F U N D A C J A P R O F I L A K T Y K A Z P A S J Ą

F U N D A C J A P R O F I L A K T Y K A Z P A S J Ą Warszawa, dn. 08.12.2016 r. Gimnazjum nr 106 w Zespole Szkół nr 70 ul. Bajkowa 17/21 04-855 Warszawa Sprawozdanie merytoryczne z realizacji programu profilaktyki zintegrowanej Archipelag Skarbów dla klas drugich i trzecich z Gimnazjum nr 106 w Zespole Szkół nr 70 w Dzielnicy Warszawa Wawer F u n d a c j a P r o f i l a k t y k a z P a s j ą 04 866 Warszawa, ul. Wał Miedzeszyński 233 m. 19; tel. kom. 0 604 527 499; NIP: 952 212 86 95; REGON: 147135795;

Spis treści I. Informacje ogólne... 3 1. Moduł dla młodzieży... 3 1.1 Cele i metodyka... 3 1.2 Treści programu... 5 1.3 Ewaluacja bezpośrednia... 11 2. Moduł dla rodziców... 24 3. Moduł dla kadry pedagogicznej... Error! Bookmark not defined. III. Ankieta ewaluacyjna kadry pedagogicznej... 25 IV. Ankieta ewaluacyjna lidera ekipy trenerów... 26 V. Podsumowanie realizacji programu... 27 Bibliografia... 30 Zapraszamy na strony WWW: www.program.archipelagakarbow.eu www.facebook.pl/program.archipelag.skarbow 2

I. Informacje ogólne W dniach 20 i 21 oraz 25 i 26 października 2016 r. przeprowadzono dla młodzieży uczącej się w klasach drugich i trzecich w Gimnazjum nr 106 w Zespole Szkół nr 70 w Warszawie realizację programu profilaktyki zintegrowanej Archipelag Skarbów. W ramach programu, dnia 19 października 2016 r., odbyło się zebranie dla rodziców uczniów biorących udział w programie, w którym uczestniczyło około 30 osób. Realizacja programu Archipelag Skarbów dla młodzieży była przewidziana dla 137 uczniów klas drugich i 92 uczniów klas trzecich liczba uczniów podana przez szkołę wg list szkolnych. Zarówno w pierwszym jak i w drugim dniu programu uczestniczyło 119 uczniów z klas II gimnazjum; w klasach III gimnazjum frekwencja wyglądała następująco: 85 uczniów pierwszego dnia i 80 uczniów drugiego dnia spotkania. II. Opis programu i ewaluacja bezpośrednia 1. Moduł dla młodzieży 1.1 Cele i metodyka Archipelag Skarbów jest programem profilaktycznym w całości opartym na modelu profilaktyki zintegrowanej (szczegółowy opis modelu dostępny w: Grzelak, S., 2009). Zgodnie z założeniami profilaktyki zintegrowanej cele programu obejmują bardzo szerokie spektrum. Zostały one wyliczone poniżej w uporządkowaniu według obszarów tematycznych: profilaktyka korzystania z substancji psychoaktywnych: ograniczenie używania przez młodzież alkoholu i narkotyków, wychowanie ku miłości i odpowiedzialności za swoją seksualność: wzbudzenie motywacji do pracy nad własnym rozwojem w sferze budowania dojrzałych więzi, ukazanie postaw i działań, które zwiększą szanse przeżycia prawdziwej, wiernej i trwałej miłości, podważenie obecnych w popkulturze silnie szkodliwych mitów na temat miłości i seksualności, ograniczenie korzystania z pornografii, przeciwdziałanie skutkom seksualizacji dziewcząt, w tym zjawisku samouprzedmiotowienia (Zurbriggen, E.L. i in., 2007), profilaktyka ciąż nastolatek i profilaktyka HIV/AIDS: 3

zmotywowanie młodzieży do utrzymania postawy wstrzemięźliwości seksualnej lub powrotu do tej postawy (jeśli chodzi o młodzież po inicjacji seksualnej), poszerzenie wiedzy młodzieży na temat zakażeń przenoszonych drogą płciową i skutecznych metod zapobiegania im, profilaktyka przemocy: ograniczenie natężenia przemocy rówieśniczej w formie fizycznej i słownej, a także przemocy o podtekście seksualnym, wzrost szacunku chłopców wobec dziewcząt i dziewcząt wobec samych siebie, cele i efekty ogólnoprofilaktyczne: podwyższenie kompetencji w zakresie zachowań asertywnych, wzmocnienie czynników chroniących w profilaktyce (więź z rodzicami, nauczycielami, identyfikacja z własnym systemem wartości religijnym lub świeckim). Program profilaktyczny Archipelag Skarbów składa się z trzech elementów: dwóch mityngów dla młodzieży, spotkania dla rodziców oraz szkolenia dla Rady Pedagogicznej. W tym roku szkolenie dla Rady Pedagogicznej w Państwa szkole nie odbyło się w związku z regularną realizacją programu Archipelag Skarbów dla kolejnych roczników młodzieży. W przypadku stałej współpracy to szkolenie jest prowadzone co kilka lat. Program Archipelag Skarbów jest przeprowadzony w oparciu o udźwiękowione prezentacje multimedialne. Umożliwia to wykorzystanie wrażliwości współczesnych młodych odbiorców, którzy, mając częsty kontakt z mediami elektronicznymi, łatwo angażują się w zajęcia przypominające stylem telewizyjne show. Metodyka programu świadomie wykorzystuje estetykę popkultury, podkładając pod lekką, barwną formę głębokie profilaktyczne treści. Zaletą takiej konstrukcji przekazu profilaktycznego jest możliwość polisensorycznego dotarcia do każdego z odbiorców programu, z uwzględnieniem różnic indywidualnych we wrażliwości na poszczególne rodzaje bodźców. Bogate udźwiękowienie prezentacji pomaga w utrzymaniu uwagi odbiorców programu. W trakcie każdej części programu prowadzone są ćwiczenia aktywizujące w formie dialogu z całą grupą lub pojedynczymi osobami, fantazji sterowanej, scenek odgrywanych przez kilku lub kilkunastu aktorów-ochotników, zadań angażujących zarówno ochotników, jak i pozostałą młodzież oraz minitreningu asertywności. W prowadzeniu ćwiczeń trenerzy bazują na pozytywnym potencjale, który posiada młodzież. Celem prowadzących jest wydobycie go z każdej młodej osoby, która 4

