MORSKI ASPEKT POLSKIEJ POLITYKI TRANSPORTOWEJ I TRANZYTOWEJ

JAN WENDT Uniwesytet Gdański MORSKI ASPEKT POLSKIEJ POLITYKI TRANSPORTOWEJ I TRANZYTOWEJ Położenie geopolityczne Polski w Euopie Śodkowej wyznacza jej olę pomostu pomiędzy państwami Euopy Zachodniej i Wschodniej, kajami atlantyckimi i śódziemnomoskimi. W pzeszłości, pzy słabości ekonomicznej i politycznej Rzeczypospolitej stanowiła ona stefę bufoową pomiędzy politycznymi mutacjami Rosji a szeoko ozumianym państwem niemieckim, co powadziło albo do pób podpoządkowania jej sąsiadom, albo do jej podziału pomiędzy dwa potężne oganizmy państwowe: Rosję i Niemcy. Obecnie położenie w stefie Euopy pzejściowej", z dużym pawdopodobieństwem włączenia w najbliższych latach do stuktu Unii Euopejskiej i NATO, jest czynnikiem pozytywnym, pzyczyniając się do ozwoju stosunków gospodaczych, kultualnych i naukowych państw Euopy Śodkowej, stanowiąc dla Polski dodatkowe źódło dochodów z tanzytu, pośednictwa handlowego i tuystyki. Jeśli uwzględnić dodatkowo powiązania międzykontynentalne z Azją, możliwości tanzytu są jeszcze większe, bowiem pzez Polskę powadzi najkótsza tasa kolejowa z Euopy na Daleki Wschód, do Chin, Koei i Japonii, a więc połączenie dwóch najważniejszych, poza Ameyką Północną, makoegionów gospodaczych świata. 1 Pzemiany polityczne spowodowały daleko idące pzemiany gospodacze, libealizację handlu, wzost mobilności ludności i wzost pzewozów międzynaodowych. Z jednej stony ośnie znaczenie powiązań pomiędzy Euopą Śodkową i Zachodnią, a państwami sukcesoami ZSRR z dugiej. Dla zapewnienia wzostu tempa pocesów gospodaczych konieczny jest ozwój infastuktuy tanspotowej w każdym z odzajów śodków tanspotu, gdyż jej obecna słabość stanowi zapoę dla szybkiego uchu pasażeskiego oaz towaowego, co w oczywisty sposób ujemnie 1 T.Lijewski, Infastuktua komunikacyjna Polski wobec zmian politycznych i gospodaczych w Euopie Śodkowej i Wschodniej, Zeszyty IG i PZ PAN, 1994, n 23. s. 5. Szezej po.: A.Gołaszewski, Etapy doskonalenia połączeń kolejowych Euopa-Azja, Pzegląd Komunikacyjny, 1993. n 9. /

116 Jan Wendt wpływa na ozwój gospodaczy egionu. Polityka tanspotowa polega na pogamowaniu ozwoju systemu tanspotowego oaz oddziaływaniu na spawne jego funkcjonowanie z uwzględnieniem wymagań teoii i paw ekonomicznych. 2 Nieodzownym waunkiem powadzenia skutecznej polityki tanspotowej jest uwzględnienie pzy jej ealizacji polityki tanzytowej. Tanzytem okeślamy pzesyłanie ładunków, osób, infomacji i enegii pzez teytoium danego kaju, gdy punkty nadania i odbiou znajdują się poza jego ganicami. Poces pzemieszczania dokonywany pzez obce dla nadawcy i odbiocy teytoium (lub pot w pzypadku tanzytu moskiego), ze swojej istoty, jest integalnie związany z dziedziną międzynaodowego obotu usług i stanowi ważne źódło dochodów dewizowych dla kaju tanzytowego. Tanzyt jest szczególnym odzajem usług, gdyż opócz kosztów związanych z techniczną stoną pocesu pzemieszczania, dochodzą opłaty związane z dodatkową działalnością kaju tanzytowego - pośednictwem. Ponieważ ynek pzewozów tanzytowych jest ynkiem konsumenta, to istotnym mienikiem oceny i kyteium wybou kaju tanzytowego jest jakość ofeowanych usług tanzytowych, któą chaakteyzują: poziom bezpieczeństwa, bezpośedniość i kompleksowość usług, czas i szybkość dostawy oaz niezawodność obsługi ładunków tanzytowych w całym pocesie pzemieszczania pzez teytoium kaju tanzytowego. 