ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE Tom XIII, numer 1 2010 HELENA SK 1 O WZAJEMNYM UZUPEŁNIANIU SI METOD JAKOCIOWYCH I ILOCIOWYCH DOWIADCZENIA Z POLA BADA PSYCHOLOGII KLINICZNEJ Tytuł mojego głosu w dyskusji jest zmienionym cytatem ze strony kocowej tekstu W. J. Paluchowskiego. Zanim przedstawi swoje stanowisko psychologa klinicznego uznajcego t dziedzin psychologii stosowanej za dziedzin bada i praktyki, chciałabym wyrazi uznanie i podzikowa Autorowi artykułu wprowadzajcego do naszej dyskusji. Ukazał on wiele aspektów sporu na temat badania jakociowe vs ilociowe, przedstawił te znaczce ródła literaturowe, co ułatwia ledzenie rónych stanowisk. Ostre spory reprezentantów rónych podej do nauki, a psychologii w szczególnoci, powoduj wyostrzenie stanowisk i pocigaj za sob rozwój. Gorzej, gdy s powodem uprzedze i dyskryminacji, a strony uywaj w dyskusji poj silnie zwizanych z wartociowaniem, np. całkowitym deprecjonowaniem jednego z podej jakociowego albo ilociowego. Czytajc wielokrotnie tekst, nad którym toczy si dyskusja, odniosłam wraenie, e wbrew wprowadzajcym stwierdzeniom, Paluchowski jasno pokazał, e spór badania jakociowe vs ilociowe ma w psychologii swoj dług histori. Nie został on ujawniony moe jedynie wyostrzony przez zwolenników postpozy- PROF. DR HAB. HELENA SK, Szkoła Wysza Psychologii Społecznej, Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu; Instytut Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, ul. Szamarzewskiego 89, 60-568 Pozna; e-mail: helena.sek@amu.edu.pl
70 HELENA SK tywizmu. Dla mnie wane jest to, e spór ten mona toczy na poziomie rónic paradygmatycznych i na poziomie metodologicznym, ponadparadygmantycznym, zwizanym z wykrywaniem istoty zjawisk psychologicznych. W kocowej czci artykułu Paluchowski wskazuje, e moliwa jest trzecia droga, polegajca na poszukiwaniu reguł wzajemnych relacji pomidzy metodami jakociowymi i ilo- ciowymi. Do tego ujcia odnios si, konkretyzujc problemy. Uwaam jednak take, i osoby, które w badaniach i praktyce wybieraj koncepcje egzystencjalne lub wprowadzaj do psychologii załoenia konstruktywizmu społecznego (w rónej jego formie, radykalnej czy ograniczonej), powinny przestrzega w swojej aktywnoci zasady zgodnoci paradygmatycznej w badaniach i działaniu; powinny te programowo doskonali róne typy metod jako- ciowych, np. analiz dialogu hermeneutycznego, kodowanie danych czy lingwistyczn analiz dyskursu. Podejmujc próby prowadzenia praktyki badawczej i praktyki zawodowej psychologa klinicznego, równoczenie przychylałam si raczej do podejcia nomotetycznego, a nie cile idiograficznego, które leało u pocztków psychologii klinicznej i mocno naznaczyło jej rozwój nurtem praktycystycznym (Lewicki, 1978; Sk, 2001, 2005; Wallen, 1964). Doskonalono metody kliniczne, szczególnie uwzgldniajc case study. Na pocztku istniała wic zasadnicza trudno, a potem opozycja wobec przenoszenia do psychologii klinicznej wiedzy z bada nomotetycznych. W toku rozwoju okazało si jednak, e postp w tej dziedzinie psychologii stosowanej zawdziczamy osigniciom w badaniach ilociowych, midzy innymi nad zjawiskami patologii psychicznej, psychosomatycznej i społecznej. Uwaam jednak, e psycholog kliniczny czsto staje wobec sytuacji wyboru lub integracji podejcia jakociowego lub/i