zaangażowała się w proponowane ćwiczenia. Jeśli występuje konieczność jasnego postawienia granic lub udzielenia przestrogi, dzieje się to z zachowaniem zasad dobrej komunikacji i szacunku dla tej osoby. Uczestnicy ćwiczeń otrzymują od trenerów nagrody w podziękowaniu za zaangażowanie według określonych zasad. 1.2 Treści programu Program dla młodzieży obejmował 8,5 godziny lekcyjnej w układzie dwóch mityngów, z których każdy trwał około 3,5 godziny zegarowej. W trakcie pierwszego mityngu przedstawiono całościowy sposób patrzenia na człowieka jako tego, który posiada ciało, uczucia, rozum, sferę duchową i więzi z innymi ludźmi. Omówione zostały również elementy wiedzy o miłości w kontekście zadań rozwojowych wieku dojrzewania. Fizyczne i emocjonalne aspekty miłości zostały przedstawione jako bardzo potrzebne i piękne. Nacisk położono jednak na pokazanie znaczenia rozumowych, wolicjonalnych i duchowych aspektów miłości zwłaszcza dla dokonania mądrego wyboru partnera życiowego i związanej z tym trwałości związku. Przedstawiono młodzieży wagę okazywania sobie nawzajem szacunku, szczególnie w kontekście budowania relacji z innymi ludźmi. Młodzież była uwrażliwiana na to, by patrzeć na dziewczęta/ chłopców z szacunkiem i całościowo, a nie tylko na ich ciało. Młodzi ludzie byli zachęcani do tego, by domagać się od innych takiego całościowego traktowania. Ten element programu Archipelag Skarbów jest profilaktyczną odpowiedzią na groźne zjawisko seksualizacji opisane przez Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne (STS, 2013). Jedną z wielu konsekwencji tego zjawiska jest zjawisko samouprzedmiotowienia dziewcząt, które polega na tym, że dziewczęta uczą się traktować siebie jako obiekty służące do oglądania, które są poddawane ocenie opartej na wyglądzie zewnętrznym z jednoczesnym pominięciem pozostałych aspektów. Elementy mające przeciwdziałać temu zjawisku zawarte są w różnych częściach programu. Podjęty został problem zachowań agresywnych i uprzedmiatawiających szczególnie w relacjach między chłopcami i dziewczętami. Taki dobór treści programu Archipelag Skarbów wynika z modelu profilaktyki zintegrowanej, który zakłada, że treści programu profilaktycznego powinny dawać młodym ludziom pomoc na aktualnym etapie ich rozwoju. Do zadań rozwojowych okresu dojrzewania wg klasyfikacji Eriksona należą (Erikson, E., 2000): akceptacja własnego, dojrzewającego ciała i swojej płci, 5

świadome i refleksyjne przyjęcie modelu roli płciowej i modelu stosunku do płci przeciwnej, nauka kierowania swoją seksualnością i odpowiedzialności za nią, przejście od zależności w poglądach i decyzjach od grupy rówieśniczej do samodzielnej i niezależnej oceny wartości, wyborów i zachowań. Bardzo istotnym elementem pierwszego mityngu było metaforyczne przedstawienie pięknych, ale czasem groźnych sił, które budzą się we wnętrzu dojrzewającego człowieka. Metodyka programu świadomie wykorzystuje symbole i metafory, które przewijają się przez cały czas pracy z młodzieżą, by ułatwić młodym ludziom niekrępujące prowadzenie rozmów na tematy związane z miłością, seksualnością, zdrowym rozwojem i jego zagrożeniami. Metaforą silnych impulsów, które z dużą siłą dochodzą do głosu w dorastającym człowieku (m.in.: zakochania, pobudzenia seksualnego czy złości i gniewu), są tygrysy. Dzięki tej metaforze trenerom łatwo pokazać uczestnikom programu zarówno pozytywne aspekty przeżywania tych emocji, jak i niebezpieczne konsekwencje, jakie mogą się pojawić, jeśli nie umie się nad nimi panować. W czasie programu trenerzy przedstawili również konkretne sposoby nauki oswajania wewnętrznych tygrysów i kierowania nimi. Na koniec pierwszego mityngu trenerzy zachęcali młodzież, by jeden raz, w konkretnej sytuacji, postarali się wykorzystać którąś z omawianych wskazówek. W ten sposób program wykorzystuje opisaną przez Hansena skuteczną strategię profilaktyczną, jaką jest motywowanie młodzieży do podjęcia prozdrowotnych minidecyzji (Hansen, W., 1992). Na początku drugiego spotkania przeprowadzono wśród młodzieży ankietę badającą wykorzystanie omawianych pierwszego dnia wskazówek przez uczniów. W badaniu udział brali jedynie uczniowie, którzy byli na pierwszym spotkaniu. Poniższy wykres pokazuje, że mimo krótkiego czasu między spotkaniami zdecydowana większość młodzieży podjęła próbę oswajania swoich wewnętrznych tygrysów. 6

W badaniu, w klasach II gimnazjum wzięło udział 61 dziewcząt, 35 chłopców, a kolejnych 8 nie zaznaczyło swojej płci. 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Wyniki ankiety z minidecyzjami profilaktycznymi "tygrysy'' - klasy II gim. 31 66 30 29 14 Seksualnośd Zakochanie Złośd i gniew 8 86 43 16 N = 61 N = 35 Brak zazn. płci N = 8 Jak widać, najwięcej minidecyzji dotyczyło radzenia sobie ze złością i gniewem, było ich w sumie 145. Nieco mniej decyzji podjętych przez młodzież dotyczyło zakochania - 103 - i seksualności 75. Podsumowując, wśród 104 uczniów (średnie wyliczenie uwzględnia odpowiedzi osób, które nie zaznaczyły swojej płci) zostały podjęte w sumie 323 minidecyzje. Statystycznie każdy uczeń podjął ponad 3 minidecyzje. W klasach III w badaniu wzięło udział 42 dziewcząt i 38 chłopców 60 50 40 30 Wyniki ankiety z minidecyzjami profilaktycznymi "tygrysy" - klasy III gim. 25 35 33 38 48 44 20 10 0 0 0 0 Seksualnośd Zakochanie Złośd i gniew N = 42 N = 38 Brak zazn. płci N = 0 7