3 Realizacja usług tanzytowych w waunkach międzynaodowej konkuencji sytuuje tanzyt zaówno w sfeze polityki tanspotowej jak i w obszaze zainteesowania zaganicznej polityki gospodaczej państwa. Polityka tanzytowa będzie więc obejmowała całą sfeę ekspotu i impotu usług tanspotowych (najczęściej kaj tanzytowy jest ównocześnie kajem tanzytującym). Dla skutecznego powadzenia polityki tanzytowej staje się niezbędna znajomość pełnego bilansu usług tanzytowych oaz pzedpola i zaplecza tanzytowego, któego. zasięg odgywa istotną olę w pzypadku potów polskich. Tak więc pzez politykę tanzytową państwa należy ozumieć działalność kształtującą odpowiednie waunki ekonomiczne, polityczne, pawne, oganizacyjne i techniczno-eksploatacyjne dla efektywnego ozwoju wszystkich usług tanzytowych, uwzględniającą cele, kieunki i instumenty zaówno zaganicznej polityki ekonomicznej, jak i tanspotowej państwa. Z analizy zmian w pzebiegu ealizacji usług tanzytowych w potach polskich można wysunąć tezę o nieskuteczności powadzonej polityki tanspotowej i tanzytowej lub węcz o ich baku. Do pioytetowych zadań dla akwizycji ładunków tanzytowych należy ozwój infastuktuy tanspotowej i międzynaodowych koytazy tanspotowych, 2 W. Gzywacz. Polityka tanspotowa, Szczecin 1991, s. 20-21. Szeokie podejście teoetyczne zagadnienia poównaj w: W. Gzywacz, K. Wojewódzka-Kól, W.Rydzewski, Polityka tanspotowa, Gdańsk 1994. 3 J.Wonka, Polska polityka tanzytowa, Pzegląd Komunikacyjny, 1990. n 1, s. 5.

Moski aspekt polskiej polityki tanspotowej i tanzytowej 117 zwłaszcza koytazy Północ- Południe i Północny Zachód-Południowy Wschód. Dla ealizacji południkowego połączenia tanspotowego w Euopie Śodkowej wydaje się konieczne zwiększenie w znaczący sposób nakładów inwestycyjnych na ozwój infastuktuy tanspotowej. W Polsce, największym pod względem teytoialnym państwie egionu Euopy Śodkowej, do najpilniejszych zadań należy budowa autostad: Gdańsk- Łódź-Cieszyn (A-l), Świecie- Poznań- Waszawa- Bześć (A-2) i Zgozelec- Wocław-Kaków- Pzemyśl (A-4). W modenizacji pzewozów kolejowych głównym zadaniem jest acjonalizacja pzewozów kolejowych i eoganizacja PKP waz z usamodzielnieniem jednostek gospodaczych, zmniejszeniem zatudnienia, zlikwidowaniem nieentownej działalności oaz ustanowieniem wiaygodnego systemu ozliczenia kosztów i pzepływu infomacji. Równolegle z tansfomacją pzemysłu z ciężkiego na lekki nastąpić powinien spadek pzewozów ładunków kolejami, dzięki czemu możliwa będzie likwidacja części ozbudowanej nadmienie i nieównomienie infastuktuy kolejowej, co pozwoli na zwiększenie entowności pzewozów. 5 Istotnym, aczkolwiek mało ealnym, ze względu na konieczne poważne nakłady finansowe, elementem w ozwoju sieci tanspotowej Polski w powiązaniu z infastuktuą w egionie jest planowany ozwój wodnych dóg śódlądowych. Najbadziej atakcyjnym z potencjalnych połączeń wodnych wydaje się szlak Duisbug -Hanowe -Magdebug- Belin-Oda, a dalej Watą, Notecią i Kanałem Bydgoskim do Bydgoszczy, z któej możliwe są dwa kieunki: piewszy do Waszawy - Kanałem Żeańskim do Zegza, pzez Bug do Muchawca i Bześcia, któy ma dobe połączenie z siecią wodną Białousi, Rosji a pzez Dniep i Ukainę z Mozem Czanym oaz dugi-z Bydgoszczy Wisłą i Nogatem do Malboka i Elbląga oaz Zalewu Wiślanego, któy stanowi dogodne połączenie z Kólewcem, a dalej pzez Niemen do Kowna i Godna. 6 Opócz kieunku ównoleżnikowego istnieje także możliwość budowy kanału łączącego Odę i Dunaj, któe to połączenie stwozyłoby pzez budowę odcinka Koźle-Ostowa najkótsze i najbadziej ekonomicznie opłacalne dla Czech i kozystającej z opłat tanzytowych Polski połączenie południowej części egionu Euopy Śodkowej z Bałtykiem, z potami Szczecin-Świnoujście. Realizacja dóg wodnych na obu kieunkach zmieniłaby całkowicie pzebieg ładunków tanzytowych w Euopie Śodkowej a leżący na ich skzyżowaniu pot w Kostzyniu uzyskałby duże znaczenie jako pot 4 4 J.Bunewicz, K. Wojewódzka-Kól Euopejska polityka tanspotowa, Gdańsk 1993. 5 Szezej na temat pzemian w tanspocie lądowym i ich konsekwencji w pacy: J.Adamczyk. Pzemiany w tanspocie lądowym w Polsce w latach 1989-1992 i kieunki dalszych pzemian w pespektywie najbliższych lat, w: Mateiałach Konfeencji "Poblemy tansfomacji stuktu egionalnych w pocesie pzechodzenia do gospodaki ynkowej", Polańczyk, 23-27 maja 1994. 6 O ównoleżnikowym połączeniu tanzytowym pzez Polskę dogą wodną szezej patz: H.Faist. Die Wassestasse Dnep. Ein Reisebeicht mit Kommenta, Schiffaht und Technik, 1991. n 1, s. 62-81.

