POMIAR KAPITAŁU INTELEKTUALNEGO SPÓŁKI PKN ORLEN S.A.

POMIAR KAPITAŁU INTELEKTUALNEGO SPÓŁKI PKN ORLEN S.A. WG METOD EVA TM I CIV Karolina Palimąka, Angelika Gumieniak Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania z siedzibą w Rzeszowie Streszczenie Artykuł prezentuje koncepcję kapitału intelektualnego oraz wiedzy jako podstawy obecnej gospodarki świata. Kluczowym aspektem, dzięki któremu można sprawnie zarządzać danym czynnikiem, jest odpowiedni pomiar danego składnika. Znając pożądane wielkości menedżerowie są w stanie efektywniej wykorzystywać posiadany kapitał. Do tego celu naukowcy tworzą odpowiednie metodologie, tak również jest w przypadku kapitału intelektualnego. Artykuł prezentuje dwie wybrane metody EVA TM oraz CIV, uznawane jako metodologie ukazujące ogólny obraz kapitału intelektualnego posiadanego przez przedsiębiorstwo. Prezentacja metod została dokonana na podstawie literatury przedmiotu oraz poprzez wykonanie odpowiednich obliczeń na przykładzie spółki PKN Orlen S.A.. Measurement of the intellectual capital based on PKN Orlen SA according to the EVA TM and CIV models. Summary The article presents the concept of intellectual capital and knowledge - as a basis for the current world economy. A key aspect that allows somebody to efficiently manage the relevant factor, it is suitable measurement of the component. If managers know the desired size of the component are able to use the company capital more efficiently. For this purpose, scientists create appropriate methodologies, well as in the case of intellectual capital. The article presents two selected methods - EVA TM and CIV, recognized as methodologies showing an overall picture of the intellectual capital held by the company. Presentation of the methods was based on the literature and performing appropriate calculations on the example of the company PKN Orlen SA. www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 3 (23) 2015, s. 22-32 22

Wprowadzenie W czasach, w których wiedza staje się podstawowym i pożądanym dobrem, a gospodarka oparta na wiedzy to obecnie mocno podkreślane pojęcie nie sposób nie mówić o kapitale intelektualnym. Pojęcie gospodarki opartej na wiedzy nabiera na znaczeniu, ale nie oznacza to, że gospodarka nie wykorzystywała wiedzy obecnie jednak dokonuje się to w większym stopniu. Trudno jest dokonać odkrycia technologicznego bez wykorzystywania wiedzy. To ona napędza gospodarkę, jest czynnikiem, który dobrze wykorzystany pozwala osiągnąć spółce przewagę konkurencyjną. Wiedza jest również traktowana jako czwarty czynnik produkcji, choć pozostałe (kapitał, ziemia, praca) nie są mniej ważne 1. Właśnie ten rodzaj wiedzy, jako czynnika produkcji w przedsiębiorstwie określa się jako kapitał intelektualny. W pracy zostanie przedstawione podejście do pojęcia kapitał intelektualny, jego krótka charakterystyka, jak również zostaną zaprezentowane dwie wybrane metody służące do pomiaru jego wartości. Metoda EVA TM i CIV zostaną przedstawione na przykładzie wyników spółki PKN Orlen S.A.. 1. Gospodarka oparta na wiedzy i kapitał intelektualny Gospodarka oparta na wiedzy to określenie podkreślające znaczenie wiedzy we współczesnym rozwoju gospodarczym. Wiedza (traktowana jako nakład i stan wiedzy) staje się głównym determinantem tempa i poziomu rozwoju w stosunku do nakładów czy stanu środków trwałych 2. Nie ma jednej definicji wiedzy wiedza to zbiór informacji, poglądów, jednak z punktu widzenia przedsiębiorstwa istotniejsza jest węższa definicja tego pojęcia, jako umiejętność wykorzystania tego ogółu informacji, co uznawane jest w pewnym stopniu jako wiedza naukowa 3. Rzeczą zrozumiałą jest, że każde przedsiębiorstwo posiada oprócz aktywów materialnych również aktywa niematerialne, w tym wspomnianą wiedzę. Zasadniczym problemem jest zdefiniowanie oraz rozpoznanie składowych tychże aktywów. Z tym wiąże się również problem odpowiedniego pomiaru wartości każdego ze składników oraz poprawnego zarządzania nimi. Wraz z rozwojem gospodarki opartej na wiedzy powstaje problem związany z wyceną tych wartości. Do tego celu powstała koncepcja tzw. kapitału intelektualnego 