1. Nazwa jednostki Wydział Zdrowia i Nauk Medycznych 2. Kierunek Pielęgniarstwo Nazwa przedmiotu 3. Imię i nazwisko osoby /osób prowadzącej Choroby wewnętrzne i pielęgniarstwo internistyczne Prof. dr hab. Filip Gołkowski (wykład) mgr Urszula Romanowska (konwersatorium) mgr Ewa Kraj, mgr A. Chruślicka, mgr A. Sajdak (zajęcia praktyczne) 4. Nazwa modułu: opieka specjalistyczna 5. Poziom kształcenia pierwszy stopień 6. Forma studiów stacjonarna 7. Semestr III semestr 8. Rok studiów II 9. Forma zajęć i liczba godzin: 10. Ilość punktów ECTS wykład (70 godz.), zajęcia praktyczne 120 godz., samokształcenie ( 30 godz.) 14 (4+6+4) 11.Język wykładowy polski 12. Wymagania wstępne i dodatkowe 13. Typ modułu kształcenia zaliczony I rok studiów na kierunku pielęgniarstwo obowiązkowy
14.Efekty kształcenia dla modułu: Szczegółowe efekty kształcenia Wiedza Symbol Efektu kształcenia Stopień realizacji efektu w module/ Wymienia objawy zagrożenia życia u pacjenta w różnym D.W1. +++ wieku. Charakteryzuje czynniki ryzyka i zagrożeń zdrowotnych D.W2 +++ pacjentów w różnym wieku i stanie zdrowia Wyjaśnia etiopatogenezę, objawy kliniczne, przebieg, D.W3. +++ leczenie, rokowanie i opiekę pielęgniarską w schorzeniach: układu krążenia (serca, naczyń krwionośnych), układu oddechowego, układu nerwowego, układu pokarmowego (żołądka, jelit, wielkich gruczołów), wątroby, trzustki, układu moczowego(nerek i pęcherza moczowego), układu kostno-stawowego, mięśni, układu dokrewnego oraz krwi Zna zasady oceny stanu chorego w zależności od wieku D.W4. +++ Zna zasady diagnozowania w pielęgniarstwie internistycznym, geriatrycznym, chirurgicznym, pediatrycznym, neurologicznym, psychiatrycznym, anestezjologicznym, położniczo-ginekologicznym i opiece paliatywnej D.W5. +++ Zna zasady planowania opieki nad chorymi w zależności od wieku i stanu zdrowia Zna zasady przygotowania, opieki w trakcie oraz po badaniach i zabiegach diagnostycznych wykonywanych u pacjentów w różnym wieku i stanie zdrowia Charakteryzuje grupy leków i ich działanie na układ i narządy chorego w różnych schorzeniach, w zależności od wieku i stanu zdrowia, z uwzględnieniem działań niepożądanych, interakcji z innymi lekami i dróg podania Charakteryzuje techniki i procedury pielęgniarskie stosowane w opiece nad chorym w zależności od jego wieku i stanu zdrowia Zna zasady przygotowania chorego do samoopieki w zależności od jego wieku i stanu zdrowia D.W6. +++ D.W7 ++ D.W8. ++ D.W9. ++ D.W10. ++ Różnicuje reakcje chorego na chorobę i hospitalizację w D.W11. +++ zależności od jego wieku i stanu zdrowia Zna rolę pielęgniarki przy przyjęciu chorego do D.W12. +++ przedsiębiorstwa podmiotu leczniczego w zależności od wieku i stanu zdrowia pacjenta Zna swoiste zasady organizacji opieki specjalistycznej D.W14. +++ (geriatrycznej, intensywnej opieki medycznej, neurologicznej, psychiatrycznej, pediatrycznej, internistycznej, chirurgicznej, paliatywnej oraz systemu ratownictwa medycznego w Polsce) Zna następstwa długotrwałego unieruchomienia D.W 25 +++ Rozpoznaje stany zagrożenia życia i opisuje D.W 45 ++ monitorowanie pacjentów metodami przyrządowymi i bezprzyrządowymi Zna procedurę postępowania z ciałem pacjenta zmarłego D.W 51 +