118 Jan Wendt śódlądowy. Z systemem Oda-Dunaj związane jest także już działające połączenie wodne Ren-Men-Dunaj, któe uzeczywistni ideę sięgającą swymi początkami czasów Kaola Wielkiego. Budowa 30 km długości odcinka kanału, któego uoczyste otwacie odbyło się w 1992. stwozyła 3500 km długości szlak wodny łączący Rottedam i Moze Północne z Konstancą i Mozem Czanym, stwazając tym samym najtańszy szlak tanspotowy w Euopie Śodkowej (jej południowej części), mający doskonałe połączenie z Euopą Zachodnią i Bałkanami. W tanspocie dogowym głównymi kieunkami w ozwoju infastuktuy są modenizacja istniejących dóg ekspesowych oaz budowa autostad, z któych do najpilniejszych inwestycji należą połączenia: Belin - Waszawa - Mińsk - Moskwa; Lipsk- Dezno - Wocław - Katowice - Kaków - Lwów - Kijów; Belin - Dezno - Paga - Monachium; Wiedeń - Budapeszt - Belgad - Bukaeszt - Ateny; Via Baltica, Via Hanseatica i Via Intemae. 7 W ciągu ostatnich ośmiu łat największe inwestycje w infastuktuze tanspotowej poczynione zostały we wschodnich landach Niemiec, w któych ozbudowano autostady i dogi szybkiego uchu, twoząc altenatywne dla nie istniejącej jeszcze TEM połączenie z Saßnitz pzez Stalsund do Belina i następnie pzez Dezno i Pagę do Batysławy. Zelektyfikowana została już w całości ównoległa do tego połączenia linia kolejowa. Jeszcze we współpacy z byłym ZSRR ukończono i uuchomiono linię pomową łączącą Mukan na Rugii i Kłajpedę z ominięciem potów polskich. Otwozono także nową linię pomiędzy Saßnit a Tellebogiem, któa może pzejąć potencjalny tanzyt na kieunku południkowym pzechodzący dotychczas pze Szczecin i Świnoujście. Oddane do użytku w 1992. połączenie Ren- Men -Dunaj wpłynęło ujemnie na ilość ładunków tanzytowych kieowanych do potów polskich, gdyż kaje tadycyjnie polskiego zaplecza-austia, Czechy, Słowacja i Węgy uzyskały kolejne dogodne połączenie dogą wodną z potami Moza Północnego. Dzięki ozwojowi infastuktuy tanspotowej oaz wskutek zmiany położenia geopolitycznego w Euopie Śodkowej i wzostu konkuencji w akwizycji pzewozów ładunków tanzytowych w pzewozach wschód-zachód i północpołudnie zaczyna funkcjonować coaz więcej altenatywnych dla biegnących pzez Polskę szlaków tanzytowych. 8 W efekcie wydazeń politycznych lat 1989-1991 i zmiany położenia geopolitycznego państw Euopy Śodkowej zaszły daleko idące pzemiany w gospodace i pzewozach tanzytowych w tym egionie. W pezentowanym okesie siedmiu lat (1990-1996) nastąpiło wiele zmian w stuktuze kieunkowej, towaowej oaz w wielkości obotów tanzytowych w potach polskich. Ponieważ czas, w 7 Po. w: H.J.Buchholz, F.D.Gimm (ed.), Zentensystem als Täge de Raumenwicklung in Mittel-und Osteuopa, Leipzig 1994, s. 19. 8 Po. J.Wendt. Konkuencja tanzytowa polskich potów moskich w latach 1989-1993, [w:] Cz.Ciesielski (ed.), Ku wspólnocie Euopy Bałtyckiej, Gdańsk 1995, s. 95-100.

