33 : 1) trudności z umieszczeniem w programach partii politycznych punktu, którego realizacja wiąże się z dużymi wyrzeczeniami ze strony obecnego elektoratu, 2) sprzeczność z logiką międzypokoleniowej redystrybucji dochodów, która sugeruje, że następne generacje i tak będą bogatsze od obecnej, w związku z czym brak jest ekonomicznych podstaw do dodatkowego obciążania wysiłkiem inwestycyjnym obecnego pokolenia. Podstawowa trudność w formułowaniu zaleceń dla polityki ekonomicznej jest prawdopodobnie spowodowana brakiem jednoznacznych wyników badań empirycznych. Mimo obserwowanego w ostatnich latach rozkwitu zainteresowania problematyką wzrostu gospodarczego, także i w tej dziedzinie nowe pytania przybywają szybciej niż odpowiedzi. Podsumowując, warto posłużyć się cytatem zaczerpniętym z pracy Snowdona i Vane a: dobrą wiadomością dla polityków gospodarczych jest to, że istnieje nadający się do stosowania zestaw reguł dotyczących prowadzenia polityki gospodarczej; dobrą wiadomością dla makroekonomistów jest to, że czeka ich jeszcze sporo pracy 34. Literatura Abramovitz M., Catching up, forging ahead, and falling behind, Journal of Economic History 1986, nr 6. Aghion P., Howitt P., Endogenous Growth Theory, MIT Press, Cambridge 1998. Barro R., Government Spending in a Simple Model of Endogenous Growth, Journal of Political Economy 1990, nr 5. Barro R., Sala-i-Martin X., Economic Growth, McGraw-Hill, New York 1995. Crafts N., Post-Neoclassical Endogenous Growth Theory: What are its policy implications?, Oxford Review of Economic Policy 1996, vol. 12, nr 2. Fagerberg J., Technology and international differences in growth rates, Journal of Economic Literature, September 1994. Fischer S., Overview: the Conventional Wisdom and the New Growth Theory [w:] Policies for Long-Run Economic Growth, Federal Reserve Bank of Kansas City, Jackson Hole 1992. Hall R., Jones C.I., Levels of economic activity across countries, American Economic Review, May 1997. Hansen G.D., Prescott E.C., Did technology shocks cause the 1990 1991 recession?, American Economic Review, May 1993. 33 S. Fischer, Overview: the Conventional Wisdom and the New Growth Theory [w:] Policies for Long-Run..., op. cit., s. 232. 34 B. Snowdon, H. Vane, op. cit., s. 127.

Uwarunkowania wzrostu gospodarczego... 29 Kawa P., Możliwości oddziaływania polityki fiskalnej na inwestycje. Wnioski dla Polski, opracowanie w ramach projektu badawczego PCZ 003-17 zamawianego przez Komitet Badań Naukowych dla Ministerstwa Gospodarki, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2002. Kawa P., Polityka innowacyjna w Polsce w obliczu narastającej konkurencji międzynarodowej i integracji z Unią Europejską [w:] Handel międzynarodowy 2001. Materiały IX ogólnopolskiej konferencji naukowej, pod red. K. Budzowskiego i S. Wydymusa, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2001. Lucas R., On the Mechanics of Economic Development, Journal of Monetary Economics 1988, nr 22. Mankiw N.G., Foreword [w:] R.J. Barro, X. Sala-i-Martin, Economic Growth, McGraw-Hill, New York 1995. Mankiw N.G., Romer D., Weil D.N., A contribution to the empirics of economic growth, Quarterly Journal of Economics, May 1992. Olson M.J., Distinguished Lecture on Economics in Government: Big bills left on the sidewalk: why some nations are rich, and others poor, Journal of Economic Perspective, Spring 1996. Plosser C.I., The Search for Growth [w:] Policies for Long-Run Economic Growth, Federal Reserve Bank of Kansas City, Jackson Hole, August 1992. Romer D., Advanced Macroeconomics, McGraw-Hill, New York 1996. Romer P., Endogenous Technological Change, Journal of Political Economy 1990, vol. 98, nr 5. Romer P., Growth Based on Increasing Returns Due to Specialization, American Economic Review 1987, nr 77. Romer P., Increasing Returns and Long-Run Growth, Journal of Political Economy, October 1986. Shaw G.K., Policy implications of endogenous growth theory, Economic Journal, May 1992. Snowdon B., Vane H., Rozmowy z wybitnymi ekonomistami, PTE Bellona, Warszawa 2003. Solow R., A Contribution to the Theory of Economic Growth, Quarterly Journal of Economics 1956, nr 70. Tokarski T., Optymalne stopy inwestycji w modelu Mankiwa-Romera-Weila, Ekonomista 2000, nr 3. Tokarski T., Uwagi o modelach wzrostu gospodarczego, Studia Prawno-Ekonomiczne 1999, t. LIX. Walter N.H., Commentary [w:] Policies for Long-Run Economic Growth, Federal Reserve Bank of Kansas City, Jackson Hole 1992. Wojtyna A., Polityka ekonomiczna a wzrost gospodarczy, Gospodarka Narodowa 1995, nr 6. Economic Growth Factors in View of Conclusions Drawn on the Basis of New Growth Models Exogenous growth models may serve as a basis for discussing the problem of economic growth, according to which economies tend to follow a long-term trajectory, where growth rate is determined by the exogenous rate of technological progress. In new growth models (endogenous) technological progress understood in a broad sense mainly results from fit-to purpose investment decisions made in a rational way by different enterprises, or the State which is implementing a specific economic policy. Differences between exogenous and endogenous growth models are appliqué in character. In neoclassical models economic policy merely leads to shifts in the economy towards new paths of sustainable growth, not exerting any lasting influence on long-term growth rates. New growth models provide economic policy with the possibility of exerting a posi-

30 Paweł Kawa tive influence on long-term growth rates, which results from the absence of the assumption concerning decreased revenues from capital understood in a broad sense. The basic recommendation based on new growth models to be followed by the creators of economic policy is that as a result of external benefits it is possible to raise long-term growth rates in an effective and sustainable manner. The effectiveness of economic policy requires relatively high future consumption preferences on the part of businesses on the one hand (which implies low discount rates as well as low marginal consumption utility), and the identification of high return investments on the other. Paweł Kawa adiunkt w Katedrze Makroekonomii na Wydziale Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Studia wyższe ukończył na tej uczelni w 1997 r., uzyskując tytuł magistra, a następnie na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego w 1998 r., również uzyskując tytuł magistra. W 2003 r. w Akademii Ekonomicznej w Krakowie uzyskał stopień doktora nauk ekonomicznych na podstawie rozprawy nt. Inwestycje w modelach endogenicznego wzrostu gospodarczego implikacje dla polityki ekonomicznej. Zainteresowania naukowo-badawcze: wzrost gospodarczy, polityka pobudzania wzrostu, inwestycje, integracja europejska, prawo wspólnotowe. Kontakt: Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Wydział Ekonomii i Stosunków Międzynarodowych, Katedra Makroekonomii, ul. Rakowicka 27, 31-510 Kraków, tel.: (0-12) 293-56-68, fax: (0-12) 421-99-42, e-mail: kawap@ae.krakow.pl.