4. Początki kapitału intelektualnego (w odniesieniu do jednostki) sięgają lat 70 XX wieku, jednak powszechne zainteresowanie kapitałem intelektualnym to przełom lat 80 i 90 XX wieku. W zależności od tego czy pojęcie kapitału intelektualnego odnosi się do jednostki czy organizacji zmienia się całkowicie jego znaczenie. W przypadku jednostki kapitał intelektualny utożsamiany jest z jej umiejętnościami, posiadaną wiedzą, doświadczeniem czy motywacjami. Kapitał intelektualny organizacji to jej ukryty potencjał, aktywa niematerialne, to zarówno kapitał związany z jednostką (tj. kapitał ludzki) oraz związany z organizacją (tj. kapitał strukturalny) 5. Na tą część kapitału organizacji składają się zarówno posiadane patenty, umiejętności pracowników, menedżerów, ale również tech- 1 Zienkowski L. (red.), Wiedza a wzrost gospodarczy, Scholar, Warszawa 2003, s. 15. 2 Tamże, s. 15. 3 Tamże, s. 10. 4 Szałkowski A., Rozwój kapitału intelektualnego współczesnej organizacji, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2005, s. 32. 5 Tamże, s. 35. 23

nologia, historia firmy czy posiadane informacje o konsumentach czy dostawcach 6. Nie sposób wymienić wszystkich obecnych w literaturze definicji pojęcia kapitału intelektualnego. Jest to bardzo złożone zagadnienie i często przybiera różne postaci, choćby ze względu na podkreślanie zupełnie różnych czynników, które są istotne z punktu widzenia osoby definiującej czy organizacji, której dotyczą 7. Dla celów pracy należy podkreślić, iż kapitał intelektualny to wytworzony kapitał na podstawie wiedzy i powstały poprzez zaangażowanie zatrudnionych pracowników danego przedsiębiorstwa 8. Często jest określany jako różnica między wartością rynkową a wartością księgową przedsiębiorstwa i uważany za wielkość warunkującą przewagę konkurencyjną organizacji. Co bardzo istotne kapitał intelektualny gwarantuje wzrost wartości przedsiębiorstwa 9. Głównym motywem pomiaru kapitału intelektualnego jest chęć poprawy raportowania wewnątrz organizacji tj. tego jak zarządzane są niematerialne składniki firmy czy ogólna ocena pracowników. Taka analiza pozwala określić czy posiadane wielkości są zarządzane w sposób efektywny, czy potrzebna jest poprawa systemu motywacyjnego w organizacji 10. Otrzymane w wyniku pomiaru wartości można również wykorzystać do prezentacji zewnętrznym interesariuszom informacji o przedsiębiorstwie, co pozwali podkreślić potencjał firmy (w przypadku pozytywnych wyników), a co za tym idzie wspomaga proces związany z pozyskaniem dodatkowego kapitału. Istnieją jednak obawy związane ze słusznością pomiaru kapitału intelektualnego, w większości podkreślające jego nietrwałość i związane z tym ryzyko 11. To również wątpliwości dotyczące głównie aspektu odnoszącego się do włączenia otrzymanych wartości do sprawozdawczości finansowej. Powyższe wątpliwości nie dotyczą w tak dużym stopniu korzystania z otrzymanych danych w procesie zarządzania wiedzą oraz kapitałem intelektualnym 12. 2. Metody pomiaru kapitału intelektualnego W literaturze istnieje wiele propozycji modeli umożliwiających obliczenie wartości kapitału intelektualnego. Najbardziej ogólny podział tzw. instrumentów szacowania poziomu kapitału intelektualnego 13 to wyróżnienie metod finansowych ukazujących wartość kapitału intelektualnego w pieniądzu oraz druga grupa to metody jakościowe wskazujące na zmiany wielkości według odpowiednich wskaźników 14. Najpopularniejszą zaś klasyfikacją jest dokonany przez K. E. Sveibyego podział obecnych modeli a cztery główne grupy. Według wspomnianego ekonomisty wyróżnia się metody oparte 6 Szałkowski A., Rozwój dz. cyt., s. 36. 7 Janošević S., Dženopoljac V., Bontis N., Intellectual Capital and Financial Performance in Serbia, Knowledge and Process Management, Vol. 20, Issue 1, January/March 2013, s. 2. 8 Palimąka K., Gumieniak A., Wybrane metody pomiaru kapitału intelektualnego [w:] Mieszajkina E. (red.), Przedsiębiorczość i zarządzanie w gospodarce opartej na wiedzy, Wydawnictwo WSPiA, Lublin 2014, s. 207. 9 Sopińska A., Wiedza jako strategiczny zasób przedsiębiorstwa: analiza i pomiar kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2010, s. 104. 10 Urbanek G., Wycena aktywów niematerialnych przedsiębiorstwa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2008, s. 85. 11 Tamże, s. 95. 12 Tamże, s. 95. 13 Sopińska A., Wiedza, dz. cyt., s. 127. 14 Frączek P., Uwarunkowania pomiaru kapitału intelektualnego, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego, nr 27, Rzeszów 2012, s. 17. 24