Moski aspekt polskiej polityki tanspotowej i tanzytowej 119 któym nastąpiły zmiany, wydaje się być zbyt kótki dla ozwoju na znaczącą dla zjawiska skalę powiązań komunikacyjnych (infastuktuy tanspotowej oaz pzeładunkowej w potach), to zmiany w wielkości i stuktuze ładunków tanzytowych pzeładowywanych w potach wynikają głównie z kyzysu gospodaczego państw leżących na zapleczu potów polskich oaz z powadzenia nieskutecznej polityki tanspotowej i tanzytowej pzez Polskę. Dane statystyczne pokazują załamanie się obotów w 199l., pzy czym, w pzypadku tanzytu kolejowego i pzez poty, wielkość pzewozów spadła do odpowiednio 38% i 28% (w oku 1991 w poównaniu z 1988.), to w pzypadku tanspotu wodnego śódlądowego oboty tanzytowe spadły z 230 tys. ton w 1988. do 2 tys. ton w 1990. i następnie uległy zanikowi. Na spadek pzewozów kolejowych (największy w 1991.- 45% w poównaniu do oku popzedniego) najsilniej wpłynęły załamanie się gospodaki w byłym ZSRR, zmiana waluty tanzytowej w systemie MTT i wzost międzynaodowych pzewozów samochodowych. Opócz tego na wielkość obotów negatywnie oddziaływało ofeowanie konkuencyjnych stawek pzez poty niemieckie oaz bak pawnych egulacji pomiędzy PKP a kolejami czesko - słowackimi. Odnośnie do tanzytu północ - południe wpłynęło to ównież na zmniejszenie wielkości pzeładunku ładunków tanzytowych w polskich potach moskich, a zwłaszcza w Gdańsku. Tab. 1. Pzeładunek ładunków tanzytowych w moskich potach handlowych w latach 1990-1996 w tys. ton Rok Ogółem Gdańsk Gdynia Szczecin - Świnoujście 1990 5022 1149 810 3050 1991 2540 a 121 227 2199 1992 3692 112 195 3385 1993 5890 522 692 4675 1994 5104 306 936 3862 1995 3708 298 560 2850 1996 4184 371 719 3094 a w tym 23 tys. ton w Kołobzegu Źódło: Gospodaka Moska.. Pzegląd Statystyczny 1991, Gdańsk 1991, tab. 14; Gospodaka Moska. Pzegląd Statystyczny 1993, Gdańsk 1993, s. 92; Gospodaka Moska. Pzegląd Statystyczny 1994, Gdańsk 1994, s. 99, Gospodaka Moska. Pzegląd Statystyczny 1997, Gdańsk 1997, s.65. Spadek pzewozów tanzytowych w Polsce wyaźnie widoczny w pzewozach kolejowych i wodnych śódlądowych wynikający ze zmiany położenia

120 Jan Wendt geopolitycznego Polski, pocesu tansfomacji gospodaczej w Euopie Śodkowej, upadku ZSRR oaz RWPG wpłynął ównież na spadek pzewozów i pzeładunek ładunków tanzytowych w polskich potach w latach 1990-1996 (po. tab.l). Skozystały na nim pzede wszystkim poty Niemiec, Litwy, Łotwy i Estonii oaz Kólewiec. Wpawdzie dane statystyczne, a zwłaszcza wzost obotów tanzytowych w 1993. w poównaniu do 1992. w polskich potach moskich (pot szczeciński zwiększył oboty o 57%, gdyński o 355%, a gdański o 433%), pozwalają na ostożny optymizm, jednak popozycje ozwoju szlaków tanspotowych zaówno w Polsce jak i w kajach sąsiednich wskazują na potencjalne niebezpieczeństwo pzejęcia ładunków pzez poty niemieckie (Hambug, Lubekę, Bemę i Rostock), zaówno na kieunkach południkowych jak i ównoleżnikowych. Tendencja spadkowa w pzeładunku ładunków tanzytowych utzymująca się do 1991., w któym oboty wynosiły jedynie 2540 tys. ton, w kolejnych latach uległa odwóceniu, ale pzy tej wielkości obotów tanzytowych tudno o optymizm. Udział obotów tanzytowych w pzeładunkach potów spadł do 6,2%. Tak niskie oboty tanzytowe ostatni az miały miejsce w 1957. Największy spadek obotów nastąpił w pocie gdańskim - 112 tys. ton w 1992. w poównaniu