METODA VAIC TM ORAZ WSKAŹNIK Q-TOBINA, JAKO METODY POMIARU KAPITA-

Transkrypt

1 METODA VAIC TM ORAZ WSKAŹNIK Q-TOBINA, JAKO METODY POMIARU KAPITA- ŁU INTELEKTUALNEGO - PORÓWNANIE Angelika Gumieniak Karolina Palimąka Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie Streszczenie Celem artykułu jest przedstawienie dwóch wybranych metod pomiaru kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa - metody VAIC TM oraz wskaźnika q-tobina. W pracy zostaną przedstawione ich wady i zalety, a także sposób ich kalkulacji. Są to metody z dwóch różnych grup. Metoda VAIC TM należy do grupy metod opartych na wskaźniku ROA, natomiast q-tobina jest metodą z grupy opartej o kapitalizację rynkową. W efekcie tych różnic, w przypadku wskaźnika q-tobina ogromną rolę odgrywa wartość rynkowa, natomiast w metodzie VAIC TM, poprzez sprawozdania księgowe - wartość księgowa. Summary This article presents two selected methods of measuring intellectual capital of the company - VAIC TM and Tobin's q methods. The paper will present advantages, disadvantages and the way of calculation of those methods, based on the literature. These methods come from two different groups - VAIC TM belongs to a group of methods based on ROA and Tobin's q belongs to a group based on a market capitalization. As a result of these differences, in the case of index q-tobin a huge role plays market value, while in the VAIC TM - book value. ISSN ,Nr 2 (22) 2015, s

2 Wprowadzenie Wraz z rozwojem gospodarki opartej na wiedzy pojawił się nowy problem związany z wyceną tej części kapitału, która nie jest do końca mierzalna. Tym elementem jest właśnie kapitał intelektualny. Z tej przyczyny powstają metody, które starają się przybliżyć wartość tego składnika kapitału. Do tej pory nie udało się uzyskać jednej pełnej i dokładnej definicji kapitału intelektualnego. Na podstawie literatury pojęciem kapitału intelektualnego można określić kapitał, który został wytworzony na podstawie wiedzy i powstał dzięki zaangażowaniu pracowników przedsiębiorstwa 1. Na taki kapitał składają się nie tylko wykształcenie i doświadczenie pracowników, ale także wartości niematerialne i prawne, do których zaliczamy m. in. prawa autorskie, znaki towarowe 2. Do kapitału intelektualnego zaliczmy dodatkowo strukturę organizacyjną przedsiębiorstw oraz relacje między przedsiębiorstwem, a dostawcami i odbiorcami. Brak jednej definicji, która uwzględniałaby wszelkie aspekty, jakich dotyczy kapitał intelektualny - uniemożliwia stworzenie jednej metody jego pomiaru. Różnice między definicjami powstają ze względu na to, że każde przedsiębiorstwo bierze zupełnie, co innego pod uwagę. Przedsiębiorstwo produkcyjne, co innego stawia na pierwszym miejscu w odróżnieniu do przedsiębiorstwa usługowego. Aby efektywnie zarządzać przedsiębiorstwem należy uzyskać odpowiednie wskazówki. Te wskazówki możemy otrzymać właśnie m. in. poprzez pomiar kapitału intelektualnego. Pomimo niemierzalności wartości kapitału intelektualnego wykorzystany model daje nam pewien obraz przedsiębiorstwa pod względem obecności kapitału intelektualnego. 1. Klasyfikacja modeli pomiaru kapitału intelektualnego Według K. E. Sveiby ego wyróżniamy 4 grupy metod pomiaru kapitału intelektualnego. Pierwsza grupa to metody oparte o kapitalizację rynkową. W niej zakłada się, że kapitał intelektualny jest różnicą między wartością rynkową, a księgową. Takimi modelami są m. in. wskaźniki MV/BV oraz omówiony w niniejszej pracy wskaźnik q-tobina. Drugą grupą są modele oparte na wskaźniku ROA, czyli ilorazie średnich zysków przed opodatkowaniem i średniej wartości aktywów materialnych firmy za pewien okres. Możemy w tej grupie wyróżnić takie metody, jak EVA, CIV, czy omawiany w niniejszym artykule VAIC 3. Kolejnymi metodami są te oparte na bezpośrednim pomiarze kapitału intelektualnego, czyli takie, które dają możliwość uzyskania wartości poszczególnych części kapitału intelektualnego, ale jako szacunkowe wartości pieniężne. 1 Palimąka K., Gumieniak A., Wybrane metody pomiaru kapitału intelektualnego [w:] Przedsiębiorczość i zarządzanie w gospodarce opartej na wiedzy, Wydawnictwo WSPiA, Lublin 2014, s Hofman M., Controlling kapitału intelektualnego- koncepcja rozwiązania, E-mentor nr 4 (11) / Sopińska A., Wiedza jako strategiczny zasób przedsiębiorstwa. Analiza i pomiar kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Oficyna wydawnicza Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2010, s