Jak widać, najwięcej minidecyzji dotyczyło radzenia sobie ze złością i gniewem, było ich w sumie 92. Nieco mniej decyzji podjętych przez młodzież dotyczyło zakochania - 71 - i seksualności 60. Podsumowując, wśród 80 uczniów (średnie wyliczenie uwzględnia odpowiedzi osób, które nie zaznaczyły swojej płci) zostały podjęte w sumie 223 minidecyzje. Statystycznie każdy uczeń podjął 2,8 minidecyzji. Przytoczone wyniki zostały zaprezentowane młodzieży pod koniec drugiego mityngu. Celem tego elementu było pokazanie młodzieży, że większość osób podjęła zadanie postawione przez trenerów i że wykonała je w szerszym zakresie, niż zawierała instrukcja oraz uświadomienie młodym ludziom dużego pozytywnego potencjału, jaki posiadają, jeśli chodzi o podejmowanie zachowań związanych z nauką panowania nad swoimi wewnętrznymi przeżyciami. Równocześnie cel metodyczny, jakim było zaangażowanie młodzieży w podjęcie minidecyzji profilaktycznych służących nauce umiejętności koniecznych dla zdrowego stylu życia, został osiągnięty. W kolejnym elemencie programu w sposób jasny pokazane zostało, że oswajanie wewnętrznych tygrysów jest możliwe tylko wtedy, gdy żyje się na trzeźwo, ponieważ korzystanie z różnego rodzaju substancji psychoaktywnych w tym zwłaszcza alkoholu lub narkotyków w okresie dorastania powoduje zahamowanie rozwoju umiejętności radzenia sobie z emocjami oraz nabywania umiejętności społecznych. W trakcie drugiego mityngu bliżej omówione zostały zagadnienia związane ze współżyciem seksualnym. Za każdym razem, gdy mowa była o relacjach międzyludzkich czy współżyciu seksualnym, przedstawiano je jako wyraz więzi dwóch osób posiadających wszystkie ludzkie wymiary, a nie tylko jako kontakt dwóch ciał. Podczas całego programu trenerzy dbali o dobrą komunikację z uczestnikami oraz modelowali postawę wzajemnego szacunku do każdej osoby niezależnie od wyrażanych przez nią opinii i podejmowanych zachowań. Miało to szczególne znaczenie przy podejmowaniu z młodzieżą delikatnego tematu, jakim jest seksualność. W czasie drugiego spotkania wyraźnie ukazane zostało zarówno piękno seksualnej bliskości, jak też i szeroki wachlarz konsekwencji wczesnych kontaktów seksualnych od bezpośrednich konsekwencji emocjonalnych, poprzez konsekwencje związane z budowaniem przyszłych związków, aż po konsekwencje zdrowotne. Skierowana została do młodzieży wyraźna zachęta do wstrzemięźliwości seksualnej aż do czasu zawarcia związku małżeńskiego. Pokazana została wartość takiego czekania, niezależnie od przeszłych 8

doświadczeń. Osobną troską objęte zostały osoby, które w wyniku cudzego przymusu lub własnych decyzji podjęły już kontakty seksualne. Podjęcie tych delikatnych tematów w dużej grupie młodzieży pozwoliło zachować anonimowość i bezpieczeństwo uczestniczącym w spotkaniu ofiarom przemocy. Skierowany do nich przekaz obejmował trzy elementy: ukazanie piękna i potencjału ich zranionej seksualności, uwolnienie od poczucia winy oraz zachętę do szukania pomocy. Osoby, które podjęły kontakty seksualne w wyniku własnych decyzji (one także pozostają anonimowe), nie były w żaden sposób osądzane ani dyskryminowane, natomiast skierowano do nich zachętę do przyjęcia nowego sposobu budowania związków w przyszłości. Celem tego fragmentu programu było pokazanie sfery seksualnej człowieka jako pięknej i ważnej w jego życiu, ale nie centralnej. Warto w tym miejscu wspomnieć o badaniach prowadzonych przez Fundację Homo Homini im. Karola de Foucauld i Instytut Profilaktyki Zintegrowanej, które pokazują, że wysoki poziom seksualizacji młodzieży koreluje m.in. z występowaniem myśli samobójczych u dziewcząt, korzystaniem z pornografii przez chłopców, upijaniem się, używaniem narkotyków i podejmowaniem wczesnych kontaktów seksualnych przez młodzież obu płci. Szerzej o wpływie zjawiska seksualizacji na młodzież można przeczytać w artykule dr. Grzelaka, który ukazał się w czerwcu 2013 roku w czasopiśmie Świat Problemów (Świat Problemów, czerwiec 2013). W nawiązaniu do tematu seksualności przedstawiona młodzieży została wiedza o antykoncepcji pochodząca z wyników najnowszych badań naukowych (Trussel, S. i in. 2011; Trussel, S., 2011). Omówione zostały najważniejsze sposoby działania popularnych metod antykoncepcyjnych z rozróżnieniem na działania o charakterze antykoncepcyjnym i wczesnoporonnym. Współczynniki skuteczności poszczególnych metod omówione zostały w sposób ukazujący zamazaną w środkach masowego przekazu różnicę między perfect use (idealne stosowanie), a typical use (typowe stosowanie). Akcent położony został na to, że przy podjęciu kontaktów seksualnych nie ma możliwości całkowitego wykluczenia poczęcia dziecka, nawet przy zastosowaniu środków antykoncepcyjnych. Omówione zostały również najważniejsze rodzaje zakażeń przenoszonych drogą płciową, w tym zakażenie wirusem HIV, wraz z informacją o tym, które z nich mogą nie dawać widocznych objawów oraz którymi można się zakazić także przez kontakty seksualne bez pełnego współżycia. Podane zostały współczynniki skuteczności prezerwatywy w ochronie przed poszczególnymi zakażeniami (Weller S., Davis K., 2004; McKay A., 2007). Przestawienie tych danych miało na celu uświadomienie młodzieży, że chociaż prezerwatywa daje częściową ochronę przed zakażeniami przenoszonymi drogą płciową, to jednak w żadnej 9