do 1149 tys. ton w 1990. Równie duży, aczkolwiek pocentowo mniejszy spadek nastąpił w pzeładunkach w Gdyni - o 72% i Szczecinie - o 28% w analogicznym okesie. Od 1990. wyaźnie widoczny jest wpływ kyzysu gospodaczego w kajach zaplecza tanzytowego na ekspot tych państw, a od 1991. poblemy gospodacze wpływają na zmniejszenie impotu kajów Euopy Śodkowej. Na spadku pzeładunków zaciążyły pzede wszystkim zmniejszenie ładunków udy - o 55%, innych ładunków masowych - o 64% i dobnicy- o 27%. Pzez pot gdański zapzestano tanzytu osyjskiej opy naftowej oaz impotu suowców nawozowych dla byłego ZSRR. Z ładunków tanzytowych pozostało w pocie 110 tys. ton dobnicy i 11 tys. ton dewna. Tanzyt węgieski z 432 tys. ton w 1988. spadł do 68 tys. ton w 1991. i do 11 tys. ton w 1996. (po. tab. 2). Najmniejszy spadek tanzytu zanotowano w pocie Szczecin - Świnoujście, w któym pzeładowano w 199l. - 2199 tys. ton, co stanowiło 86,6% całości obotów tanzytowych pzez poty. Uległa ównież zmianie stuktua towaowa i kieunkowa ładunków tanzytowych pzeładowywanych w potach. Stuktuę towaową ładunków tanzytowych pzechodzących pzez polskie poty moskie pezentuje tab. 2.

Moski aspekt polskiej polityki tanspotowej i tanzytowej 121 Tab. 2. Stuktua ładunków tanzytowych w polskich potach moskich w tys. ton Rok Ogółem Węgiel Rudy Zboże Dewno Paliwa Masowe Dobnica + koks 1983 6493 211 1370 204 2161 592 1955 1984 7746 313 1569 232 2652 663 2318 1985 5340 214 1227 6 251 804 527 2311 1986 7160 108 1572 11 203 1681 999 2586 1993 5890 218 260 11 19 672 4711 1994 5104 273 425 15 1 549 3841 1995 3708 163 561 104 21 224 423 2211 1996 4184 119 789 10 15 250 3001 Źódło: Gospodaka Moska. Pzegląd Statystyczny 1986,1989,1994,1997. Dane zawate w tab. 2. wskazują na wzastającą, zwłaszcza w ostatnich latach, olę dobnicy w pzeładunkach tanzytowych. Zanikł pawie zupełnie tanzyt zboża, pzeładunki węgla i koksu wykazują tendencję zniżkową. Na stałym poziomie w latach osiemdziesiątych utzymywały się pzeładunki dewna (około 200 tys. ton ocznie), aby po dziesięciu latach zmaleć do około 15 tys. ton. W tym samym okesie w znaczący sposób nastąpił ównież spadek pzeładunku udy żelaza. Największą zmienność wykazywał tanzyt opy naftowej w ekspocie ZSRR od 1983. (2161 tys. ton), któy zanikł zupełnie pod koniec lat osiemdziesiątych. Natomiast w latach dziewięćdziesiątych pzeładunki paliw wykazują silne zóżnicowanie zaówno pod względem wielkości jak i stuktuy kieunkowej. Wielkość pzeładunku dobnicy w piewszym okesie cechowała tendencja zwyżkowa, któa dopowadziła do wzostu pzeładunków do poziomu 4700 tys. ton i jego stabilizacji na około 300 tys. ton. Jeszcze w 1988. na piewszym miejscu pod względem wielkości ładunków znajdował się ZSRR z 3,5 mln ton obotów pzechodzących pzez pot w Gdańsku. Dugą pozycję zajmował tanzyt z CSRS - 2,8 mln ton, a kolejne ładunki z Węgie - 882 tys. ton i Austii - 837 tys. ton. Już w następnym oku Czechosłowacja wypzedziła ZSRR, natomiast tanzyt z Węgie pozostał na tzecim miejscu po spadku obotów tanzytowych Austii do wielkości 510 tys. ton. W kolejnych latach nastąpiły jeszcze dalej idące zmiany. W 1991. piewsze miejsce zajmowały ładunki tanzytu czesko-słowackiego pzechodzące w 83% pzez poty Szczecina i Świnoujścia, na dugim znajdował się tanzyt niemiecki - 722 tys. ton pzechodzący w całości pzez Szczecin. Kolejną pozycję zajmował tanzyt austiacki kieowany w 89% ównież pzez poty Szczecina i Świnoujścia. Tanzyt Rosji (WNP) zajął ostatnie miejsce z 4 tys. ton, aby w kolejnych latach osiągnąć około 0,5 mln ton i