3 Ostatnia grupa zawiera metody, które służą do pozyskania wartości kapitału intelektualnego w sposób opisowy, czyli są metodami opartymi m. in. na kartach punktowych. Do nich zaliczamy m. in. IC-Rating, Balanced Scorecard i Navigator Skandii 4. Już po samej klasyfikacji modeli można zauważyć jak wiele koncepcji służy do uzyskania jednej wartości kapitału intelektualnego. Dlatego istnieje potrzeba doboru odpowiedniej metody do oczekiwań i charakteru przedsiębiorstwa. 2. Wskaźnik q-tobina Ze względu na fakt, że wskaźnik q-tobina należy do tej samej grupy, co metoda porównująca wartość rynkową do wartości księgowej ( MV / BV ) istnieje miedzy nimi duże podobieństwo 5. Metoda MV / BV zakłada, że o kapitale intelektualnym świadczy różnica w wartościach rynkowej i księgowej. W tym założeniu istnieje jednak pewna sprzeczność - obie wartości odzwierciedlają zupełnie inny horyzont czasowy 6. Wartość księgowa ukazuje wartość przedsiębiorstwa z tzw. historycznego punktu widzenia, natomiast na wartość rynkową wpływ mają m. in. czynniki spekulacyjne, czy szerzej transakcje wolnorynkowe. Wskaźnik q-tobina stara się tą różnicę minimalnie niwelować. W przypadku tego wskaźnika porównuje się wartość rynkową do kosztu odtworzenia aktywów materialnych, który jest wyliczany na dany dzień wyceny i to przybliża go do wartości rynkowej dzięki nie skupianiu się na historycznej wartości. Na wartość rynkową w danej metodzie składają się wartość rynkowa akcji zwykłych, wartość księgowa akcji uprzywilejowanych, zobowiązania długoterminowe i krótkoterminowe oraz zapasy, które następnie zostają pomniejszone o wartość księgową aktywów obrotowych. 7 Za zastosowaniem wskaźnika q-tobina przemawia jego powszechność i obiektywizm. Ze względu na dostępność danych istnieje możliwość wykorzystania go w benchmarking u. Dzięki swojej konstrukcji pozwala on na kontrolowanie zmian w wartości kapitału intelektualnego 8. Jak każda metoda z grupy metod opartych o kapitalizację rynkową również wskaźnik q-tobina posiada uproszczoną formułę obliczania i interpretacji. W praktyce jednak jest trudny do obliczenia, ponieważ w przypadku firm, które nie są notowane na giełdzie ciężko jest określić wartość kosztu odtworzenia aktywów materialnych, właśnie takich, które nie są przedmiotem obrotu giełdowego 9. 4 Frączek P., Wpływ funduszy unijnych na działalność gospodarczą, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego 2012, nr 2, str Nita B., Wycena kapitału intelektualnego w raportach menedżerskich, Finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2013, nr 761, s Tamże, s Kasiewicz S. Rogowski W., Kicińska M., Kapitał intelektualny. Spojrzenie z perspektywy interesariuszy, Oficyna ekonomiczna, Kraków 2006, s Tamże, s Nita B., Wycena kapitału, dz. cyt., s

