ZMIANY POZIOMU ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO GMIN WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO

Transkrypt

1 Studa Materały. Mscellanea Oecnmcae Rk 16, Nr 2/2012 Wydzał Zarządzana Admnstracj Unwersytetu Jana Kchanwskeg w Kelcach Z a r ządzane f n a n s e Iwna Pmanek 1 ZMIANY POZIOMU ROZWOJU SPOŁECZNO-GOSPODARCZEGO GMIN WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO Wstęp Pjęce rzwju lkalneg ma charakter welwymarwy. W lteraturze sptyka sę wele publkacj ppularyzujących wynk badań nad rzwjem lkalnym w pwatach gmnach, np. Kżuch 2 defnuje g jak zharmnzwane systematyczne dzałana spłecznśc lkalnej, władzy samrządwej raz pzstałych pdmtów funkcjnujących w gmne zmerzające d krewana nwych pprawy stnejących warunków dla lkalnej gspdark raz zapewnena ładu przestrzenneg eklgczneg. Pdbne Grzelak 3 przyjmuje, ż rzwój lkalny jest prcesem, w którym zasadnczą rlę dgrywa dpwedne zagspdarwane zasbów ludzkch naturalnych, pwdujące kreację mejsc pracy sągnęce dbrbytu. Wśród lcznych ter rzwju lkalneg regnalneg, na szczególną uwagę zasługuje klka z nch. Autr perwszej, zwanej terą begunów wzrstu, Perrux 4, przeknuje, ż rzwój regnalny mgą pbudzać nnwacyjne przedsębrstwa branże, lub lkalne aktywne spłecznśc. Z ter tej wynka kncepcja plaryzacj (centrów wzrstu) Hrschmana 5, zgdne z którą temp rzwju gspdarczeg regnów jest nerównmerne, skncentrwane jest w centrach 1 Dr Iwna Pmanek, adunkt, Szkła Główna Gspdarstwa Wejskeg w Warszawe. 2 A. Kżuch, Instrumenty zarządzana rzwjem lkalnym. Zeszyty Naukwe SERA 2006, tm VIII, zeszyt 4, s G. Grzelak, Planwane rzwju lkalneg. Studa Regnalne Lkalne, nr 7/10, Warszawa F. Perrux, Nte sur la ntn de ple de crssance. Ecnmque applquee 1955, vl. 1-2, s A. Hrschman, The strategy f ecnmc develpment, Yale Unversty Press, New Heaven