mierze nie jest to ochrona pełna nawet przy każdorazowym i w pełni poprawnym korzystaniu. Znaczenie takiej wiedzy podkreśla teoria homeostazy ryzyka. W myśl tej teorii i potwierdzających ją badań empirycznych fałszywe poczucie stuprocentowego bezpieczeństwa może powodować wzrost ryzykowności zachowań. Świadomość realnego poziomu ryzyka jest potrzebna szczególnie nastolatkom, którzy mają tendencję do zaniżania ryzyka i zakładania, że mnie to na pewno nie spotka. W sposób bardzo wyraźny przedstawiona została wiedza na temat niekorzystnego wpływu środków psychoaktywnych na zawieranie znajomości i budowanie relacji. Do młodzieży skierowana została wyraźna zachęta do całkowitej abstynencji od narkotyków oraz do całkowitego unikania alkoholu w okresie dojrzewania, by umożliwić sobie naukę radzenia sobie ze stresem, kontaktami międzyludzkimi i wieloma innymi umiejętności, których rozwój zatrzymuje się u osób korzystających z substancji psychoaktywnych. Ukazana została siła presji rówieśniczej i waga asertywnego radzenia sobie z nią. Tematy związane z sięganiem przez młodzież po środki psychoaktywne (alkohol, narkotyki) zostały poruszone w odniesieniu do głębokich motywacji młodych ludzi, by być szczęśliwym w życiu osobistym. W świetle badań nad skutecznymi programami w profilaktyce problemów młodzieży daje to największe szanse na zmianę postaw i zachowań młodzieży. Jedną z form aktywizacji młodzieży na rzecz zdrowego stylu życia był Festiwal Twórczości, który odbył się na koniec drugiego mityngu. Festiwal jest elementem, w którym sama młodzież formułuje przekaz profilaktyczny skierowany do rówieśników. Prezentacja przez młodych ludzi twórczych prac promujących zdrowy styl życia wobec dużej grupy rówieśników pokazuje, że trenerom udało się przełamać typową dla grup nastolatków barierę wstydu przed publicznym deklarowaniem się po stronie wartości i mądrego podejścia do życia. W Państwa szkole, uczniowie klas II przygotowali i przedstawili 3 prace, które nawiązywały do tematu miłości, w której najważniejszy jest rozum, wspólne wartości oraz trzeźwość od substancji psychoaktywnych. Podobnie uczniowie klas III również przygotowali trzy prace o tematyce dotyczącej: miłości, w której najważniejszy jest niebieski, stop pornografii i oswajanie tygrysów. W różnych momentach programu zaprezentowane zostały wybrane wyniki badań nad postawami młodzieży. Wybór wyników opierał się na kryterium profilaktycznej przydatności przekazania ich młodzieży. W większości były to wyniki, które pokazują dojrzałość i rozsądek młodych ludzi. W ten sposób trenerzy zmieniali przekonania normatywne młodzieży, stosując jedną z najskuteczniejszych strategii profilaktycznych wg klasycznych badań Hansena (Hansen, W., 1992). 10

Liczebnośd W najistotniejszych momentach programu trenerzy dzielili się swoimi osobistymi doświadczeniami. Zasadą obowiązującą trenerów programu Archipelag Skarbów jest to, że ich życie osobiste musi pozostawać w zgodzie z treściami i wartościami, jakie przekazują młodzieży w czasie zajęć to sprawia, że ich przekaz jest autentyczny, a przez to mają możliwość modelowania różnych prozdrowotnych zachowań. Jest to ważny element programu, ponieważ w okresie dojrzewania młodzi ludzie kształtują swoją tożsamość, określają swoje podejście do życia, a identyfikacja z konkretną osobą, która staje się wzorem, jest w tym pomocna. Na zakończenie programu trenerzy zostawili adres e mail, na który uczniowie mogą zgłaszać się zarówno ze swoimi uwagami dotyczącymi realizacji, jak i problemami czy prośbami o wsparcie. 1.3 Ewaluacja bezpośrednia Na zakończenie programu została przeprowadzona wśród uczniów ankieta oceniająca program i jego przydatność dla młodzieży. Liczba ankiet zebranych na koniec drugiego mityngu w klasach II 70 60 61 50 40 30 20 10 24 8 Brak 0 Ankietę ewaluacji bezpośredniej wypełniło i oddało 61 dziewcząt i 24 chłopców klas II. Ponadto 8 osób w ankiecie nie zaznaczyło swojej płci. Ich odpowiedzi w dalszej części sprawozdania zostały ujęte w słupku całość. W Państwa szkole liczba uczniów klas II wynikająca z ankietek ewaluacji bezpośredniej jest o 26 osób niższa niż liczba uczniów obecnych w drugim dniu programu w szkole (informacja uzyskana od szkolnego pedagoga). Z ustaleń pani pedagog z osobą koordynującą przygotowanie programu wiadomo było, że w dniach 20 i 21 października 11

Liczebnośd odbywały się szkolne zawody sportowe/konkursy na przyszłość warto jednak tak ustalać datę programu, aby nikt z uczniów nie musiał opuszczać sali w czasie jego trwania i dzięki temu został objęty całym programem. 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 Liczba ankiet zebranych na koniec drugiego mityngu w klasach III 40 35 5 Brak Ankietę ewaluacji bezpośredniej wypełniło i oddało 40 dziewcząt i 35 chłopców klas III. Ponadto 5 osób w ankiecie nie zaznaczyło swojej płci. Ich odpowiedzi w dalszej części sprawozdania zostały ujęte w słupku całość. Dynamika pracy z dużą grupą młodzieży nie pozwala na upewnianie się, czy wszyscy na pewno oddali ankietę i czy każda osoba oddała tylko jedną bez wywoływania ogólnego zniecierpliwienia. Każdy element programu dla dużej grupy musi być przeprowadzony sprawnie i dynamicznie, dlatego czas przeprowadzania ankiety jest bardzo ograniczony, więc podane liczby mogą nie być w pełni precyzyjne. 12