UMIEJĘTNOŚCI Gromadzi informacje, formułuje diagnozę D.U1 +++ pielęgniarską, ustala cele i plan opieki, wdraża interwencje pielęgniarskie oraz dokonuje ewaluacji opieki zdrowia; Rozpoznaje uwarunkowania zachowania zdrowia D.U2 +++ odbiorców opieki w różnym wieku i stanie zdrowia Prowadzi poradnictwo w zakresie samoopieki D.U3 ++ pacjentów w różnym wieku i stanie zdrowia, dotyczące wad rozwojowych, chorób i uzależnień; Motywuje chorego i jego opiekunów do wejścia do D.U4 ++ grup wsparcia społecznego; Prowadzi profilaktykę powikłań w przebiegu chorób; D.U5 ++ Organizuje izolację chorych zakaźnie w miejscach D.U6 + publicznych i w warunkach domowych; Diagnozuje stopień ryzyka rozwoju odleżyn i D.U8 +++ dokonuje ich klasyfikacji; Pobiera materiał do badań diagnostycznych D.U9 ++ Ocenia stan ogólny pacjenta w kierunku powikłań po D.U10 ++ specjalistycznych badaniach diagnostycznych i powikłań pooperacyjnych; Doraźnie podaje tlen, modyfikuje dawkę stałą D.U11 ++ insuliny szybko i krótko działającej; Przygotowuje chorego do badań diagnostycznych D.U12 ++ pod względem fizycznym i psychicznym Dokumentuje sytuację zdrowotną pacjenta, jej D.U13 ++ dynamikę zmian i realizowaną opiekę pielęgniarską Rozpoznaje stany nagłego zagrożenia zdrowia D.U16 ++ Prowadzi żywienie enteralne i parentalne dorosłych i D.U19 ++ dzieci z wykorzystaniem różnych technik, w tym pompy obrotowo-perystaltycznej Rozpoznaje powikłania leczenia farmakologicznego, D.U20 ++ dietetycznego, rehabilitacyjnego, leczniczopielęgnacyjnego Prowadzi rozmowę terapeutyczna D.U22 ++ Doraźnie tamuje krwawienia i krwotoki D.U23 + Prowadzi rehabilitację przyłóżkową i usprawnianie D.U24 + ruchowe pacjenta oraz aktywizację z wykorzystaniem elementów terapii zajęciowej Prowadzi, dokumentuje i ocenia bilans płynów D.U25 +++ pacjenta Przekazuje informacje o stanie zdrowia chorego D.U26 +++ członkom zespołu terapeutycznego Asystuje lekarzowi w trakcie badań diagnostycznych D.U27 ++ i leczniczych Prowadzi dokumentację opieki nad chorym: kartę D.U28 +++ obserwacji, zabiegów pielęgnacyjnych i raportów, kartę rejestru zakażeń szpitalnych, profilaktyki i leczenia odleżyn oraz kartę informacyjną z zaleceniami w zakresie samoopieki Ocenia poziom bólu, reakcje chorego na ból i nasilenie bólu oraz stosuje postępowanie przeciwbólowe D.U29 ++
Tworzy pacjentowi warunki do godnego umierania D.U30 + Dostosowuje interwencje pielęgniarskie do rodzaju D.U32 +++ problemów pielęgnacyjnych; Przygotowuje i podaje leki różnymi drogami, D.U33 +++ samodzielnie lub na zlecenie lekarza kompetencje szanuje godność i autonomię osób powierzonych D.K1 +++ społeczne opiece systematycznie wzbogaca wiedzę zawodową i D.K 2 +++ kształtuje umiejętności, dążąc do profesjonalizmu przestrzega wartości, powinności i sprawności D.K 3 +++ moralnych w opiece wykazuje odpowiedzialność moralną za człowieka i D.K 4 +++ wykonywanie zadań zawodowych przestrzega praw pacjenta D.K 5 +++ rzetelnie i dokładnie wykonuje powierzone D.K 6 +++ obowiązki zawodowe przestrzega tajemnicy zawodowej D.K 7 +++ współdziała w ramach zespołu interdyscyplinarnego D.K 8 +++ w rozwiązywaniu dylematów etycznych z zachowaniem zasad kodeksu etyki zawodowej jest otwarty na rozwój podmiotowości własnej i D.K 9 +++ pacjenta przejawia empatię w relacji z pacjentem i jego D.K 10 +++ rodziną oraz współpracownikami 15. Stosowane metody dydaktyczne wykład +konwersatoria: wykład informacyjny i konwersatoryjny, metoda przypadków, dyskusja dydaktyczna, prezentacja multimedialna zajęcia praktyczne - ćwiczenia praktyczne, praca z chorym, analiza dokumentacji medycznej, instruktaż, pokaz, wykonywanie świadczeń zdrowotnych w określonym zakresie w