2 wzrstu, z których następne rzprzestrzena sę na bszary z nm sąsadujące. Stąd też pwnn sę wsperać stnejące już centra wzrstu ułatwać dyfuzję rzwju na sąsedne tereny, np. pprzez rzwój nfrastruktury kmunkacyjnej. Natmast Myrdal 6, autr ter błędneg kła, stwerdzł, że regnalne zróżncwane rzwju wynka z uwarunkwań hstrycznych (eknmcznych, spłecznych raz kulturwych) z czasem ulega pgłębenu, c pwduje szybszy rzwój regnów zamżnejszych, przy jednczesnym pgłębenu zacfana regnów słabszych. Metda badań Dla wszystkch gmn mejsk-wejskch (33) wejskch (67) wjewództwa warmńsk-mazurskeg blczn syntetyczny wskaźnk pzmu rzwju spłeczn-gspdarczeg przy zastswanu metdy wzrca rzwju Hellwga 7. Jak źródł danych dla pzmu NTS-5 wykrzystan Bank Danych Lkalnych Główneg Urzędu Statystyczneg 8. Wstępna analza danych emprycznych bjęła elmnację zmennych quas stałych. W tym celu dla każdej j-tej zmennej blczn współczynnk zmennśc, będący względną marą rzprszena, której wartść wyznaczana jest jak stsunek dchylena standardweg d wartśc średnej arytmetycznej. Ze zbru * zmennych elmnuje sę cechy spełnające nerównść V j V, gdze V* znacza wartść krytyczną współczynnka zmennśc. Wszystke przyjęte cechy charakteryzwały sę zmennścą pwyżej V*=0,10. Następne zbadan słę zwązku pmędzy zmennym, wykrzystując w tym celu współczynnk krelacj lnwej Pearsna 9, który przyjmuje wartśc <-1; 1>, przy czym: r =0 znacza brak lnwej zależnśc pmędzy cecham, r =1 xy znacza dkładną ddatną lnwą zależnść mędzy cecham, zaś r xy = 1 znacza dkładną ujemną lnwą zależnść mędzy cecham. Cechy, które wykazują slną współzależnść ne są uwzględnane w dalszych badanach (w tym przypadku wszystke zmenne zstały zakwalfkwane d dalszej analzy, pr. tabela 1). Następne badane gmny pdzeln na trzy grupy różnące sę pd względem pzmu rzwju spłeczn-gspdarczeg, przy zastswanu taksnmczneg mernka rzwju Hellwga 10. Jest t jedna z pwszechne stswanych metd taksnmcznych, w której marę agregatwą blcza sę jak syntetyczny wskaźnk taksnmcznej dległśc daneg bektu d teretyczneg wzrca rzwju. Metda wzrca rzwju Hellwga pzwala uprządkwać zbór bektów (gmn) xy 6 G. Myrdal, Ecnmc thery and underdevelped regns, Duckwrth, Lndn Z. Hellwg, Zastswane metdy taksnmcznej d typlgczneg pdzału krajów ze względu na pzm rzwju strukturę kwalfkwanych kadr, Przegląd Statystyczny 1968, Nr W. Starzyńska, Statystyka praktyczna, Wydawnctw Naukwe PWN, Warszawa 2005, s I. Pmanek, Pzm rzwju spłeczn-gspdarczeg bszarów wejskch wjewództwa warmńsk-mazurskeg. Acta Sc. Pl. Oecnma 9(3)2010, s

3 P (gdze: = 1,2,..., n), z których każdy jest psany zbrem m cech dagnstycznych, mających charakter stymulant lub destymulant. Tabela 1. Zmenne dagnstyczne przyjęte w badanach. Symbl Zmenna dagnstyczna x1 przyrst naturalny x2 gęstść zaludnena x3 sald mgracj na 1000 meszkańców x4 dsetek ludz w weku prdukcyjnym w ludnśc gółem x5 udzał bezrbtnych zarejestrwanych w lczbe ludnśc w weku prdukcyjnym x6 drg gmnne twardej nawerzchn na 100 km 2 x7 krzystający z wdcągu w % gółu ludnśc x8 krzystający z sec kanalzacyjnej w % gółu ludnśc x9 udzał bszarów chrnnych w pwerzchn gmny x10 ksęgzbór bbltek na 1000 ludnśc x11 pdmty gspdarcze prywatne wg REGON na 1000 meszkańców x12 dchdy własne gmny na 1 meszkańca x13 wydatk majątkwe nwestycyjne gmny na 1 meszkańca x14 dsetek radnych z wyższym wykształcenem x15 dsetek radnych wyskch kwalfkacjach Źródł: pracwane na pdstawe danych BDL GUS. Ops lczbwy zbru bektów przedstawn w frme macerzy bserwacj X pstac: x11 x12... x1 m = x21 x22... x2m X (1) xn1 xn2... xnm gdze x j znacza wartśc j-tej cechy dla -teg bektu ( = 1, 2,..., n; j = 1, 2,..., m). W celu ujednlcena zmennych dknan nrmalzacj cech pprzez ch standaryzację zgdne z wzrem: z j ( x x j S j j ) =, (j=1,2,,m) (2) W efekce przekształcena trzyman macerz standaryzwanych wartśc cech Z: 143