Średnia ocena Średnia ocena 6 Ocena programu przez uczestników klas II 5 4 4,53 4,23 4,39 3 2 1 0 Powyższy wykres wskazuje średnią ocen w skali od 1 do 6. W Państwa szkole średnia ocena programu wystawiona przez młodzież klas II jest dość wysoka, choć mimo wszystko niższa od ogólnopolskiej średniej za rok szkolny 2014/15, która wyniosła 4,8. oceniły realizację nieco wyżej niż chłopcy. 6 Ocena programu przez uczestników klas III 5 4 3 3,45 3,91 3,57 2 1 0 W Państwa szkole, ocena programu wystawiona przez młodzież klas III jest średnia. ocenili realizację nieco wyżej niż dziewczęta. Niższą średnią oceny programu przez młodzież klas III w stosunku do młodzieży klas II może tłumaczyć fakt (potwierdzony przez badania Instytut Profilaktyki Zintegrowanej) mówiący o tym, że młodzież klas trzecich częściej wchodzi w zachowania ryzykowne, w związku z tym treści programu Archipelag Skarbów przekazywane młodzieży w klasach drugich są lepiej przyswajane i bardziej przydatne niż w klasach trzecich gimnazjalnych (Vademecum skutecznej profilaktyki problemów młodzieży, pod red. dr Szymona Grzelaka, ORE, 2015). Ponadto, klasy III są 13

bardziej dojrzałe i bardziej krytyczne niż klasy II gimnazjum. Uwaga ta wyjaśnia również niższe wyniki ankiety uczniów klas III zaprezentowane w pozostały wykresach w sprawozdaniu. Na wszystkich wykresach poniżej nie przedstawiono wyników osób, które nie zaznaczyły płci, żeby wykresy były bardziej przejrzyste dla osób czytających sprawozdanie. Odpowiedzi tych osób zostały jednak uwzględnione w słupku całość. 10 Odsetek uczniów klas II, który na programie dowiedział się przydatnych dla nich rzeczy 7 63% 67% Ponad 2/3 młodzieży klas II z Państwa szkoły oceniło program Archipelag Skarbów jako przydatny. 10 Odsetek uczniów klas III, które na programie dowiedziały się przydatnych rzeczy 38% 54% 45% przydatny. Prawie połowa młodzieży klas III oceniła program Archipelag Skarbów jako 14

10 Odsetek uczniów klas II deklarujących, że program pomógł im w oswajaniu sił, które w nich są 52% 38% 47% Prawie połowa młodzieży klas II stwierdziła tuż po programie, że był on pomocny w nauce radzenia sobie z własnymi przeżyciami wewnętrznymi. Ten wynik oznacza, że 47% uczniów odniosło korzyść z udziału w programie jeszcze w czasie jego trwania. częściej niż chłopcy odczuły taką motywację. 10 Odsetek uczniów klas III deklarujących, że program pomógł im w oswajaniu sił, które w nich są 23% 3 Prawie 1/3 młodzieży klas III stwierdziła tuż po programie, że był on pomocny w nauce radzenia sobie z własnymi przeżyciami wewnętrznymi. Przedstawione poniżej wykresy pozwalają zobaczyć, jaki odsetek uczniów skorzystał z profilaktycznego przekazu programu Archipelag Skarbów choćby w zakresie jednego obszaru zachowań ryzykownych, a jaki odsetek uczniów skorzystał z niego w szerszym zakresie. 15

Pierwszy wykres przedstawia odsetek osób, które po programie poczuły się zmotywowane do podjęcia zdrowego stylu życia w przynajmniej jednym aspekcie poruszanym w czasie programu, czyli m.in. do: unikania alkoholu, unikania narkotyków, unikania pornografii, oswajania wewnętrznych tygrysów, większego szacunku do innych ludzi, czekania z rozpoczęciem współżycia seksualnego do ślubu lub dorosłości. 10 Odsetek uczniów klas II zachęconych do zdrowego stylu życia w co najmniej jednym aspekcie 97% 75% 91% Jak pokazuje powyższy wykres, bardzo wysoki odsetek uczniów klas II uczestniczących w programie Archipelag Skarbów poczuł się zmotywowany do zdrowego stylu życia, jaki jest w programie proponowany. 16

10 Odsetek uczniów klas III zachęconych do zdrowego stylu życia w co najmniej jednym aspekcie (alkohol, narkotyki, kontakty seksualne, pornografia, przemoc, radzenie sobie z emocjami) 75% 86% Podobnie jak w klasach II, bardzo wysoki odsetek uczniów klas III uczestniczących w programie Archipelag Skarbów poczuło się zmotywowanych do zdrowego stylu życia. Poniższe wykresy przedstawiają odsetek młodzieży zachęconej do 3 lub więcej zachowań prozdrowotnych, do których uczniowie poczuli się zachęceni. 10 Odsetek uczniów klas II zachęconych do zdrowego stylu życia w co najmniej trzech aspektach (alkohol, narkotyki, kontakty seksualne, pornografia, przemoc, radzenie sobie z emocjami) 79% 46% 68% 17

10 Odsetek uczniów klas III zachęconych do zdrowego stylu życia w co najmniej trzech aspektach (alkohol, narkotyki, kontakty seksualne, pornografia, przemoc, radzenie sobie z emocjami) 53% 69% Jak widać na wykresie, okazuje się, że ponad 2/3 młodzieży klas II i blisko 2/3 uczniów klas III uczestniczących programie Archipelag Skarbów poczuło się zmotywowanych do zdrowego stylu życia w co najmniej 3 aspektach (unikanie alkoholu, unikanie narkotyków, czekanie ze współżyciem seksualnym, unikanie oglądania pornografii, odnoszenie się do innych z większym szacunkiem, radzenie sobie z wewnętrznymi siłami). klas II zdecydowanie częściej niż chłopcy podawały takie odpowiedzi w ankieci. Odmiennie tj. chłopcy klas III częściej niż dziewczęta deklarowali taką zachętę. Poniżej przedstawione zostanie szczegółowe zestawienie osób zmotywowanych do podjęcia poszczególnych zachowań prozdrowotnych, zaczynając od unikania narkotyków i alkoholu, poprzez większe szanowanie innych, unikanie pornografii i czekanie z rozpoczęciem współżycia do ślubu lub dorosłości. 18

10 Odsetek uczniów klas II zachęconych do unikania narkotyków 7 46% 62% 10 Odsetek uczniów klas III zachęconych do unikania narkotyków 5 66% 59% Ponad młodzieży klas II i niemal klas III odczuło motywację do unikania narkotyków. Odsetki osób zachęconych do takiego zachowania są wysokie i jest to pozytywna informacja w kontekście nielegalności tego rodzaju substancji psychoaktywnych. 19