oparciu o procedurę pod bezpośrednim nadzorem nauczyciela, dyskusja dydaktyczna, metoda problemowa, seminarium 16. Metody sprawdzania i kryteria oceny efektów kształcenia SYMBOL Formy sprawdzenia osiągnięcia efektu Efektu Kształcenia D.W1-D.W3, test wielokrotnego wyboru D.W8 D.W 4,5,6,7,9,10 D.W11 test wielokrotnego wyboru, dokumentacja opieki chorego esej/referat lub prezentacja multimedialna, D.W12, 14, 51 D.W25, D.W 45 D.U1,2,3,5,6,8,9,10 11, 12, 13, 16, 19, 20, 24, 25, 27, 29, 32, 33 dokumentacja opieki chorego sprawdzian praktyczny test wielokrotnego wyboru, dokumentacja opieki chorego test wielokrotnego wyboru, dokumentacja opieki chorego, sprawdzian praktyczny zaliczenie o charakterze praktycznym pod nadzorem nauczyciela w oparciu o kryteria, poprawność prowadzenia dokumentacji medycznej chorego, test wielokrotnego wyboru 22,23, 26, 28, 30 zaliczenie o charakterze praktycznym pod nadzorem nauczyciela w oparciu o kryteria D.K1.- D.K10. samoocena studenta, obserwacja, opinia (nauczyciela, pacjenta, zespołu terapeutycznego)
17. Forma i warunki zaliczenia modułu, zasady dopuszczenia do egzaminu oraz zaliczenia poszczególnych zajęć, jeśli takie wchodzą w zakres danego modułu 18. Bilans punktów ECTS. Obciążenie pracą studenta 19. Treści merytoryczne modułu Formy i warunki zaliczenia modułu: Formy i warunki zaliczenia modułu: Wykład: obecność na zajęciach, uzyskanie zaliczenia z testu wielokrotnego wyboru (ocena pozytywna - 60% poprawnych odpowiedzi) Konwersatorium: obecność na zajęciach, zaliczenie cząstkowych testów wielokrotnego wyboru (ocena pozytywna - 60% poprawnych odpowiedzi), uzyskanie pozytywnej oceny z referatu lub prezentacji multimedialnej. Zajęcia praktyczne: 100% obecność na zajęciach, zaliczenie umiejętności praktycznych, pozytywna ocena przedstawionej dokumentacji procesu pielęgnowania wybranego chorego, zaliczenie tematów seminaryjnych, pozytywna postawa studenta na zajęciach. Ocena końcowa ustalona według przyjętych kryteriów zajęć praktycznych (kryteria oceny) Forma aktywności Średnia liczba godzin na zrealizowanie aktywności Godziny wykład 40 kontaktowe konwersatorium 30 godzin zajęcia praktyczne 120 Przygotowanie się do wykładu 10 Przygotowanie się do egzaminu, 10 zaliczenia konwersatorium, Przygotowanie referatu, prezentacji, 10 godzin eseju, dokumentacji procesu pielęgnowania suma 70+30+120 (ZP) Sumaryczna liczba punktów ECTS: 4 +6=10 ECTS Choroby wewnętrzne wykład: 1. Objawy kliniczne chorób wewnętrznych 2. Diagnostyka laboratoryjna w rozpoznawaniu chorób wewnętrznych 3. Diagnostyka obrazowa w rozpoznawaniu chorób wewnętrznych 4. Podstawowe metody terapeutyczne stosowane w internie 5. Podstawy diagnostyki, leczenia oraz opieki nad pacjentami z chorobami układu krążenia 6. Przyczyny, obraz kliniczny oraz leczenie żylnej choroby zatorowozakrzepowej 7. Epidemiologia, profilaktyka, diagnostyka, powikłania oraz leczenie wirusowych zapaleń wątroby 8. Podstawy rozpoznawania, leczenia oraz opieki nad pacjentami z chorobami przewodu pokarmowego 9. Etiopatogeneza, rozpoznawanie, leczenie oraz opieka nad pacjentami z chorobami nerek i dróg moczowych 10. Etiopatogeneza, diagnostyka, leczenie oraz opieka nad pacjentami z chorobami układu wewnątrzwydzielniczego 11. Przyczyny, rozpoznawanie, leczenie oraz opieka nad pacjentami z chorobami układu oddechowego 12. Patogeneza, diagnostyka oraz leczenie wybranych chorób alergicznych 13. Patogeneza, rozpoznawanie i leczenie najczęściej występujących chorób układu krwiotwórczego 14. Wczesne rozpoznawanie i postępowanie w stanach naglących
Pielęgniarstwo internistyczne - konwersatorium 1. Opieka pielęgniarska nad pacjentami ze schorzeniami układu krążenia. Edukacja chorego ze schorzeniami układu krążenia(choroba wieńcowa, niewydolność serca, nadciśnienie tętnicze) 2. Opieka pielęgniarska nad chorym ze schorzeniami układu oddechowego. Przygotowanie chorych do samokontroli i samoopieki, udział pielęgniarki w badaniach diagnostycznych 3. Wybrane modele opieki pielęgniarskiej chorego ze schorzeniami układu pokarmowego, udział pielęgniarki w diagnostyce i edukacji chorego. 4. Model opieki pielęgniarskiej chorego z nadczynnością i niedoczynnością tarczycy 5. Opieka pielęgniarska nad chorym z cukrzycą, profilaktyka powikłań ostrych i przewlekłych. Przygotowanie chorych z cukrzycą do samoobserwacji i samoopieki. 6. Opieka pielęgniarska nad chorymi ze schorzeniami układu moczowego, edukacja chorych. 7. Opieka pielęgniarska nad chorym ze schorzeniami układu krwiotwórczego. 8. Wybrane modele opieki pielęgniarskiej nad pacjentem ze schorzeniami układu kostno-stawowego Zajęcia praktyczne: 1. Zapoznanie ze specyfiką, zasadami pracy w oddziale internistycznym, przepisami BHP i procedurami obowiązującymi w oddziale. Zapoznanie z zespołem terapeutycznym i pacjentami. Zapoznanie z programem zajęć praktycznych i warunkami zaliczenia. 2. Przyjęcie chorego do oddziału chorób wewnętrznych, rola pielęgniarki przy przyjęciu chorego, ocena reakcji chorego na chorobę i hospitalizację w zależności od stanu zdrowia i wieku pacjenta, pomoc w adaptacji chorego do warunków szpitalnych. Zapoznanie z dokumentacją medyczną chorego obowiązującą w oddziale, prowadzenie dokumentacji chorego. 3. Komunikowanie się z chorym, zespołem terapeutycznym, rodziną chorego. 4. Udział w diagnozowaniu pacjenta w oddziale internistycznym. Przygotowanie chorego do badań, opieka w trakcie oraz po badaniach i zabiegach diagnostycznych wykonywanych u pacjentów w różnym wieku i stanie zdrowia zgodnie z obowiązującymi procedurami w oddziale. Analiza i interpretacja wyników badań. 5. Zbieranie informacji o stanie zdrowia chorego z dostępnych źródeł z wykorzystaniem znanych metod zbierania informacji ukierunkowanych na schorzenie pacjenta i potrzeby bio-psychospołeczne. Ocena stanu bio-psycho-społecznego pacjenta w oparciu o analizę zebranych informacji. Udokumentowanie zebranych danych. 6. Rozpoznanie i formułowanie diagnozy pielęgniarskiej oraz określenie celów opieki. 7. Planowanie opieki z uwzględnieniem obowiązujących procedur w oddziale internistycznym, realizacja planu opieki
8. Ocena niebezpieczeństwa powikłań wynikających z leczenia farmakologicznego, dietetycznego, rehabilitacyjnego, leczniczopielęgnacyjnego z uwzględnieniem ryzyka wynikającego z unieruchomienia chorego w łóżku, planowanie interwencji pielęgniarskich. 9. Ocena ryzyka wystąpienia i rozpoznawanie stanów zagrożenia życia u chorych w przebiegu choroby. Monitorowanie stanu zdrowia pacjenta. 10. Udział w leczeniu farmakologicznym, dietetycznym, rehabilitacyjnym pacjentów w oddziale internistycznym. 11. Prowadzenie dokumentacji realizowanej opieki pielęgniarskiej w oddziale internistycznym. 12. Ocena zdolności pacjenta do samoopieki. Rozpoznanie deficytów w zakresie samoopieki, planowanie edukacji chorego i /lub jego rodziny.. Określenie zakresu edukacji, celu, planu, dobór metod, środków i treści do przeprowadzenia edukacji chorego i jego rodziny 13. Prowadzenie poradnictwa w zakresie samoopieki wybranego pacjenta. 14. Ewaluacja efektów opieki pielęgniarskiej. 15. Samoocena i ocena końcowa zajęć Propozycje tematów seminaryjnych (zajęcia praktyczne): 1. Zadania pielęgniarki w oddziale chorób wewnętrznych. Rola pielęgniarki przy przyjęciu chorego do oddziału chorób wewnętrznych. Dokumentacja medyczna w oddziale chorób wewnętrznych. 2. Diagnostyka laboratoryjna i obrazowa w rozpoznawaniu chorób wewnętrznych. Procedury przygotowania i opieki nad chorym przed, w trakcie i po badaniach diagnostycznych. 3. Przyczyny, diagnostyka, obraz kliniczny, leczenie i opieka pielęgniarska nad pacjentami ze schorzeniami układu krążenia (niewydolność serca ostra i przewlekła, nadciśnienie tętnicze, ChNS). 4. Przyczyny, diagnostyka, obraz kliniczny, leczenie i opieka pielęgniarska nad chorym ze schorzeniami układu oddechowego (zapalenie płuc, POChP, astma oskrzelowa). 5. Przyczyny, diagnostyka, obraz kliniczny, leczenie i opieka pielęgniarska nad chorym ze schorzeniami układu pokarmowego (choroba wrzodowa z powikłaniami, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, przewlekłe zapalenie trzustki, marskość wątroby) 6. Przyczyny, diagnostyka, obraz kliniczny, leczenie i opieka pielęgniarska nad chorym z cukrzycą, profilaktyka powikłań ostrych i przewlekłych. Przygotowanie chorych z cukrzycą do samoobserwacji i samoopieki. 7. Przyczyny, diagnostyka, obraz kliniczny, leczenie i opieka pielęgniarska nad chorym z nadczynnością i niedoczynnością tarczycy. 8. Przyczyny, diagnostyka, obraz kliniczny, leczenie i opieka pielęgniarska nad chorymi ze schorzeniami układu moczowego (kłębuszkowe zapalenie nerek, niewydolność nerek, odmiedniczkowe zapalenie nerek) 9. Przyczyny, diagnostyka, obraz kliniczny, leczenie i opieka pielęgniarska nad chorym z wybranymi schorzeniami układu
krwiotwórczego (niedokrwistości, skazy krwotoczne, białaczka ostra szpikowa). 10. Przyczyny, diagnostyka, obraz kliniczny, leczenie i opieka pielęgniarska nad pacjentem z RZS 11. Stany zagrożenia życia w przebiegu chorób wewnętrznych rozpoznawanie i zasady postępowania Praktyki zawodowe Wymiar, zasady i forma odbywania Praktyk zawodowych Treści merytoryczne przedmiotu 1. 1. Zapoznanie z pacjentami i zespołem terapeutycznym ora programem szkolenia. Zapoznanie z organizacją pracy w oddziale, urządzeniem i wyposażeniem oddziału, obowiązującymi przepisami i procedurami. 2. Zbieranie informacji o stanie zdrowia, ukierunkowanych na schorzenie pacjenta i potrzeby bio-psycho-społeczne Analiza zebranych informacji i ocena stanu bio-psych-społeczno-duchowego pacjenta. 3. Zastosowanie wiedzy, umiejętności i obowiązujących procedur w opiece nad chorymi przed, w trakcie i po badaniach 4. Rozpoznanie i formułowanie problemów zdrowotnych, określenie celów pielęgnowania i planowanie opieki zgodnie z wybraną teorią pielęgnowania 5. Współuczestniczenie w zapewnieniu opieki pielęgniarskiej uwzględniającej różne formy terapii: farmakoterapii, dietoterapii, psychoterapii elementarnej, rehabilitacji. Obserwacja chorego pod kątem działania stosowanych form terapii. 6. Monitorowanie stanu pacjenta, rozpoznawanie stanów zagrożenia życia i podejmowanie działań ratujących życie chorego. 7. Realizacja opieki pielęgniarskiej. 8. Ocena i profilaktyka powikłań wynikających z przebiegu choroby i procesu leczenia.. 9. Ustalenie celu, planu, dobór metod, środków i treści do przeprowadzenia edukacji chorego i jego rodziny. 10. Realizacja edukacji pacjenta i jego rodziny. 11. Ocena efektów osiągniętych w procesie edukacji pacjenta. 12. Udział w rehabilitacji pacjentów z uwzględnieniem profilaktyki powikłań wynikających z choroby. 13. Opieka nad chorym umierającym i jego rodziną. Udzielanie wsparcia. 14. Ocena efektów opieki pielęgniarskiej oraz przygotowania pacjenta do samopielęgnacji po wyjściu ze szpitala, 15. Proces pielęgnowania w wybranej jednostce chorobowej. 16. Metody diagnostyczne stosowane w oddziale internistycznym 17. Farmakoterapia w oddziale internistycznym. 18. Udział pielęgniarki w przygotowaniu pacjenta do badań diagnostycznych 19. Udział pielęgniarki w farmakoterapii. 20. Samoocena studenta. Ocena studenta przez nauczyciela w dziedzinie wiadomości, umiejętności i postawy zgodnie z kryteriami obowiązującymi podczas zajęć..godz; 160.tygodni ; 2 rok ; semestr III, ECTS 4 pkt Miejsce odbywania praktyki : NZOZ- oddział internistyczny Cel praktyki : Student obejmie opieką chorych ze schorzeniami wewnętrznymi w oparciu o wybraną teorię pielęgnowania, będzie doskonalić umiejętność wykonywania zabiegów pielęgniarskich zgodnie z zasadami, procedurami, standardami oraz wykaże postawę szacunku dla pacjenta i jego rodziny.
20. Wykaz literatury obowiązkowej i uzupełniającej Warunki zaliczenia: 100% frekwencja na praktyce zawodowej, punktualność, kultura osobista, poprawna organizacja pracy. 2.opracowanie dokumentacji procesu pielęgnowania pacjenta w wybranej jednostce chorobowej Sposoby weryfikacji efektów kształcenia: Zaliczenie na ocenę przez opiekuna dydaktycznego praktyk w porozumieniu z opiekunem praktyk/ pielęgniarką z ramienia zakładu pracy. Literatura podstawowa: 1. Szczeklik A. (red.) Choroby wewnętrzne. Stan wiedzy na rok 2011. Medycyna Praktyczna, Kraków 2011. 2. Kokot F.: Choroby wewnętrzne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 2005 3. Pączek L., Mucha K., Foroncewicz B.: Choroby wewnętrzne podręcznik dla studentów pielęgniarstwa i położnictwa. Wydawnictwo Learskie PZWL, Warszawa 2004 4. Talarska D. Zozulińska-Ziółkiewicz: Pielęgniarstwo internistyczne. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2009 5. Kózka M., Płaszewska-Żywko (red.): Modele opieki pielęgniarskiej nad chorym dorosłym. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010 Literatura uzupełniajaca: 1. Tatoń J, Czech A: Cukrzyca: podręcznik diagnostyki i terapii.wyd. Elamed, Katowice 2009. 2. Sieradzki J, Koblik T: Zespół stopy cukrzycowej. Wyd. Via medica, Gdańsk 2008. 3. Polański J: Hepatologia-kompendium. Wyd. Medical Tribune Polska, Warszawa 2004. 4. Januszewicz A: nadciśnienie tętnicze-zarys patogenezy, diagnostyki i leczenia. Wyd. Medycyna Praktyczna, Kraków 2008. 5. Dubiel J, Korewicki J, Grodzicki T: Niewydolność serca. Wyd. Via Medica, Gdańsk 2004. 6. Myśliwiec M: Choroby nerek. Wydawnictwo lekarskie PZWL, Warszawa 2008. 7. Khan G, Lynch J: Choroby płuc. Diagnostyka i terapia. Wyd. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 1999. 8. Kózka M., Płaszewska-Żywko (red.): Diagnozy i interwencje pielęgniarskie w praktyce klinicznej. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2008 9. Rutkowski B.(red.): Dializoterapia w praktyce pielęgniarskiej. Wyd. Med. MAKmed, Gdańsk 2002 Czasopisma: 1. Magazyn Pielęgniarki i Położnej 2. Pielęgniarstwo XXI Wieku 3. Medycyna Praktyczna