4 z11 z21 =... zn1 z z... z 12 n z1 m z 2m... znm 22 Z (3) gdze: z j jest zestandaryzwaną wartścą x j. Pwyższa macerz stanw pdstawę d wyznaczena tzw. wzrca rzwju, tj. abstrakcyjneg bektu (gmny) P 0 współrzędnych standaryzwanych z 01, z 02,, z 0j, gdze: z 0j =max{z j }, gdy Z j jest stymulantą raz z 0j =mn{z j }, gdy Z j jest destymulantą. Wynka z teg, ż wzrzec stanw hptetyczna gmna najlepszych zabserwwanych wartścach zmennych. Następne, dla każdeg bektu P (gmny) wyznaczn dległść d wzrca zgdne z frmułą: D d = 1 ( = 1,2,,n) (4) D gdze: D = m j= 1 2 ( z z ) (5) (dległść -teg bektu d bektu P ) D = D + 2S (6) j j D n 1 = n D = 1 (7) n 1 2 S = n ( D D ) (8) = 1 W ten spsób wyznaczn wskaźnk syntetyczne dla każdej gmny. Mernk taksnmczny d przyjmuje wartśc z przedzału [0, 1]. Im bardzej wartśc cech danej gmny są zblżne d wzrca, tym pzm jej rzwju jest wyższy, a m bardzej ddalne tym nższy. D klasyfkacj gmn według pzmu rzwju wykrzystan dwa parametry mernka taksnmczneg, tj. średną arytmetyczną dchylene standardwe. Wydrębnn następujące przedzały klaswe: klasa 1 (wysk pzm rzwju) d d + s ; klasa 2 (średn pzm rzwju) klasa 3 (nsk pzm rzwju) d d d s d < d + s ; d < d s ; d d 144

5 gdze: d wartść mernka syntetyczneg blczneg metdą wzrca rzwju Hellwga, d średna arytmetyczna cechy (wskaźnka syntetyczneg) d, s dchylene standardwe cechy d. d Zmany pzmu rzwju spłeczn-gspdarczeg gmn w latach Na pdstawe blczeń pracwan dwa rankng dla rku 2002 dla rku 2009, które umżlwają cenę zman pzmu rzwju spłeczn-gspdarczeg bszarów wejskch wjewództwa warmńsk-mazurskeg w klkuletnej perspektywe, tj. u prgu wejśca Plsk d Un Eurpejskej raz 5 lat p ntegracj. Szczegóły przedstawn w tabelach 2-3 raz na rys Tabela 2. Rankng gmn wejskch mejsk-wejskch wjewództwa warmńskmazurskeg w rku Lkata w rankngu Gmna Typ gmny Pwat Wartść wskaźnka 1 Stawguda w Olsztyńsk 0, Olsztynek m-w Olsztyńsk 0, Dywty w Olsztyńsk 0, Getrzwałd w Olsztyńsk 0, Rucane-Nda m-w Psk 0, Ldzbark m-w Dzałdwsk 0, Jnkw w Olsztyńsk 0, Ndzca m-w Ndzck 0, Bskupec m-w Olsztyńsk 0, Oleck m-w Oleck 0, Barcany w Kętrzyńsk 0, Dzałdw w Dzałdwsk 0, Ldzbark Warmńsk w Ldzbarsk 0, Lelkw w Branewsk 0, Kwty w Ldzbarsk 0, Rzg w Szczyceńsk 0, Welbark w Szczyceńsk 0, Górw Iławecke w Bartszyck 0, Budry w Węgrzewsk 0, Janwec Kścelny w Ndzck 0, w gmna wejska; m-w gmna mejsk-wejska. Źródł: jak w tabel 1. Klasa 145

6 Rysunek 1. Przestrzenny rzkład klas mernka rzwju spłeczn-gspdarczeg gmn Hellwga w 2002 rku. Źródł: jak w tabel 1. Rysunek 2. Przestrzenny rzkład klas mernka rzwju spłeczn-gspdarczeg gmn Hellwga w 2009 rku. Źródł: jak w tabel