10 Odsetek uczniów klas II zachęconych do unikania alkoholu 62% 38% 55% 10 Odsetek uczniów klas III zachęconych do unikania alkoholu 45% 54% 5 W Państwa szkole ponad połowa młodzieży klas II i połowa młodzieży klas III poczuła się zmotywowana do większego unikania alkoholu. Kolejne pytanie dotyczyło zachęty do większego szanowania innych. Szacunek i przemoc do dwa przeciwne krańce kontinuum. Nie jest możliwe darzenie kogoś głębokim szacunkiem i jednoczesne stosowanie względem niego przemocy. Motywowanie młodzieży do większego szacunku jest zatem inaczej sformułowaną zachętą do unikania przemocy. 20

10 Odsetek uczniów klas II zachęconych do większego szanowania innych 72% 5 63% 10 Odsetek uczniów klas III zachęconych do większego szanowania innych 48% 57% 5 Jak widać na powyższych wykresach, prawie 2/3 młodzieży klas II i połowa uczniów klas III poczuła się zmotywowana do większego szanowania innych. klas II częściej niż chłopcy udzielały takiej odpowiedzi w ankiecie, odwrotnie niż w klasach III. seksualności. Następne wykresy odnoszą się do intencji zmiany zachowań młodzieży w sferze 21

10 Odsetek uczniów klas II zachęconych do unikania pornografii 77% 69% 46% 10 Odsetek uczniów klas III zachęconych do unikania pornografii 57% 59% Prawie 7 młodzieży z klas II gimnazjum i blisko 60 % młodzieży klas III poczuło się zmotywowane do większego unikania pornografii. Z badań Instytutu Profilaktyki Zintegrowanej (Grzelak, S., 2015) wynika, że 33% chłopców z klas II gimnazjum korzysta z pornografii 6 i więcej razy w miesiącu, a ok 14% ogląda tego typu treści częściej niż raz dziennie, podczas gdy wśród dziewcząt to odpowiednio 5% i 2%. W klasach III gimnazjum wyniki badań wyglądają następująco: 37% chłopców korzysta z pornografii 6 i więcej razy w miesiącu, a ok 14% ogląda tego typu treści częściej niż raz dziennie, podczas gdy wśród dziewcząt to odpowiednio 4% i 2%. Wobec takiego nasilenia problemu używania treści pornograficznych przez młodzież warto docenić, że większość młodzieży uczestniczącej w programie Archipelag Skarbów poczuła się zmotywowana do unikania tego zachowania. 22

10 Odsetek uczniów klas II zachęconych do czekania ze współżyciem seksualnym do ślubu lub prawdziwej dorosłości 69% 42% 61% 10 Odsetek uczniów klas III zachęconych do czekania ze współżyciem seksualnym do ślubu lub prawdziwej dorosłości 58% Nieco ponad 60 % uczniów klas II i prawie uczniów klas III poczuło się zmotywowane do czekania z rozpoczęciem kontaktów seksualnych do ślubu lub dorosłości (rozumianej nie jako uzyskanie pełnoletności, ale pełnej niezależności). Warto w tym miejscu przypomnieć, że słupek całość zawiera odpowiedzi osób, które nie zaznaczyły swojej płci, przez co wynik, jaki prezentuje, nie jest prostą średnią odpowiedzi dziewcząt i chłopców i może być od niej niższy. 23

2. Moduł dla rodziców Spotkanie dla rodziców uczniów klas II i III gimnazjum trwało 1 godzinę. Wzięło w nim udział około 30 osób. Mimo starań pracowników szkoły i połączenia zebrania ze szkolną wywiadówką nie udało się uzyskać lepszej frekwencji na spotkaniu dla rodziców. Jest to problem, który pojawia się w wielu szkołach. W trakcie spotkania zaprezentowany został zakres celów programu Archipelag Skarbów. Omówione zostały wyniki badań nad młodzieżą. Komentarze prowadzącego zawierały wiele wskazówek dotyczących sposobów włączania skutecznego przekazu profilaktycznego do codziennej pracy wychowawczej w rodzinie. Szczególny akcent położony został na umiejętności dobrej komunikacji, które są niezbędne w wychowaniu nastolatka, oraz rolę rodziców w procesie wychowania nastolatka. W trakcie spotkania podane zostały wskazówki, jak rozmawiać z dorastającymi dziećmi o ich osobistych sprawach, w tym zagadnieniach miłości i seksualności. Spotkanie z rodzicami miało formę wykładu urozmaiconego prezentacją multimedialną oraz dialogiem z uczestnikami. Na koniec spotkania wszyscy rodzice otrzymali ulotkę profilaktyczną Przewodnik po dżungli kontaktów z nastolatkiem. Z relacji osoby prowadzącej spotkanie wynika, że rodzice obecni na zebraniu byli zadowoleni z własnego udziału w tym spotkaniu oraz z udziału ich dzieci w programie. 6 5 4 3 2 1 0 Wyniki ankiety ewaluacyjnej spotkania informacyjnego dla rodziców 5,3 5,3 5,3 5,3 5,6 Ogólna ocena Przygotowanie merytoryczne Sposób prezentowania tematyki Przydatnośd programu dla syna/córki Przydatnośd treści dla rodziców Ankietę wypełniło i oddało 12 z około 30 rodziców. Powyższy wykres pokazuje, że w skali od 1 do 6 osoba prowadząca spotkanie z rodzicami otrzymała bardzo dobre oceny w wielu aspektach przydatności treści. Program Archipelag Skarbów ma za zadanie umocnienie roli wychowawczej rodzica i przekazanie niezbędnych narzędzi do polepszenia relacji między dzieckiem a rodzicami. 24