4 3. VAIC TM Model VAIC TM (Współczynnik intelektualnej wartości dodanej Value Added Intellectual Coefficient) opracowany przez A. Pulica 10, będącego jednym z pionierów badań nad problematyką kapitału intelektualnego. Głównym celem tej metody jest przedstawienie efektywności kreowania wartości dodanej z aktywów materialnych w niematerialne. Metoda ma dwa podstawowe założenia: - umożliwia oszacowanie wartości kapitału intelektualnego w przedsiębiorstwach notowanych oraz nienotowanych na giełdzie; - umożliwia monitorowanie bieżącej działalności operacyjnej, aby menedżerowie mogli zanalizować, w jakim stopniu kapitał ludzki tworzy wartość dodaną, poprzez analizę i obserwację bieżącej działalności operacyjnej wykonywanej przez kadry 11. Inne założenia: - Środki, które są przeznaczone na pracowników nie są traktowane jak koszty, lecz jak inwestycje powodem takiego podejścia jest zmiana sytuacji we współczesnej firmie. Pracodawcy już nie dyktują warunków swoim pracownikom, ale są od nich zależni, gdyż wiedza i jej zasoby kapitał intelektualny - stały się bardziej wartościowe niż kapitał finansowy. Należy inwestować w pracowników każdego szczebla, by zwiększać wartość firmy; - Badanie efektywności tworzenia wartości jest nowym wskaźnikiem badającym sukces firmy; - Kapitał intelektualny jest czynnikiem decydującym o tworzeniu wartości przedsiębiorstwa. Model VAIC TM może być wykorzystywany do wyznaczania sukcesu przedsiębiorstwa. Im większa jest wartość wskaźnika VAIC TM, tym większa zdolność do wytwarzania wartości, a to jest bardziej korzystne dla przedsiębiorstwa 12. Wysoka wartość wskaźnika VAIC TM oznacza duży poziom tworzenia wartości, poprzez wykorzystanie zasobów przedsiębiorstwa, łącznie z kapitałem intelektualnym. Model VAIC TM jest sumą trzech parametrów i można go zapisać następująco: - VACA- wskaźnik efektywności wykorzystania kapitału własnego; - VAHU- wskaźnik efektywności wykorzystania kapitału ludzkiego; - STVA- wskaźnik efektywności wykorzystania kapitału strukturalnego. 10 Kasiewicz S. Rogowski W., Kicińska M., Kapitał intelektualny, dz. cyt., s Tamże, s Kasiewicz S. Rogowski W., Kicińska M., Kapitał intelektualny dz. cyt., s

5 Metoda VAIC TM składa się z pięciu etapów, które zostaną przedstawione poniżej. Punktem wyjścia jest obliczenie wartości dodanej, która będzie konieczna do obliczeń prowadzonych w kolejnych etapach. 1) Wyliczenie wartości dodanej (value added VA) różnica między wynikami firmy, (output), czyli całkowitymi przychodami ze sprzedaży wszystkich wyrobów i usług oraz nakładami przedsiębiorstwa (input) wszystkie wydatki firmy z wyjątkiem tych, które dotyczą kapitału ludzkiego (ponieważ nie są to koszty, gdyż pracownicy mają aktywną rolę w kreowaniu wartości przedsiębiorstwa). Wartość dodana rośnie w miarę wzrostu efektywności wykorzystania posiadanych zasobów. Efektywność tworzenia wartości dodanej jest kluczowym wskaźnikiem dla oceny wykorzystania posiadanego kapitału. 2) Obliczenie zdolności wykorzystania kapitału własnego (VACA) przedstawia się następująco: - VA- wartość dodana; - CE- wartość księgowa kapitałów własnych. Wartość tego wskaźnika oznacza coraz bardziej skuteczne wykorzystanie kapitału własnego. Wskaźnik określający ile jednostek (pieniężnych) wartości dodanej przypada na jedną jednostkę zaangażowanego kapitału własnego. 3) Obliczenie efektywności wykorzystania kapitału ludzkiego (human capital coefficient VAHU) liczonego, jako iloraz wartości dodanej i wartości kapitału ludzkiego, czyli sumy wszystkich wydatków na pracowników. - HC- to kapitał ludzki. Wzrost tego wskaźnika obrazuje poprawę wydajności pracowników, co wpływa na wzrost wartości całej organizacji. Wskaźnik ten pokazuje ile wartości dodanej wytworzono dzięki wydaniu jednej jednostki pieniężnej na zatrudnionego pracownika. 34