ilociowego. W badaniach naukowych i praktyce czsto dochodzi do głosu pograniczne usytuowanie psychologii w systemie nauk przyrodniczych i humanistycznych. Przytocz kilka przykładów rozwizywania problemów typu jakociowe vs ilociowe. W podstawach patopsychologii eksperymentalnej Zeigarnik (1983) znajdziemy nie tylko znakomit prezentacj znaczenia metod eksperymentalnych dla rozpoznania zaburze procesów psychicznych, lecz take ogólniejsze refleksje metodologiczne tej autorki. Uwaała ona, e dla rozwoju tej dziedziny bada i praktyki podstaw s analizy jakociowe. Twierdziła, e badania metodami nastawionymi na mierzenie uniemoliwiaj analiz jakociow zaburzenia (tame, s. 38), ale warto doda, e w tle istniały uchwały odrzucajce wówczas metody testowe (por. Sk, 2006). Tym niemniej badania nad zaburzeniami procesów po-
O WZAJEMNYM UZUPEŁNIANIU SI METOD JOKOCIOWYCH I ILOCIOWYCH 71 znawczych z wykorzystaniem zada quasi-eksperymentalnych s do dzi niewyczerpanym ródłem wiedzy o specyfice mylenia osób cierpicych na schizofreni take dlatego, e umoliwiaj tym chorym swobodne wypowiedzi i odkrywanie ich subiektywnych znacze. Cytuj ten przykład, aby wykaza, e bywa tak, i deprecjonowanie podejcia ilociowego moe mie tło pozanaukowe i by w swej istocie wewntrznie sprzeczne. Póniejsze analizy podstaw dla metod patopsychologii eksperymentalnej wykazały bowiem, e Zeigarnik i Rubinsztejn nie były konsekwentne w swoim jakociowym stanowisku, gdy próbowały dołczy do swoich bada analizy ilociowe w formie niezwykle uproszczonej. Podobne niekonsekwencje spotyka si take w aktualnych badaniach, w których najpierw poddaje si krytyce pozytywistyczne podejcie do nauki i w zwizku z tym wybiera si metody jakociowej analizy dyskursu, by na kocu stwierdzi, e wykryte i zagregowane regularnoci (istota zjawisk) warto podda analizie w badaniach ilociowych. Jednym z przykładów wiadomego wyboru i połczenia w jednym projekcie badawczym podejcia jakociowego z ilociowym jest praca nad preferencjami poznawczymi psychologów a strategiami diagnozowania zaburze (Słysz, 2008). Autorka cytowanej pracy ukazuje, e korzystne jest, gdy badania jakociowe wyprzedzaj ilociowe, oraz to, e badania jakociowe stawiaj przed badaczem bardzo wysokie wymagania na etapie przygotowywania i realizowania procedur kodowania swobodnych wypowiedzi osób uczestniczcych w badaniach. W badaniach nad stresem z kolei istnieje ogromna rónorodno podej do zjawisk stresowych i znaczna trudno kumulowania naukowych osigni. Zdaniem niektórych badaczy zwiksza si przepa midzy teoriami stresu a stosowaniem wiedzy. Problem ten był przedmiotem bardzo pobudzajcej dyskusji, jak wywołał na łamach pisma Journal of Health Psychology Somerfield (1997). Postulował on, aby w badaniach nad stresem posługiwa si nie tylko podejciem systemowym, ale take dopuszcza analityczne opisy elementów, odnosi opisy do konkretnych problemów oraz wykorzystywa metody analizy jakociowej i ilociowej. Lazarus (1997), biorcy udział w tej dyskusji, zwrócił uwag na to, e w badaniach nad stresem rzeczywicie istnieje rozbieno pomidzy teori, sposobami aplikacji wiedzy i praktyk interwencyjn oraz zdrowym rozsdkiem. Uznał jednak, e dopóki badacze w tej dziedzinie bd posługiwali si rónymi załoeniami epistemologicznymi, postp na drogach ku syntezie bdzie bardzo trudny.
72 HELENA SK W tym obszarze szczególn trudno sprawia dominacja psychometrycznej metody do badania stylów radzenia sobie ze stresem (Wrzeniewski, 2000). Kwestionariusz CISS Endlera i Parkera stanowi narzdzie niezwykle poprawne od strony psychometrycznej. Za pomoc tego narzdzia mona okreli dominacj jednego ze stylów radzenia sobie ze stresem: zadaniowego, emocjonalnego i unikowego. Metoda ta nie umoliwia badania strategii radzenia sobie, jakie ludzie zdrowi i chorzy stosuj w swoim yciu w rónych sytuacjach, a to jest główny przedmiot interwencji prozdrowotnej nie chodzi bowiem o zmian stylu radzenia sobie, ale o rozwój skutecznych strategii. Narzdzie to zasługuje w sytuacjach choroby na miano redukcjonistycznego, nie obejmuje bowiem rzeczywistych sposobów radzenia sobie z chorobami przewlekłymi. W tej sytuacji powrócono do metod jakociowych i podjto badania nad swobodnie generowanymi sposobami radzenia sobie ze stresem. Wykazały one bardziej zbliony do rzeczywisto- ci stan rzeczy (Sk, 2002). Wyniki tych bada, jak i dane na temat radzenia sobie ze stresem w chorobach zagraajcych yciu wykazały, i w programach radzenia sobie ze stresem naley łczy badania jakociowe i ilociowe metodami psychometrycznymi. W tym wypadku mamy do czynienia z relacj typu: od metod ilociowych do jakociowych. S te obszary badawcze, do których współczenie włcza si psycholog kliniczny, gdy chodzi o ochron godnoci ludzi chorych, stygmatyzowanych, naznaczanych, dyskryminowanych (Sk, Kaczmarek, 2009). Wówczas, jeeli nie przyjmujemy w pełni paradygmatu egzystencjalnego, sama natura zjawisk obliguje nas do odkrywania subiektywnych znacze dla takich kategorii, jak sens lub godno człowieka. Konkludujc uwaam, e naley poddawa racjonalnej krytyce nienaukowe napaci na metody bada w psychologii podszyte rónymi interesami: politycznym, ekonomicznym, rozmyciem zasad nauki itp. W tej krytyce trzeba ujawnia niespójnoci podej i wewntrzn sprzeczno postpowania badaczy. Warto te szuka rónych reguł integrowania metod ilociowych i jakociowych, aby mona było odkrywa prawidłowoci i wzbogaca wiedz prawdziw i przydatn w praktyce.
O WZAJEMNYM UZUPEŁNIANIU SI METOD JOKOCIOWYCH I ILOCIOWYCH 73 BIBLIOGRAFIA Lazarus, R. (1997). Hurra for a systems approach. Journal of Health Psychology, 2, 2, 158-160. Lewicki, A. (1978 4 ). Psychologia kliniczna w zarysie. W: A. Lewicki (red.), Psychologia kliniczna (s. 10-155). Warszawa: PWN. Sk, H. (2001). Wprowadzenie do psychologii klinicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Sk, H. (2002). Potoczna wiedza o stresie a naukowe koncepcje stresu i radzenia sobie. W: I. Heszen-Niejodek (red.), Teoretyczne i kliniczne problemy radzenia sobie ze stresem (s. 15-36). Pozna: Wydawnictwo Stowarzyszenie Psychologia a Architektura SPA. Sk, H. (2005). Psychologia kliniczna jako dziedzina bada i praktyki. W: H. Sk (red.), Psychologia kliniczna (t. 1, s. 19-30). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Sk, H. (2006). O znaczeniu metody eksperymentalnej w psychologii klinicznej. W: J. M. Brzeziski (red.), Psychologia. Midzy teori, metod i praktyk (s. 223-240). Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM. Sk, H., Kaczmarek, Ł. (2009). y z godnoci w zdrowiu i chorobie. Czasopismo Psychologiczne, 15, 2, 7-17. Słysz, A. (2008). Typy diagnostów. Pozna: Wydawnictwo Naukowe UAM. Somerfield, M. R. (1997). The utility of systems models of stress and coping for applied research. Journal of Health Psychology, 2, 2, 133-152. Wallen, R. W. (1964). Psychologia kliniczna. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe. Wrzeniewski, K. (2000). Style i strategie radzenia sobie ze stresem. Problemy pomiaru. W: I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.), Człowiek w sytuacji stresu (s. 44-64). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu lskiego. Zeigarnik, B. W. (1983). Podstawy patopsychologii klinicznej. Warszawa: Pastwowe Wydawnictwo Naukowe.