o kapitalizację rynkową, na zwrocie z aktywów (tj. wskaźniku ROA), następnie metody bezpośredniego pomiaru kapitału intelektualnego oraz oparte na kartach punktowych 15. Metody z grupy pierwszej tj. metody oparte o kapitalizację rynkową pozwalają na stwierdzenie czy w przedsiębiorstwie zaistniała różnica między wartością księgową jego wartością rzeczywistą (przyrównywaną do wartości rynkowej) 16. Poprzez zastosowanie metod z tej grupy (np. wartość rynkowa do wartości księgowej (MV/BV), wskaźnik q-tobina) otrzymuje się odpowiedź na pytanie czy firma została przeszacowana czy niedoszacowana przez rynek. Kolejna grupa wyróżniona przez K. E. Sveibyego to metody bezpośredniego pomiaru, które zwracają pieniężną wartość składników kapitału intelektualnego. Do tych modeli zalicza się m. in. Model Brokera Technologii, wskaźnik patentów ważonych liczbą cytowani (Citation Weighted Patents) 17. Trzecia grupa to metody wykorzystujące karty punktowe. Są to modele jakościowe, tzn. nie określają wartości pieniężnej składników kapitału intelektualnego 18. Należy do nich pierwsza metoda zaproponowana przez inicjatorów pomiaru kapitału intelektualnego - szwedzką firmę ubezpieczeniową Skandia tj. metodę Navigator Skandii TM, która mierzy kapitał intelektualny analizując różne obszary działalności przedsiębiorstwa. Do modeli kart punktowych zalicza się również takie modele jak IC Rating, Balanced Scorecard (BSC) 19. Ostatnia grupa to metody oparte na zwrocie z aktywów. W modelach tych dzieli się średnie zyski przed opodatkowaniem (na dany okres) przez średnią wartość aktywów materialnych, co kolejno zostaje porównane do średniej w branży 20. Tak otrzymany wynik pomnożony przez średnią wartość aktywów materialnych pozwoli otrzymać wartość przeciętnych zysków z aktywów niematerialnych, która podzielona przez średni koszt kapitału przedsiębiorstwa zwróci wartość kapitału intelektualnego 21. Do najpopularniejszych metod tej grupy zalicza się m. in. VAIC TM (Value Added Intellectual Coefficiency) czy zaprezentowane poniżej metoda CIV (Calculated Intangible Value) oraz EVA (Ekonomiczna wartość dodana) 22. Każda z metod określa kapitał intelektualny w inny sposób, wpływ na to ma m. in. przyjmowanie różnych definicji kapitału intelektualnego. Wybór odpowiedniej metody uwarunkowany jest oczekiwaniami zainteresowanych, gdyż jedna z metod ukazują jedynie ogólny obraz kapitału intelektualnego w przedsiębiorstwie, inne dokładnie analizują konkretne obszary działalności organizacji, i tym samym niwelują w jak największym stopniu wpływ rynku na wartość jednostki. 3. Model EVA TM W literaturze przedmiotu model EVA TM uznawany jest za metodę przybliżającą wartość kapitału intelektualnego, jednak w swoim powszechnym rozumieniu nie jest uważana za miarę dostosowaną do 15 Dominiak P., Mercik J., Szymańska A., Ocena metod pomiaru kapitału intelektualnego przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe Uniwesytetu Szczecińskiego. Finanse, ryki finansowe, ubezpieczenia, nr 51 (690), Szczecin 2012, s. 684. 16 Porwit K., Cechy gospodarki opartej na wiedzy (G.O.W.), ich współczesne znaczenie i warunki skuteczności [w:] Kukliński A. (red.), Gospodarka oparta na wiedzy: wyzwania dla Polski XXI wieku, Komitet Badań Naukowych, Warszawa 2001, s. 105. 17 Dominiak P., Mercik J., Szymańska A., Ocena, dz. cyt., s. 684. 18 Porwit K., Cechy dz. cyt., s. 106. 19 Sopińska A., Wiedza, dz. cyt., s. 128. 20 Tamże, s. 127. 21 Porwit K., Cechy dz. cyt., s. 105. 22 Tamże, s. 105. 25

zarządzania wartościami niematerialnymi 23. Metoda został opracowana przez G. Stewarta, jednak do metodologii odnoszącej się do kapitału intelektualnego została wpisana przez K. E. Sveibyego, który uważał, że wzrost wartości uzyskanej w ramach tej metody odnosi się do produktywności i efektywności kapitału intelektualnego 24. Metoda EVA TM łączy wycenę przedsiębiorstwa z oceną efektywności podejmowanych inwestycji 25. EVA TM to informacja, czy firma tworzy nową wartość dla akcjonariusz czy nie. Uzyskana wartość to tzw. rezydualny zysk ekonomiczny, który pozostał po odjęciu d zysku po opodatkowaniu łącznych kosztów kapitału przedsiębiorstwa (tj. obcego oraz własnego) 26. W koncepcji kapitału intelektualnego zakłada się iż wartość dodana jest efektem zaangażowania kapitału intelektualnego, tzw. aktu kreatywności 27. Tradycyjne podejście EVA TM określa wartość dodaną jako różnicę między zyskiem operacyjnym po opodatkowaniu oraz iloczynu zainwestowanego kapitału i średniego ważonego kosztu kapitału w przedsiębiorstwie 28. Można ją zapisać następującym wzorem: Gdzie NOPAT oznacza rzeczywisty osiągany przez inwestorów zysk, liczony jako zaangażowany kapitał przemnożony przez jego stopę zwrotu (ROI), co niweluje wrażliwość na decyzje związane z finansowaniem aktywów 29. Podejście, w którym stosuje się metodologię EVA TM jako miernika wartości kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa jest krytykowane przez wielu autorów. Za pierwszy argument przeciwko tej metodologii przyjmuje się stosowanie wartości historycznej mimo, iż kapitał intelektualny odnosi się do przyszłych wartości i wpływa na zyski osiągane w przyszłości 30. Następnie warto zwrócić uwagę, iż nadwyżka EVA tj. wartość dodana, generowana jest w pewnej części również przez aktywa materialne 31. Wynik uzyskany w toku obliczeń metodą EVA jest mocno skorelowany z wartością rynkową, i umożliwia porównanie firm np. z tego samego sektora 32. Podsumowując, model EVA TM mimo przypisania do metod ukazujących obraz kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa spełnia swoje zadania jedynie teoretycznie. W rzeczywistości powiązanie wartości uzyskanych w toku obliczeń z kapitałem intelektualnym jest niezauważalne, co pokaże przykład PKN Orlen S.A. w rozdziale 5. Aby korzystać z tej metodologii w celu określenia zmian w kapitale intelektualnym należy założyć m. in. że wartość dodana jest wynikiem efektywnego wykorzystania aktywów niematerialnych i nic poza nimi nie ma wpływu na otrzymany wynik 33., 23 Porwit K., Cechy dz. cyt., s. 89. 24 Kasiewicz S., Rogowski W., Kicińska M., Kapitał intelektualny. Spojrzenie z perspektywy interesariuszy, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2006, s. 214. 25 Tamże, s. 214. 26 Urbanek G., Wycena, dz. cyt., s. 127. 27 Tamże, s. 128. 28 Porwit K., Cechy dz. cyt., s. 89. 29 Nita B., Wycena kapitału intelektualnego w raportach menedżerskich, Finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2013, nr 761., s. 111. 30 Urbanek G., Wycena, dz. cyt., s. 128. 31 Tamże, s. 128. 32 Kasiewicz S., Rogowski W., Kicińska M., Kapitał, dz. cyt., s. 214. 33 Iazzolino G., Laise D., Value added intellectual coefficient (VAIC): A methodological and critical review, Journal of Intellectual Capital, Vol. 14 Issue 4, 2013, s. 559. 26

4. Model CIV Model CIV tj. Calculated Intangible Value, została opracowana do obliczania wartości aktywów niematerialnych przez NCI Research 34. Model po pewnych korektach IRS amerykańskiego odpowiednika urzędu podatkowego jest dalej stosowana 35. Pozwala w miarę prosty i szybki sposób zorientować się w wartości kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa 36. Początkowo stosowany jedynie do celów podatkowych 37. Następnie miał być pomocny dla tych przedsiębiorstw, które starały się o finansowanie z zewnątrz, a swoją działalność opierały w głównej mierze na wiedzy 38. Metoda zmodyfikowana w 1995 roku przez T. Stewarta przybiera obecną formę przybliżenie wartości kapitału intelektualnego w siedmiu krokach 39. Dane wykorzystywane do obliczeń pochodzą ze sprawozdań finansowych spółki z okresu trzech bądź pięciu poprzedzających lat 40. Dodatkowo zostają uwzględnione dane rynkowe odnoszące się do sektora, do którego należy analizowana spółka. W celu obliczenia wartości końcowej na samym początku należy obliczyć przeciętny zysk przed opodatkowaniem z ostatnich trzech (lub pięciu) lat 41. Drugim krokiem jest obliczenie średniej wartości aktywów dla badanego okresu 42. Kolejny etap bazuje na dwóch początkowych i jest stosunkiem pierwszej wartości (tj. średni zysk przed opodatkowaniem) do drugiej (tj. średni poziom aktywów). Tak otrzymany wynik jest wskaźnikiem ROA, czyli rentownością aktywów 43. Posiadając powyższe dane należy obliczyć średnie ROA dla sektora, do którego należy badana spółka, za okres przyjęty do analizy 44. Piąty krok to obliczenie tzw. nadwyżki, którą otrzymuje się po pomniejszeniu średnich zysków przed opodatkowaniem o iloczyn średniego ROA branży ze średnią wartością aktywów materialnych 45. Ostatnie etapy to obliczanie tzw. premii intelektualnej, której wartości pochodzi z wymnożenia średniej stopy opodatkowania przedsiębiorstw przez nadwyżkę zysku (z poprzedniego etapu). Tak otrzymany wynik po zdyskontowaniu przez odpowiednią stopę (np. koszt kapitału w firmie) szacuje bieżącą wartość premii 46. Końcowy wynik ukazuje ile przeciętnie przedsiębiorstwo zarobiłoby w stosunku do firm z branży, poprzez wykorzystanie posiadanego kapitału 47. Metoda CIV pozwala na dokonanie porównań między przedsiębiorstwami funkcjonującymi w danym sektorze 48. Jest prosta w obliczeniach i pozwala kierownictwu na zorientowanie się czy podejmowane inwestycje w aktywa niematerialne przynoszą zyski czy nie 49. 34 Urbanek G., Wycena, dz. cyt., s. 107. 35 Porwit K., Cechy dz. cyt., s. 107. 36 Urbanek G., Wycena, dz. cyt., s. 108. 37 Kasiewicz S., Rogowski W., Kicińska M., Kapitał, dz. cyt., s. 204. 38 Urbanek G., Wycena, dz. cyt., s. 107. 39 Kasiewicz S., Rogowski W., Kicińska M., Kapitał, dz. cyt., s. 204. 40 Tamże, s. 204. 41 Tamże, s. 204. 42 Urbanek G., Wycena, dz. cyt., s. 108. 43 Jarugowa A., Fijałkowska J., Rachunkowość i zarządzanie kapitałem intelektualnym koncepcja i praktyka, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o. o., Gdańsk 2002, s. 130. 44 Urbanek G., Wycena, dz. cyt., s. 108. 45 Kasiewicz S., Rogowski W., Kicińska M., Kapitał, dz. cyt., s. 204. 46 Jarugowa A., Fijałkowska J., Rachunkowość, dz. cyt., s. 131. 47 Kasiewicz S., Rogowski W., Kicińska M., Kapitał, dz. cyt., s. 205. 48 Jarugowa A., Fijałkowska J., Rachunkowość, dz. cyt., s. 131. 27

Mimo widocznych zalet metodologia ta posiada wiele słabości, do których należy zaliczyć m. in. oparcie się na wartości średnich, co zaburza interpretację uzyskanych wyników, które nie są już tak dokładne 50. Innym istotnym faktem jest przenoszenie wydatków związanych z aktywami niematerialnymi do kosztów, co jest sprzeczne z założeniami, że nakłady te zwiększają dochody przedsiębiorstwa 51. Rosnąca na przestrzeni kilku lat wartości otrzymane w wyniku obliczeń świadczą o poszerzających się zdolnościach do tworzenia zysków z aktywów niematerialnych 52. Metoda uznawana za jedną z najlepiej odzwierciedlających KI przedsiębiorstw 53. Wartości końcowe nie są tak dokładne, jak dane księgowe (m. in. poprzez uśrednienie wielkości w trakcie obliczeń), ale w przejrzysty sposób (wykorzystując łatwo dostępne dane) ukazują wartość kapitału intelektualnego analizowanego przedsiębiorstwa 54. 5. Pomiar kapitału intelektualnego metodami CIV i EVA TM na przykładzie PKN Orlen S.A. Według klasyfikacji stosowanej na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie spółka PKN Orlen S.A. jest zaliczana do sektora paliwowego. Około 27% akcjonariatu spółki PKN Orlen S.A. należy do Skarbu Państwa. Spółka PKN Orlen S.A., już od szesnastu lat jest notowana na GPW w Warszawie, obecnie należy do czterech indeksów WIG 20, WIG 30, WIG- paliwa oraz indeksu skupiającego firmy odpowiedzialne społecznie Respect Index (notowana od 2009). Koncern posiada swoją siedzibę w Płocku, został utworzony poprzez przekształcenie przedsiębiorstwa państwowego w spółkę akcyjną w roku 1993. Początkowo przedsiębiorstwo funkcjonowało pod nazwą Centrali Produktów Naftowych, zaś w wyniku inkorporacji z Petrochemią Płock S.A. zostało wykreślone z rejestru. Obecna nazwa, tj. Polski Koncern Naftowy Orlen S.A., funkcjonuje od 2000 roku 55. Głównym przedmiotem działalności Spółki jest przerób ropy naftowej na benzyny, olej napędowy oraz opałowy, a także paliwo lotnicze. W swojej działalności Spółka ta zajmuje się również produkcją tworzyw sztucznych oraz wyrobów petrochemicznych. PKN Orlen S.A., zarządza siedmioma rafineriami, które mieszczą się w Polsce, Czechach i na Litwie. Spółka jest także właścicielem największej sieci stacji paliw (w Europie centralnej), które znajdują się na terenie Polski, Niemiec oraz Czech (łącznie jest to ok. 2 700 stacji). Do pomiaru kapitału intelektualnego PKN Orlen S.A., zostały wykorzystane dane finansowe za lata 2011, 2012 oraz 2013, zaś w przypadku metody CIV również dane za lata 2008, 2009 oraz 2010, pochodzące ze skonsolidowanych sprawozdań finansowych dostępnych na stronie internetowej spółki PKN Orlen S.A.. 49 Porwit K., Cechy dz. cyt., s. 108. 50 Jarugowa A., Fijałkowska J., Rachunkowość, dz. cyt., s. 131. 51 Urbanek G., Wycena, dz. cyt., s. 109. 52 Tamże, s. 109. 53 Fijałkowska J., Analiza porównawcza wybranych metod pomiaru i wyceny kapitału intelektualnego, Zarządzanie i Finanse, R. 10, nr 1, cz. 3, 2012, s. 423. 54 Sopińska A., Wiedza, dz. cyt., s. 134. 55 W oparciu o informacje zaczerpnięte ze strony internetowej spółki: http://www.orlen.pl/, dostęp z dnia 6.06.2015. 28

W tabelach zostały przedstawione wartości poszczególnych składników wzorów dla spółki PKN Orlen S.A., w poszczególnych latach 2011, 2012 oraz 2013. 5.1.. Pomiar kapitału intelektualnego spółki PKN Orlen za lata 2011-2013 wg metody EVA TM Tabela 1. EVA TM na przykładzie PKN Orlen S.A. PKN ORLEN SA Wyszczególnienie 2011 2012 2013 EBIT (zysk operacyjny) [PLN] 2 066 472 000.00 2 024 371 000.00 333 000 000.00 T (średnia stopa opodatkowania) 19% 19% 19% WACC (na podstawie raportu Domu Maklerskiego PKO BP) 9.00% 9.30% 9.50% Kapitał własny [PLN] 26 798 683 000.00 28 306 833 000.00 27 551 000 000.00 Oprocentowane zobowiązania (kredyty krótko.- i długoterminowe, pochodne instrumenty finansowe krótko- i długoterminowe) [PLN] 12 997 591 000.00 8 973 087 000.00 24 093 000 000.00 Kapitał intelektualny [PLN] -1 907 822 340-1 827 292 050-4 636 450 000 Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań finansowych PKN Orlen S.A., dostępnych na stronie www.orlen.pl, dostęp z dnia 6.06.2015. Wynik uzyskany przy zastosowaniu metody EVA TM informuje o rzeczywistej wartości zysku przedsiębiorstwa. Zazwyczaj zysk jaki wypracowało przedsiębiorstwo jest jedynie pewną częścią majątku, którym finansuje się koszty związane z kapitałem własnym, dlatego ujemne wyniki interpretuje się, jako brakujący kapitał, potrzebny do pokrycia kosztów, które służą wypracowaniu pewnych zysków. Otrzymane wyniki oznaczają, że spółka PKN Orlen S.A. finansuje się głównie z kapitałów obcych, gdyż są one w każdym badanym okresie wartościami poniżej 0. Niemały wpływ na otrzymane wyniki ma sam sektor do jakiego należy spółka. Wartości poniżej oczekiwanych w rzeczywistości nie świadczą o braku kapitału intelektualnego, ale o niewłaściwym jego wykorzystaniu, bądź (jak zostało uprzednio wspomniane), charakterze branży, do jakiej należy spółka PKN Orlen S.A.. Analizowana spółka PKN Orlen S.A. charakteryzuje się wysokim średnioważonym kosztem kapitału. Spółka jest zmuszona do utrzymywania odpowiedniej ilości zapasów, co skutkuje wzrostem wartość posiadanych przez nią aktywów materialnych, co równocześnie nie pozostaje bez związku z pozostałymi parametrami, które zostały zawarte we wzorze. W przypadku tego modelu spółka PKN Orlen wypadła bardzo słabo. Mimo znaczących zysków operacyjnych, wartość dodana tej spółki z roku na rok się pomniejszała. Może być to spowodowane m. in. dużą wartością zainwestowanego kapitału w przedsiębiorstwo, co w porównaniu do relatywnie niższych zysków, z pewnością negatywnie wpływa na wartość EVA TM. Ze względu na wartości poniżej 0 nie można jednoznacznie stwierdzić, czy spółka generuje lepsze rezultaty pod względem wartości kapitału intelektualnego. Co jest bardzo istotne, według naukowców metoda EVA TM ma odzwierciedlać wszystkie ważne dla inwestorów wymiary. Uzyskane wyniki mają być pewnego rodzaju wskaźnikiem, który umożliwi po- 29

dejście do zysków osiąganych przez przedsiębiorstwo od strony inwestora. Na podstawie otrzymanych wyników, można stwierdzić, iż otrzymane wartości nie wpłyną pozytywnie na decyzje związane z inwestycją w analizowaną spółkę. Potwierdza to również fakt, iż zarządzający powinni inwestować w te projekty, których ROIC jest większy od WACC, wartość EVA zwraca odpowiedź na pytanie jak spółka zarządza swoim (w tym inwestorów/akcjonariuszy), kapitałem 56. EVA TM to jedna z wielu metod potwierdzających, że wartość kapitału intelektualnego liczona według proponowanych przez teoretyków metod jest zawsze zależna od wartości rynkowej przedsiębiorstwa, wartości księgowej poszczególnych składników, jak również samej branży, do której należy badana spółka. 5.2. Pomiar kapitału intelektualnego spółki PKN Orlen za lata 2011-2013 wg modelu CIV Tabela 2. CIV na przykładzie PKN Orlen S.A. PKN ORLEN S.A. Wyszczególnienie 2011 2012 2013 Średni zysk przed opodatkowaniem (za 3 lata poprzednie) [PLN] Średnia wartość aktywów materialnych (za poprzednie 3 lata) [PLN] ROA (dzielimy poprzednie dwa wyliczenia) Śr. ROA dla sektora (za 3 poprzednie lata) Nadwyżka = śr. zyski przed opodatkowaniem - (śr. ROA dla sektora * śr. ROA) [PLN] Średnia stopa podatkowa z 3 poprzednich lat 531 805 333.33 2 434 186 666.67 2 828 783 666.67 46 882 567 000.00 51 891 271 666.67 51 256 992 666.67 1,13 % 4,69 % 5,52 % 2.36 % 4.39 % 5.16 % 531 805 333.33 2 434 186 666.66 2 828 783 666.66 19% 19% 19% Śr. stopa podatkowa * nadwyżka [PLN] 101 043 013.33 462 495 466.66 537 468 896.66 Stopa dyskontowa (alternatywny koszt pozyskania kapitału) 9.0% 9.3% 9.5% Kapitał intelektualny [PLN] 92 700 012.23 423 143 153.40 490 839 175.04 Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań finansowych PKN Orlen S.A., dostępnych na stronie www.orlen.pl, dostęp z dnia 6.06.2015. Warto ponownie wspomnieć, iż tzw. premia intelektualna, którą otrzymuje się w ostatnim etapie metodologii CIV, ukazuje ile średnio zarobiłaby firma, przy wykorzystaniu posiadanego poziomu kapitału intelektualnego na tle pozostałych spółek sektora. Zdyskontowana premia jest utożsamiana z wartością kapitału intelektualnego firmy. Model pozwala w przejrzysty sposób uzyskać informację odnośnie potencjalnych zysków, które firma osiągałaby, gdyby efektywnie wykorzystywała posiadany przez siebie kapitał. 56 http://inwestycje.pl/resources/attachment/2013/07_05/file18813.pdf, dostęp z dnia 6.06.2015. 30

Rosnące wartości uzyskane w toku obliczeń metodą CIV świadczą o poszerzających się zdolnościach do tworzenia większych zysków z aktywów niematerialnych. Malejące zaś, informują o nieefektywnym wykorzystaniu kapitału intelektualnego, głównie poprzez inwestowanie w aktywa materialne. Zgodnie z wynikami zaprezentowanej metodologii spółka PKN Orlen S.A. w ostatnim badanym roku mogłaby zyskać ponad 490 mln zł wykorzystując w pełni posiadany przez siebie kapitał intelektualny. Wartości końcowe w trzech badanych latach to jedynie ok. 2% wartości rynkowych badanych spółek, dlatego można wnioskować, iż na wartość spółek (wbrew założeń koncepcji kapitału intelektualnego) bardzo silnie wpływają także czynniki niepowiązane z wykorzystaniem kapitału intelektualnego. Pomimo tych wniosków, rezultaty obliczeń świadczą również o niewykorzystanym potencjale spółek. Fakt ten jest szczególnie widoczny w przypadku analizowanej spółki - PKN Orlen S.A. - spółki z większościowym majątkiem prywatnym. Podsumowanie Przykłady pokazują, iż proponowane przez naukowców modele zwykle sprawdzają się jedynie teoretycznie, gdyż w praktyce wszystkie wielkości są powiązane z wartością rynkową przedsiębiorstwa, jak również charakterem branży. W pracy zbadano poziom kapitału intelektualnego badanej spółki, zaś uzyskane wyniki poddano interpretacji. Potwierdzono, iż w stosunku do każdej z metodologii pojawiają się wątpliwości, czy wartość rynkowa przedsiębiorstwa, na którą wpływa wiele czynników zewnętrznych, a których spółka nie może kontrolować, jest słusznym wyznacznikiem wykorzystania kapitału intelektualnego w jej działalności. Podobnie w przypadku wartości księgowej, na którą wpływ ma stosowana przez przedsiębiorstwo polityka rachunkowości, czy sam rodzaj prowadzonej działalności 57. Oznacza to, że zarówno wartość rynkowa, jak i wartość księgowa obarczone są ryzykiem niedoszacowania lub przeciwnie przeszacowania ich wartości. Ukazano, iż proponowane w literaturze interpretacje wyników, w rzeczywistości nie mogą być w pełni zastosowane, choćby ze względu na wspomniany charakter sektora, który charakteryzuje się odmiennym wykorzystaniem kapitału intelektualnego. Przykładowo zaprezentowana spółka PKN Orlen S.A. w dużym stopniu swoją działalność opiera na wykorzystaniu aktywów materialnych, odwrotnie byłoby w przypadku spółki informatycznej, która w dużym stopniu wykorzystuje wszelkiego rodzaju wiedzę w procesach produkcyjnych. Mimo wad, jakimi wyróżniają się proponowane przez naukowców metody uwarunkowanie od wartości rynkowej, zbyt duże uproszczenia, modele oparte na wartości średniej oraz wiele innych nie można zaprzeczyć, iż istnieją metody, które ukazują ogólny obraz przedsiębiorstwa, co jest bardzo pomocne przy zarządzaniu wartością kapitału intelektualnego. Nie ulega wątpliwości, iż kapitał intelektualny czy wiedza pełnią istotną rolę w obecnej gospodarce. Jest to czynnik, który coraz częściej jest brany pod uwagę w kreowaniu dodatkowej wartości w przedsiębiorstwie. Modele mają jedynie pomagać w odpowiednim zarządzaniu posiadanym kapitałem intelektualnym, stąd są przydatne nawet jeżeli nie ukazują dokładnych wartości, jednak niezależnie od tego należy ciągle udoskonalać proponowane modele, aby jak najwięcej wykorzystywać posiadany majątek. 57 Beyer K., Pomiar kapitału intelektualnego wskaźnikiem MV/BV, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, nr 38 (828), t. 1, Szczecin 2014, s. 12. 31

Bibliografia 1. Beyer K., Pomiar kapitału intelektualnego wskaźnikiem MV/BV, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, nr 38 (828), t. 1, Szczecin 2014. 2. Dominiak P., Mercik J., Szymańska A., Ocena metod pomiaru kapitału intelektualnego przedsiębiorstw, Zeszyty Naukowe Uniwesytetu Szczecińskiego. Finanse, ryki finansowe, ubezpieczenia, nr 51 (690), Szczecin 2012 3. Fijałkowska J., Analiza porównawcza wybranych metod pomiaru i wyceny kapitału intelektualnego, Zarządzanie i Finanse, R. 10, nr 1, cz. 3, 2012 4. Frączek P., Uwarunkowania pomiaru kapitału intelektualnego, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego, nr 27, Rzeszów 2012 5. Iazzolino G., Laise D., Value added intellectual coefficient (VAIC): A methodological and critical review, Journal of Intellectual Capital, Vol. 14 Issue 4, 2013 6. Janošević S., Dženopoljac V., Bontis N., Intellectual Capital and Financial Performance in Serbia, Knowledge and Process Management, Vol. 20, Issue 1, January/March 2013 7. Jarugowa A., Fijałkowska J., Rachunkowość i zarządzanie kapitałem intelektualnym koncepcja i praktyka, Ośrodek Doradztwa i Doskonalenia Kadr Sp. z o. o., Gdańsk 2002 8. Kasiewicz S., Rogowski W., Kicińska M., Kapitał intelektualny. Spojrzenie z perspektywy interesariuszy, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2006 9. Nita B., Wycena kapitału intelektualnego w raportach menedżerskich, Finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2013, nr 761 10. Palimąka K., Gumieniak A., Wybrane metody pomiaru kapitału intelektualnego [w:] Mieszajkina E. (red.), Przedsiębiorczość i zarządzanie w gospodarce opartej na wiedzy, Wydawnictwo WSPiA, Lublin 2014 11. Porwit K., Cechy gospodarki opartej na wiedzy (G.O.W.), ich współczesne znaczenie i warunki skuteczności [w:] Kukliński A. (red.), Gospodarka oparta na wiedzy: wyzwania dla Polski XXI wieku, Komitet Badań Naukowych, Warszawa 2001 12. Sopińska A., Wiedza jako strategiczny zasób przedsiębiorstwa: analiza i pomiar kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 2010 13. Szałkowski A., Rozwój kapitału intelektualnego współczesnej organizacji, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2005 14. Urbanek G., Wycena aktywów niematerialnych przedsiębiorstwa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2008 15. Zienkowski L. (red.), Wiedza a wzrost gospodarczy, Scholar, Warszawa 2003 32