III. Ankieta ewaluacyjna kadry pedagogicznej Ankiety przekazane do Archiwum Instytutu Profilaktyki Zintegrowanej wypełnione zostały przez szkolnego pedagoga oraz kilku wychowawców klas II biorących udział w programie głównie na podstawie ich własnych obserwacji. Poniższy wykres pokazuje, że w skali od 1 do 6 ekipa realizująca program profilaktyki zintegrowanej Archipelag Skarbów otrzymała dobre i bardzo dobre oceny na wszystkich poziomach mających wpływ na odbiór programu przez młodzież (średnia ocena wyniosła 4,8). Ocena kadry pedagogicznej jest ważna, gdyż program Archipelag Skarbów ma za zadanie umocnienie działań profilaktycznych i wychowawczych realizowanych na gruncie rodziny i szkoły. Ocenę pedagoga i wychowawców można po części traktować jako opinię o jakości realizacji programu, a po części jako parametr wskazujący na stopień dopasowania treści i metodyki programu do spojrzenia przedstawicieli szkoły na sprawy wychowania i profilaktyki. Ocena pedagoga i wychowawców 6 5 4 4,3 5,0 4,8 4,5 5,5 5,0 3 2 1 0 Dynamika programu Przygotowanie merytoryczne ekipy Sposób przekazywania treści Współpraca na linii Praca ekipy od strony uczniowie-trenerzy organizacyjnej Przeprowadzenie spotkania dla rodziców Wysoka ocena kadry pedagogicznej wskazuje na to, że realizacja programu, która odbyła się w Państwa szkole, cechowała się dobrym dopasowaniem formy i treści do potrzeb młodzieży biorącej udział w Archipelagu Skarbów, a cele, jakie stawiał sobie program, zostały osiągnięte. W opinii kadry pedagogicznej zawartej w ankiecie program Archipelag Skarbów był w szkole potrzebny, ponieważ porusza ważne tematy związane z miłością i seksualnością. 25

Zdaniem niektórych nauczycieli program jest sporym ułatwieniem w prowadzeniu trudnych rozmów w czasie lekcji wychowawczych. Pojawiło się także kilka uwag krytycznych od wychowawców klas II gimnazjum co do długości zajęć, wielkości grupy oraz za dużej ilości treści na raz. IV. Ankieta ewaluacyjna lidera ekipy trenerów Na skuteczność konkretnej realizacji programu Archipelag Skarbów dla uczestniczącej w nim młodzieży wpływa kilka czynników, które można podzielić na dwie grupy: związane z pracą trenerów (nawiązanie kontaktu ze szkołą, przygotowanie merytoryczne i organizacja ekipy, współpraca z uczniami) oraz związane z zaangażowaniem szkoły w przeprowadzenie programu (zapewnienie odpowiedniego zaciemnienia sali i odpowiednio dużego ekranu oraz sprawnie działającego sprzętu nagłaśniającego, współpraca pedagoga i nauczycieli z trenerami przed i w trakcie programu). Pracę ekipy ocenia pedagog szkolny, zaś przygotowanie szkoły lider ekipy prowadzącej program Archipelag Skarbów. Można powiedzieć, że obie grupy czynników w równym stopniu ważą na skuteczności konkretnej realizacji programu dla młodzieży. W ankiecie wypełnionej po realizacji w klasach II i III gimnazjum lider ekipy docenił spory wysiłek włożony w organizację zajęć dla młodzieży, zwłaszcza przez szkolnego pedagoga i dwóch nauczycieli informatyki. Sala gimnastyczna była odpowiedniej wielkości, zaciemnienie starannie przygotowane, a ekipa mogła zawsze liczyć na wsparcie techniczne, wizualne i dźwiękowe. Prezentacja była bardzo dobrze widoczna dzięki odpowiedniemu rzutnikowi. Sporym utrudnieniem w utrzymaniu ogólnej ciszy, zainteresowania uczniów i ich skupieniu był natomiast niemal ciągły hałas dobiegający z korytarza podstawówki oraz częsta nieobecność lub spóźnianie się na kolejne części realizacji wychowawców klas uczniów biorących udział w programie. Jednakże warto podkreślić, że mimo, iż czasem naprawdę trudno było o ciszę i skupienie w klasach II gimnazjum, to sami uczniowie ocenili program bardzo pozytywnie i wielu z nich odczuło motywację do unikania różnych zachowań ryzykownych, zwłaszcza dziewczęta. Klasy III gimnazjum oceniły natomiast samą realizację dość przeciętnie, ale mimo wszystko, także większość z nich poczuła się zmotywowana do unikania zachowań ryzykownych. Uczniowie klas III często podchodzili w przerwach do trenerów zgłaszając 26

swoje uwagi dotyczące programu, podkreślając, że na niektóre treści jest już za późno lub, że mają swoje, odmienne zdanie, co jest jak najbardziej zrozumiałe w tym przedziale wiekowym. V. Podsumowanie realizacji programu Miarodajnym źródłem wiedzy o wysokiej skuteczności programu Archipelag Skarbów są wyniki kontrolowanych badań ewaluacyjnych przeprowadzone w latach 2007-2008 (patrz: Grzelak, S., 2009). Ankiety wypełniane po zakończeniu każdego programu przez młodzież oraz przez kadrę pedagogiczną nie mogą spełniać tak radykalnych kryteriów metodologicznych. Pełnią one bowiem inną funkcję - ich rolą jest pomoc w monitoringu jakości konkretnej realizacji programu. Pozytywne wyniki monitoringu pozwalają przyjąć w sposób uprawniony, że dana realizacja programu została wykonana na wystarczającym poziomie jakości, aby osiągnąć efekty uzyskane w wyspecjalizowanych badaniach ewaluacyjnych. Realizacja programu Archipelag Skarbów dla klas drugich z Gimnazjum nr 106 w Zespole Szkół nr 70 w Warszawie została wysoko oceniona przez młodzież (średnia 4,4). Wysoki odsetek młodzieży aż 91%, zadeklarował motywację do podjęcia zdrowego stylu życia w różnych jego wymiarach. Młodzież klas trzecich nieco niżej oceniła program (średnia 3,6), co zostało zinterpretowane w treści niniejszego sprawozdania, natomiast podobnie często deklarowali motywację do podjęcia zdrowego stylu życia. Ponadto trenerom udało się nawiązać dobry kontakt z młodzieżą, która chętnie angażowała się w ćwiczenia i podchodziła w przerwach by porozmawiać. Młodzież zaangażowała się również w zadania domowe postawione przez trenerów sporo osób podjęło minidecyzje profilaktyczne, kilka osób przygotowało prace na Festiwal Twórczości. Współpraca ze szkolnym pedagogiem przebiegała sprawnie i życzliwie. Łączna ocena kadry pedagogicznej z realizacji dla klas II i III gimnazjum wyniosła 4,8. Jednakże z ogólnego punktu widzenia trenerów prowadzących, program Archipelag Skarbów w Państwa szkole był dość trudny w realizacji. Dlatego w trosce o zwiększenie siły efektów w Państwa placówce w kolejnych edycjach programu rekomendacje wyglądają następująco: 1) Z uwagi na wyniki ankiety ewaluacyjnej Państwa młodzieży oraz poziomu zachęcenia do unikania różnych zachowań ryzykownych program powinien być przeprowadzany raczej tylko w klasach II gimnazjum. 27