7 Tabela 3. Rankng gmn wejskch mejsk-wejskch wjewództwa warmńsk- -mazurskeg w rku Lkata w rankngu Gmna Typ gmny Pwat Wartść wskaźnka Klasa 1 Stawguda w lsztyńsk 0, Dywty w lsztyńsk 0, Getrzwałd w lsztyńsk 0, Głdap m-w głdapsk 0, Jnkw w lsztyńsk 0, Oleck m-w leck 0, Barczew m-w lsztyńsk 0, Gżyck w gżyck 0, Ndzca m-w ndzck 0, Olsztynek m-w lsztyńsk 0, Dźwerzuty w szczyceńsk 0, Ldzbark Warmńsk w ldzbarsk 0, Welczk w leck 0, Kwty w ldzbarsk 0, Budry w węgrzewsk 0, Branew w branewsk 0, Wlczęta w branewsk 0, Lelkw w branewsk 0, Górw Iławecke w bartszyck 0, Janwec Kścelny w ndzck 0, w gmna wejska; m-w gmna mejsk-wejska Źródł: jak w tabel 1. W rku 2009, w prównanu z rkem 2002, z klasy 2 (gmny średnm pzme rzwju) d klasy 1 (gmny wyskm pzme rzwju) awanswały: Ostróda, Głdap, Dbre Mast, Purda raz Pasym; natmast z klasy 3 ( nskm pzme rzwju) d klasy drugej przeszły: Dzałdw, Gdkw, Prstk, Bane Mazurske, Sęppl, Barcany, Rzg Welbark. Jedncześne, spadek z klasy 1 d 2 dntwan w gmnach: Frmbrk, Ldzbark, Bskupec (pwat lsztyńsk), Bskupec (pwat nwmejsk), Psz Rucane-Nda. Z klasy średnm pzme rzwju d klasy najsłabszej spadły: Branew, Wlczęta, Płśnca, Kalnw, Welczk, Janw raz Dźwerzuty. Najwększy wzrst, 40 pzycj (z lkaty 67 na 27), dntwan w gmne wejskej Ełk, pdczas gdy najwększy spadek, 45 pzycj (z lkaty 20 na 65), dntwan w gmne Małdyty, jednakże w bu rankngach pzstawały ne w klase

8 Przeprwadzny pdzał gmn na trzy klasy według pzmu rzwju spłeczn-gspdarczeg z zastswanem mernka rzwju Hellwga dwdz wpływu czynnków lkalzacyjnych na pzm rzwju gmn. W wydrębnnej grupe gmn klasy wyskm pzme rzwju znalazły sę bwem gmny mejskwejske raz wejske sąsadujące bezpśredn z mastam, pdczas gdy w klase najsłabszej znalazły sę natmast główne gmny wejske, nesąsadujące bezpśredn z mastam, płżne peryferyjne w stsunku d centrum wjewództwa jeg stlcy, charakteryzujące sę ujemnym saldem mgracj, wyskm udzałem bezrbtnych raz relatywne nskm pzmem wykształcena spłeczeństwa reprezentujących je radnych. Pnadt, w rku 2009, w prównanu z 2002, wyraźne dznacza sę perśceń gmn wyskm pzme rzwju, skupnych wkół stlcy wjewództwa warmńsk-mazurskeg. Wskazuje t na sttne, rsnące znaczene masta Olsztyna w rzwju terenów pdmejskch, będących częścą kntnuum mejsk-wejskeg 11. Pdsumwane Obszary wejske wjewództwa warmńsk-mazurskeg szczególne charakteryzują sę wyską stpą bezrbca, nskm pzmem zatrudnena, słabą mblnścą sły rbczej, słabą dstępnścą d nfrastruktury edukacyjnej raz grszą dstępnścą d usług medycznych. Rzprszna seć sadncza słaba seć kmunkacyjna utrudnają dstępnść d usług bytwych, szkół placówek zdrwtnych, szczególne na pzme pnadlkalnym. Sytuacja spłeczn-gspdarcza ludnśc wejskej jest trudnejsza nż ludnśc mejskej. W prównanu z mastam, na ws bezrbce utrzymuje sę na wyższym pzme, a współczynnk aktywnśc zawdwej na nższym. Z drugej jednak strny, nektóre czynnk śwadczące nskm pzme rzwju spłeczn-gspdarczeg w płączenu z wyskm walram śrdwskwym stanwć mgą ptencjał d rzwju turystyk, w tym agrturystyk. Jest t szczególne sttny kerunek ptencjalneg rzwju dla bszarów wejskch, jak że są ne naturalne predyspnwane d spełnana funkcj turystyczn-rekreacyjnych. Wynk analzy czynnków spłeczn-gspdarczeg rzwju gmn wjewództwa warmńsk mazurskeg wskazują na grmną rlę przestrzennych czynnków lkalzacyjnych, jak płżene w brębe stref bezpśredneg ddzaływana wększych mast czy blskść ważnych szlaków kmunkacj drgwej, zarówn na pzme całeg wjewództwa, jak też jeg najmnejszych jednstek admnstracyjnych czyl gmn. 11 Pr. J. Falkwsk, P. Brdwsk, Ocena kntnuum mejsk-wejskeg bszarów metrpltarnych Plsk metdą ptencjału spłeczn-gspdarczeg [w:] Prblemy metdy ceny kntnuum mejsk-wejskeg w Plsce, (red.) W. Gerańczyk, M. Kluba. Studa Obszarów Wejskch 2008, tm XIII, s

9 Bblgrafa: 1. Bank Danych Lkalnych GUS: 2. Falkwsk J., Brdwsk P., Ocena kntnuum mejsk-wejskeg bszarów metrpltarnych Plsk metdą ptencjału spłeczn-gspdarczeg [w:] Prblemy metdy ceny kntnuum mejsk-wejskeg w Plsce, (red.) Gerańczyk W., Kluba M. Studa Obszarów Wejskch, tm XIII, Grzelak G., Planwane rzwju lkalneg, Studa Regnalne Lkalne, nr 7/10, Warszawa Hellwg Z., Zastswane metdy taksnmcznej d typlgczneg pdzału krajów ze względu na pzm rzwju strukturę kwalfkwanych kadr, Przegląd Statystyczny 1968, Nr Hrschman A, The strategy f ecnmc develpment, Yale Unversty Press, New Heaven Kżuch A., Instrumenty zarządzana rzwjem lkalnym. Zeszyty Naukwe SERA 2006, tm VIII, zeszyt Myrdal G., Ecnmc thery and underdevelped regns, Duckwrth, Lndn Perrux F., Nte sur la ntn de ple de crssance. Ecnmque applquee. vl. 1-2, Pmanek I., Pzm rzwju spłeczn-gspdarczeg bszarów wejskch wjewództwa warmńsk-mazurskeg, Acta Sc. Pl. Oecnma 9(3) Starzyńska W., Statystyka praktyczna. Wydawnctw Naukwe PWN, Warszawa Abstrakt W artykule przestawn czynnk rzwju gmn wejskch mejsk-wejskch wjewództwa warmńsk-mazurskeg. W parcu mernk rzwju Hellwga wyznaczn pzm rzwju spłeczn-gspdarczeg jednstek terytralnych wg stanu na rk. Przeprwadzna analza ujawna wyraźne zróżncwane wewnętrzne w zakrese sytuacj spłeczn-gspdarczej, zwłaszcza pdregnu lsztyńskeg. Wynk badań wskazują, ż na rzwój spłeczn-gspdarczy gmn sttne wpływają przestrzenne czynnk lkalzacyjne, tj. płżene w strefe bezpśredneg ddzaływana masta raz blskść szlaków kmunkacyjnych. Przedstawne wynk mgą stanwć pdstawę d dalszych rzważań nad czynnkam rzwju bszarów wejskch. Changes f sc-ecnmc develpment level f Warma and Mazury Prvnce cmmunes The artcle presents the factrs f develpment f rural and urban-rural cmmunes n Warma and Mazury Prvnce. Based n Hellwg's ndex f develpment level, the sc-ecnmc develpment level f the terrtral unts was determned fr the years f 2002 and The analyss has revealed cnsderable nternal varatn n the sc-ecnmc stuatn, especally n the sub-regn f Olsztyn. The results f the research shw that the sc-ecnmc develpment f the cmmunes s sgnfcantly affected by spatal lcatn factrs,.e. lcatn n 149

10 a zne f drect nfluence frm the ctes and access t transprt rutes. The presented results may frm the bass fr further dscussn n the ssues f rural develpment. PhD Iwna Pmanek, assstant prfessr, Warsaw Unversty f Lfe Scences SGGW. 150