122 Jan Wendt ustabilizować się ostatecznie na poziomie 100 tys. ton. Inteesujący wydaje się być gwałtowny wzost i następnie stabilizacja tanzytu niemieckiego w latach 1990-1996 na poziomie 750 tys. ton, co wynika z wzostu oli i znaczenia potów Szczecina i t Świnoujścia dla wschodnich landów niemieckich i Belina. Od 1990. utzymuje się tendencja spadkowa w pzeładunku tanzytu austiackiego w pocie szczecińskim. Po okesie załamania w 1991. wzósł obót ładunków czesko - słowackich, sięgając w 1992. - 1516 tys. ton. Wyaźny spadek cechuje pzeładunek tanzytu węgieskiego, któego wielkość zmalała z 712 tys. ton w 1990. do poziomu 6-15 tys. ton w latach 1992-1996. Zdecydowanie mniejsze znaczenie posiada tanzyt z Bułgaii, Rumunii i Jugosławii (lub jej sukcesoów), któy jest pzeładowywany głównie w Szczecinie. Jego wielkość wyniosła w 1991.: 20 tys. ton oboty Bułgaii; 21 tys. ton oboty Rumunii; 4 tys. ton w tanzycie dla Jugosławii. Tab. 3. Pzeładunki ładunków tanzytowych w moskich potach handlowych głównych patneów tanzytowych Polski w latach 1990-1996 w tys. ton Państwo Rok Ogółem Gdańsk Gdynia Szczecin - Świnoujście Austia 1990 211 0 211 1991 243 26 217 1992 29 13 16 1993 12 12 1994 1 1 1995 1 1 1996 - - Czechy 1990 2232 203 427 1605 i 1991 908 51 104 753 Słowacja 1992 1516 32 86 1398 1993 3049 95 176 2278 Czechy 1994 1376 40 158 1178 1995 893 66 134 693 1996 1265 207 132 926 Słowacja 1994 1016 26 58 932 1995 898 90 181 627 1996 919 125 138 656 Niemcy 1990 190 120 1 69 1991 722 722 1992 915 915 1993 838 4 0 834 1994 744 744 1995 745 745 1996 761 761

Moski aspekt polskiej polityki tanspotowej i tanzytowej 123 Węgy 1990 712 173 331 208 1991 154 16 68 70 1992 16 5 11 1993 6 6 1994 11 9 2 1995 15 7 8 1996 9 2 7 WNP 1990 591 591 - Rosja 1991 4 1 3 1992 64 60 4 1993 569 341 228 1994 236 107 127 2 1995 99 14 79 6 1996 75 20 51 4 Źódło: Gospodaka Moska. Pzegląd Statystyczny 1993, 1994, 1996, 1997. Po 1991. pojawił się deteminowany czynnikami geopolitycznymi tanzyt Ukainy i Białousi. Na skutek uzyskania niepodległości Ukaina stanęła pzed poblemem ozbudowy powiązań tanspotowych z zaganicą - szczególnie na kieunku Odessa-poty Zatoki Gdańskiej (Via Intemae). Dla ozwoju współpacy polsko - ukaińskiej podstawowe znaczenie mieć będzie budowa szlaku tanspotowego łączącego poty Moza Czanego pzez Lwów, Lublin do potów Zatoki Gdańskiej - Via Intemae. Realizacja tego pzedsięwzięcia dopowadzi do aktywizacji teenów, pzez któe pzebiegać będzie pzyszły szlak tanspotowy a jednocześnie dopowadzi do wzmocnienia powiązań gospodaczych pomiędzy Polską i Ukainą. Pzybliży to gospodakę ukaińską Euopie Zachodniej, a jednocześnie pozwoli jej na zwiększenie stopnia emancypacji w stosunku do powiązań gospodaczych z Rosją. Wagę tego kieunku dla Ukainy jak i połączenia szlakiem tanspotowym potów Moza Czanego z potami Moza Bałtyckiego podkeśla fakt podpisania w lutym 1997. poozumienia polsko - ukaińskiego o budowie koytaza tanzytowego oaz otwacie nowego pzejścia ganicznego ułatwiającego tanspot na tym kieunku. Wpawdzie dane statystyczne, a zwłaszcza utzymywanie się obotów tanzytowych w potach od 1993. na poziomie około 4,5 mln ton pozwalają na ostożny optymizm, to jednak bak polityki tanzytowej lub jej nieskuteczna ealizacja w połączeniu z popagowanymi koncepcjami ozwoju szlaków tanspotowych w Polsce jak i kajach sąsiednich wskazują na potencjalne niebezpieczeństwo pzejęcia ładunków tanzytowych pzechodzących dotychczas pzez Polskę pzez poty niemieckie, zaówno w kieunkach południkowych, jak i ównoleżnikowych. Uząd Rady Ministów (w lipcu 1993.) pzyznał budowie autostady A-l (Gdańsk - Touń-Częstochowa - ganice państwa) angę tzeciej

124 Jan Wendt kolejności, co oznacza, że najpiew zostaną wybudowane autostady biegnące ównoleżnikowo pzez teytoium Polski. Realizacja takiej polityki tanspotowej spowoduje pzejęcie ładunków tanzytowych Rosji, Białousi i Ukainy pzez ośodki potowe zachodniej Euopy. Pzestaną ównież istnieć pzesłanki ekonomiczne dla ozwoju szlaków tanspotowych na kieunkach południkowych pzechodzące pzez Polskę. Również pojekty ozwoju infastuktuy tanspotowej na Litwie, Łotwie, w Estonii i Rosji wskazują na możliwość zwiększenia udziału potów niemieckich w tanzycie tych państw, dzięki pojektom budowy autostad pzechodzących pzez wymienione kaje lub nawet skieowania części ładunków do ozbudowywanych i pojektowanych potów w ejonie Tallin-Muuga czy St. Petesbuga. Budowa dogi szybkiego uchu Via Baltica z odgałęzieniem Via Hanseatica spowoduje ominięcie potów polskich pzez pzeładunki z państw WNP. Realizacja powyższej polityki tanspotowej w dziedzinie inwestycji dopowadzić może do zmniejszenia udziału polskich potów w obocie tanzytowym na kieunkach południkowych i pzyniesie znaczące staty wskutek zmniejszenia się pzeładunku wysoko opłacanej dobnicy. Tanzyt ten zostanie pzyjęty pzez poty niemieckie, a także pzez pot w Kólewcu lub ozbudowane poty Rosji i Estonii. 9 Aby zapobiec temu zjawisku należy nadać pioytetowe znaczenie budowie autostady A-l (TEM) i ozwijać istniejące już kontakty w dziedzinie akwizycji ładunków tanzytowych Białousi, a zwłaszcza Ukainy waz z ealizacją koytaza tanspotowego Via Intemae. Nieuwzględnienie powyższych postulatów dopowadzi do znaczącego zmniejszenia pzeładunków tanzytowych w polskich potach moskich i pozbawi nas kozyści płynących z istnienia ważnego południkowego szlaku tanspotowego na teytoium Polski. Bak spójnej polityki tanspotowej w dziedzinie tanzytu jest ównież widoczny w żegludze śódlądowej, w któej nastąpił zanik pzewozów na dodze wodnej Ody. Restuktuyzacji pzedsiębiostw zajmujących się tanspotem wodnym na Odze, opócz podziału na nowe jednostki, nie towazyszyły żadne znaczące inwestycje, co jest wynikiem nie tylko słabości ekonomicznej Polski, ale także baku jasno specyzowanych celów i pioytetów w ozwoju szlaków wodnych w kaju. Pzy skajnie óżnych opiniach specjalistów na temat możliwości wykozystania żeglugi śódlądowej w Polsce i nie specyzowanych kompetencjach poszczególnych pzedsiębiostw zajmujących się tym odzajem tanspotu nastąpił znaczący spadek pzewozów na Odze, w tym całkowity zanik tanzytu. Kyzys gospodaczy w Euopie Śodkowej dopowadził nie tylko do oganiczenia tanzytu, ale także do zwiększenia konkuencji pomiędzy kajami tanzytowymi w akwizycji 9 Po. J.Wendt, Wpływ polityki tanspotowej państwa na wielkość pzeładunku ładunków tanzytowych w potach polskich w latach 1989-1993, [w:] Polskie poty moskie w polityce tanspotowej kaju w waunkach gospodaki ynkowej. Szczecin 1995, s. 142-151.

Moski aspekt polskiej polityki tanspotowej i tanzytowej 125 ładunków, konkuencji, któą Polska z jej słabą infastuktuą tanspotową w wyaźny sposób pzegywa. Również zmiana położenia geopolitycznego wyaźnie wpłynęła na wielkość i stuktuę kieunkową ładunków tanzytowych pzeładowywanych w potach polskich. Powyższe negatywne pocesy wynikają z baku wyznaczenia w sposób jednoznaczny celów i instumentów polityki tanzytowej. Widoczny jest także bak jednego podmiotu powadzącego całość polityki tanzytowej w sposób ciągły i konsekwentny, co może powadzić do kyzysu w pzewozach tanzytowych pzez teytoium Polski. Aby utzymać słabą tendencje wzostu, widoczną od 1992., należy jak najszybciej specyzować polską politykę tanspotową, jej główne cele i pioytety oaz wskazać konieczne inwestycje w infastuktuze tanspotowej i pzystąpić do ich ealizacji. 10 W amach polityki tanspotowej państwa powadzonej w połączeniu z polityką zaganiczną powinny być pzepowadzone odpowiednie działania zmiezające do utzymania oli Polski w pzewozach tanzytowych w Euopie Śodkowej. Wysokie zyski za świadczone usługi tanzytowe oaz zmiana kyteium konkuencyjności tanzytowej z odległościowego na pewność tanzytową" i czas pzebiegu ładunków spawiają, iż stale wzasta konkuencja pomiędzy poszczególnymi państwami w akwizycji ładunków. Szczególnie wyaźnie jest ona widoczna w polityce opłat za świadczone usługi tanspotowe i tanzytowe dla poszczególnych gup ładunków oaz państw tanzytujących. Polityka tanzytowa w dużej mieze polega na stosowaniu specjalnych tayf opłat, udzielaniu abatu na pzewozy wybanych gup ładunków lub popzez poszczególne szlaki tanspotowo - tanzytowe. Opócz posunięć fomalno-pawnych i politycznych na politykę tanzytową składa się także techniczno oganizacyjne zabezpieczenie tanzytu i jego szlaków. W zmienionej z geopolitycznego punktu widzenia sytuacji Polski, któej głównym atutem tanzytowym jest położenie geogaficzne, polityka tanspotowa sięgająca poza ok 2010 powinna skupić się na póbie spostania konkuencji państw sąsiednich w akwizycji ładunków tanzytowych. Rozwój altenatywnych w stosunku do polskich połączeń tanspotowych może bowiem dopowadzić do pawie całkowitego wyeliminowania Polski z ynku pzewozów tanzytowych. 10 Pzegląd Komunikacyjny w numeach 11 i 12 z 1994 pezentuje syntezę "Polityka tanspotowa", dokument opacowany pod. ed. J.Bunewicza. w któym pzedstawiono założenia polityki tanspotowej państwa.

126 Jan Wendt Summay The Sea Aspects of Polish Tanspot and Tansit Policy The geopolitical location of Poland in Cental Euope detemines the ole of platfom between the counties of Westen and Easten Euope. This location nowadays and vey pobably access to Eopean Union's stuctues and the NATO in nea futue will suppot the development of economic elations in Easten Euope and will enable an additional souce of income fo the county by tansit including though the sea pots. To make this development eal it's necessay to expand the tanspot infastuctue fo all means of tanspot because its pesent weakness is a baie fo goods tanspotation and it negatively influences the development of the egion and the county - it's ievocable condition of effective tanspot policy pefoming to conside the tansit policy. The analysis of changes in tansit sevices ealization in Polish pots makes conclude that the tanspot and tansit policy is inefficacious o even thee's no such a policy. The statistical data show that the tunove boke down in 1991. The evident tansit deceasing in ailway tanspot and inland shipping caused by modification of Polish geopolitical location, economic tansfomation pocess in Cental Euope, the fall of Soviet Union and Council fo Mutual Economic Aid had the unpofitable effect on eloading of goods and tansit eloading in Polish pots in the yeas 1991-96. Afte 1991, the Ukainian and Belausan tansit detemined by geopolitical factos has appeaed. Afte independence egaining by Ukaine this county faced with the poblem of econstucting tanspot connections with foeign counties, especially in the diection: Odessa - Gdańsk and Gdynia. The substantially impotant fo Polish- Ukainian co-opeation will be constucting of the tanspot tack linking pots of Black Sea via Lvov and Lublin to pots of Gdańsk Bay: Via Intemae". This assignment will enable to incease activity of egions cossed by the tack and also will stengthen economic elations between Poland and Ukaine. The economic cisis in Cental Euope caused not only tansit deceasing but also competition among the tansit counties. In this competition Poland is athe weak competito because of insufficient tanspot infastuctue. Also teh changes of geopolitical location highly influenced the amount and diections of cagoes eloaded in Polish pots. These negative pocesses ae a esult of lack of univocally defined aims and instuments of the tansit policy.