2) Realizacja programu Archipelag Skarbów powinna, mimo wszystko, odbywać się poza terenem Państwa szkoły, np. w pobliskim domu kultury, teatrze czy kinie. Takie miejsca bardzo ułatwiają uczniom skupienie i koncentrację, ponieważ nie są narażeni na hałasy z zewnątrz, a co za tym idzie o wiele więcej są w stanie wziąć dla siebie, są bardziej zainteresowani tematyką, traktują takie wyjście poza teren szkoły jako przygodę, coś odmiennego niż kolejne zajęcia w sali gimnastycznej. 3) Wychowawcy powinni być ze swoimi uczniami w sposób ciągły, razem z nimi punktualnie zaczynać i kończyć każdą część programu. Niedopuszczalna jest sytuacja, w której klasa zostaje jedynie pod opieką trenerów programu lub niewystarczającej ilości pozostałych nauczycieli. Nauczyciele poprzez swoją zaangażowaną postawę podczas programu modelują pozytywne zachowania własnych uczniów. Dodatkowo, wychowawcy mogą obserwować swoją młodzież i wykorzystać te obserwacje w dalszej pracy z klasami; poza tym łatwiej im będzie zrealizować scenariusze zajęć, które dostali, jeśli będą zorientowani w tematyce i klimacie programu. 4) Dlatego też ważną sugestią ze strony realizatorów programu jest przeprowadzenie nowej Rady szkoleniowej dla Państwa nauczycieli i wychowawców z kolejną edycją programu, co pomogłoby poprawić jakość współpracy na lini trenerzy wychowawcy, oraz ugruntowałoby wiedzę kadry pedagogicznej na temat profilaktyki ryzykownych zachowań młodzieży w świetle najnowszych wyników badań. 5) Na przyszłość zachęcamy Państwa również do przeprowadzenia diagnozy młodzieży przed realizacją programu, aby zorientować się jak konkretnie wygląda sytuacja Państa uczniów na tle ogólnopolskim. Kontynuując podsumowanie, w świetle danych z monitoringu jakości realizacji, dotychczasowych doświadczeń pracy z programem Archipelag Skarbów oraz wyników badań ewaluacyjnych nad jego skutecznością z lat 2007-2008 przyjąć należy, że skuteczność programu dla klas drugich i trzecich z Gimnazjum nr 106 w Zespole Szkół nr 70 w Warszawie w zakresie zmian postaw młodzieży i ograniczenia zachowań ryzykownych jest nie mniejsza niż ta osiągnięta w badaniach z lat 2007-2008. [Nie mniejsza, gdyż od czasu przeprowadzenia tych badań program Archipelag Skarbów jest nieustannie doskonalony, modyfikowany i dostosowywany do zmieniających się potrzeb młodzieży. Obecnie program jest niewątpliwie lepszy niż w latach 2007-2008]. 28

Jednocześnie należy podkreślić, że skuteczność programu Archipelag Skarbów dla młodzieży z Państwa szkoły może być wyższa jeśli podejmą Państwo pracę z młodzieżą w oparciu o treści programu i materiały, jakie Państwo otrzymali. Z poważaniem: mgr Maria Marzoch mgr Agnieszka Grodzicka mgr Michał Czerwiński certyfikowani trenerzy programu profilaktyki zintegrowanej Archipelag Skarbów 29

Bibliografia Erikson E. (2000). Dzieciństwo i społeczeństwo. Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2000. Grzelak, S. (2009). Profilaktyka ryzykownych zachowań seksualnych młodzieży. Aktualny stan badań na świecie i w Polsce. Wydanie drugie rozszerzone. Kraków: Wydawnictwo Rubikon, 2009. ISBN 978-83-89947-02-4. Grzelak, S. (2015). Vademecum skutecznej profilaktyki problemów młodzieży. Przewodnik dla samorządowców i praktyków oparty na wynikach badań naukowych. Red. Szymon Grzelak. Wyd. 1. Warszawa: ORE, 2015. ISBN 78-83-64915-35-2. s. 68. Hansen, W. (1992) za: Grzelak Sz. Profilaktyka ryzykownych zachowań seksualnych młodzieży. Aktualny stan badań na świecie i w Polsce. Wydawnictwo Rubikon, Kraków 2009, wydanie II rozszerzone. McKay A. (2007). The effectiveness of latex condoms for prevention of STI/HIV. The Canadian Journal of Human Sexuality, 2007, vol 16 (1-2). STS, (2013). Materiał z Konferencji Sejmowej, Odebrana niewinność. Seksualizacja kobiet i dziewcząt w mediach i reklamie. Zorganizowana przez: Stowarzyszenie Twoja Sprawa, 19 marca 2013. Do pobranie ze strony: http://www.twojasprawa.org.pl/dokumenty/ RaportAPA-polski.pdf. Świat Problemów, (czerwiec 2013). Szymon Grzelak: Seksualizacja w przestrzeni publicznej i jej wpływ na młodzież. W: Świat Problemów, nr 6 [online]. Dostępny w Internecie: http://www.swiatproblemow.pl/2013_06_4.html. ISSN: 1230-6592. Trussel J. i inni (2011). Contraceptive Technology 20th edition, 2011. Trussel J. (2011). Contraceptive failure in the United States, Contraception (83) 2011. Weller S., Davis K. (2004). Condom effectiveness in reducing heterosexual HIV Transmission. The Cochrane Library, Issue 3, 2004. Chichester, UK. Zurbriggen, E.L. i inni (2007). Report of the APA Task Force on the Sexualization of Girls. Washington, D.C.: Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne, marzec 2007. 30