6 4) Obliczenie efektywności wykorzystania kapitału strukturalnego liczonej, jako iloraz wartości kapitału strukturalnego i wartości dodanej. Przyjmuje się, że kapitał strukturalny to wartość dodana pomniejszona o wartość kapitału ludzkiego. - SC- wartość kapitału strukturalnego. Otrzymany wskaźnik reprezentuje udział kapitału strukturalnego w tworzeniu wartości dodanej. Kapitał strukturalny jest ważnym elementem kapitału intelektualnego. Stanowi go skodyfikowana wiedza, umiejętności przedsiębiorstwa w postaci własność intelektualnej, bazy danych, procesów zarządzania, infrastruktury technicznej oraz kultury organizacyjnej. 5) Sumowanie VACA, VAHU oraz STVA, co daje nam wartość wskaźnika efektywności tworzenia wartości dodanej, opartego na wykorzystaniu aktywów materialnych i niematerialnych przedsiębiorstwa 13. Wskaźnik VAIC TM jest stosunkowo mało znany w Polsce, ale popularny w Europie Zachodniej i USA. Wielką jego zaletą jest to, że dane wykorzystywane do obliczenia VAIC TM oparte są na informacjach z ksiąg rachunkowych (z bilansu) oraz standardowej dokumentacji finansowej, przez co kalkulacja jest obiektywna. Umożliwia to również stwierdzenie prawdziwości wyników analiz. Wskaźnik VAIC TM charakteryzuje się łatwością obliczeń, przejrzystością oraz kompleksowością 14. Mogą ją stosować wewnętrzni jak i zewnętrzni interesariusze oraz inwestorzy. Metoda umożliwia przeprowadzenie międzynarodowych analiz porównawczych, zlokalizowanie najsłabszych punktów tworzenia wartości oraz określenie efektywności generowania wartości przez wykorzystanie kapitału fizycznego i intelektualnego. Jak w każdej metodzie występują w niej również wady. Model VAIC TM jest uproszczony, a wycena kapitału ludzkiego na poziomie kosztu pracy prowadzi do zaniżenia wartości kapitału intelektualnego. 13 Kasiewicz S. Rogowski W., Kicińska M., Kapitał intelektualny dz. cyt., s Tamże, s

7 Podsumowanie Pojęcie kapitału intelektualnego zaczyna coraz częściej być poważnym czynnikiem w ocenie osiągnięć przedsiębiorstwa. Zastosowanie odpowiedniej metody pozwala na uzyskanie wiarygodnego obrazu kapitału intelektualnego, który umożliwi efektywniejsze zarządzanie tym składnikiem przedsiębiorstwa. Przy doborze metody należy skupić się nad takimi elementami jak m. in. dobór i dostępność niezbędnych danych o spółce, którą analizujemy. Dane zaczerpnięte ze sprawozdań finansowych pomimo swojej rzetelności nie ukazują nam rzeczywistego potencjału intelektualnego przedsiębiorstwa. Stosowanie wartości księgowych z jednej strony jest zaletą, z drugiej zniekształceniem obrazu kapitału intelektualnego. W przypadku wskaźnika q-tobina ogromną rolę odgrywa wartość rynkowa, natomiast w metodzie VAIC TM, poprzez sprawozdania księgowe - wartość księgowa. Oba sposoby obliczeń wartości kapitału intelektualnego swoją prostotą zachęcają do korzystania z nich, lecz z drugiej sprawiają, że wyniki uzyskane dzięki wykorzystaniu tych metod mogą być uważane jedynie jako wartości orientacyjne. Mimo, że przedstawione wskaźniki mają swoje wady i zalety, ich powszechność świadczy o obecnych korzyściach z ich zastosowań. Bibliografia 1. Frączek P., Wpływ funduszy unijnych na działalność gospodarczą, Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Rzeszowskiego 2012, nr 2 2. Hofman M., Controlling kapitału intelektualnego- koncepcja rozwiązania, E-mentor nr 4 (11) / Kasiewicz S. Rogowski W., Kicińska M., Kapitał intelektualny. Spojrzenie z perspektywy interesariuszy, Oficyna ekonomiczna, Kraków Nita B., Wycena kapitału intelektualnego w raportach menedżerskich, Finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2013, nr Palimąka K., Gumieniak A., Wybrane metody pomiaru kapitału intelektualnego [w:] Przedsiębiorczość i zarządzanie w gospodarce opartej na wiedzy, Wydawnictwo WSPiA, Lublin Sopińska A., Wiedza jako strategiczny zasób przedsiębiorstwa. Analiza i pomiar kapitału intelektualnego przedsiębiorstwa, Oficyna Wydawnicza Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa