Kapita intelektualny w kreowaniu wartoêci firmy

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 753 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2007 Jolanta Walas-Tr bacz Katedra Procesu Zarzàdzania Kapita intelektualny w kreowaniu wartoêci firmy 1. Wprowadzenie Celem artykułu jest przedstawienie opisywanych w literaturze sposobów interpretacji pojęcia wartości firmy ze wskazaniem także na genezę koncepcji zarządzania wartością firmy, która stanowiła przełomowy moment w traktowaniu wartości przedsiębiorstwa jako jednego z głównych celów strategicznych. Ponadto przedstawiono w nim kilka poglądów (różnych autorów) na temat czynników, od których zależy wartość firmy w połączeniu z miarami ich oceny. Przegląd tych poglądów pozwolił postawić tezę, że zdolność przedsiębiorstwa do generowania strumieni pieniężnych w dłuższej perspektywie zależy w dużej mierze nie tylko od kapitału finansowego, ale także od kapitału intelektualnego. Znaczenie tego czynnika w tworzeniu wartości firmy jest tym większe, im bardziej funkcjonowanie przedsiębiorstw opiera się na kapitale wiedzy. Zasadniczą część artykułu stanowi omówienie problematyki kapitału intelektualnego, a w szczególności wyjaśnienie tego pojęcia, syntetyczne przedstawienie podstawowych metod (koncepcji) pomiaru i zarządzania kapitałem intelektualnym oraz ukazanie jego wpływu na wzrost wartości firmy. 2. Czynniki kształtujàce wartoêç firmy Wartość (w sensie ogólnym) to cecha lub zespół cech właściwych osobie lub rzeczy, stanowiących o jej walorach (np. moralnych, artystycznych itp.), cennych dla ludzi, mogących zaspokoić ich potrzeby. Można wyróżnić następujące rodzaje wartości: majątkowa, ekonomiczna, techniczna, artystyczna, użytkowa, rynkowa, naukowa, intelektualna. Termin wartość przedsiębiorstwa jest różnie definiowany, gdyż wartość nie jest kategorią obiektywną i jednoznaczną. Jest ona

2 198 Jolanta Walas-Trębacz wypadkową oddziaływania wielu czynników: czasu, powodów i celów wyceny, ogólnej koniunktury, funkcji przedsiębiorstwa, specyfiki rynku kapitałowego. Różnorodność metod pomiaru wartości przedsiębiorstwa oraz stosowane zasady rachunkowości powodują, że należy wyodrębnić kategorię wartość firmy 1. Zdefiniowanie terminu wartość firmy stwarzało od zawsze wiele trudności. Przede wszystkim zmieniał on swoje znaczenie wraz z upływem czasu. Mimo że pojęcie wartości firmy 2 pojawiło się w literaturze rachunkowości w połowie lat 80., zagadnienie to było i jest nadal przedmiotem zainteresowania prawa i ekonomii, a zwłaszcza rachunkowości. Zestawienie prezentowanych w literaturze koncepcji wartości firmy przedstawia tabela 1. Tabela 1. Podejścia do określenia wartości firmy Rodzaj podejścia Marketingowe Organizacyjne Interpretacja wartości firmy Kapitalizowane preferencje w stosunku do pewnych rzeczy wynikające z natury ludzkiej: nawyków, skłonności, wierzeń, aspiracji, konieczności preferencje te są wzmacniane przez zwyczaje (T. Veblen) Wycenione niematerialne postawy w stosunku do firmy (D. Miller) Nawyk kupowania od określonego pośrednika lub wytwórcy, nawet gdy dostępne są alternatywne możliwości (J. Wilson) Korzyści wynikające z dobrej reputacji wśród klientów Całkowita wartość korzystnych niedoskonałości rynku Potencjalna korzyść, jaką otrzymuje się w przypadku prowadzenia interesu, który był prowadzony przez jakiś czas wcześniej, nie istnieje w oderwaniu od tego interesu Inne określenie organizacji z jej wartością wywodzącą się z korzyści ekonomicznych, które niesie działające przedsiębiorstwo w stosunku do nowego 1 O wartości firmy stanowią aktywa materialne (aktywa obrotowe, trwałe i inwestycje) oraz aktywa niematerialne. Zagadnienie aktywów niematerialnych pojawiło się w odpowiedzi na rosnące przekonanie, że czynniki niewykazywane w księgach rachunkowych odgrywają istotną rolę w tworzeniu wartości przedsiębiorstwa. Często w literaturze przedmiotu za wartość firmy uznaje się goodwill. Jest to kategoria, która tworzy tzw. wartość dodaną firmy (wynika ona np. z lojalności klientów, znajomości marki, charakteru i zdolności pracowników firmy) [L. Edvinsson, M.S. Malone 2001 s. 27]. Angielski termin goodwill oznacza (1) wartość przedsiębiorstwa w postaci inwentarza, reputacji i wyrobionych stosunków; (2) przywileje handlowe firmy będącej sukcesorem dobrze prosperującego przedsiębiorstwa [M. Marcinkowska 2000, s. 31]. 2 Powszechnie za pierwsze użycie tego terminu uznaje się orzeczenie wydane w 1571 r., jednak za pierwszą oficjalną definicję uważa się tę pochodzącą z 1810 r., w której sędzia Lord Elton w sporze między Cruttwell i Lye stwierdził, że wartość firmy, która jest przedmiotem sprzedaży, jest niczym innym jak prawdopodobieństwem, że starzy klienci powrócą na stare miejsce nawet wtedy, gdy starego kupca czy sklepikarza już nie będzie [A. Kamela-Sowińska 1996, s. 31].

3 Kapitał intelektualny 199 Maksymalizacja wartości przedsiębiorstwa 3 staje się obecnie istotnym celem strategicznym. Świadome wpływanie na kształtowanie się poziomu wartości przedsiębiorstwa przyjmuje postać zinstytucjonalizowanych i formalnych posucd. tabeli 1 Rodzaj podejścia Dochodowe Majątkowe Prawne i rachunkowe (ekonomiczne) Interpretacja wartości firmy Wartość firmy to spodziewane przyszłe zyski, wrażliwa (delikatna), niematerialna szansa ich osiągnięcia Zdyskontowana wartość obecna spodziewanych zysków nad uważanym za normalny zwrotem z inwestycji nie zawierającej goodwill Goodwill to wyrażona w pieniądzu zdolność firmy do osiągania zysków większych niż przeciętne w branży (B. Williams) Skapitalizowana wartość przyszłych zysków dodatkowych oparta na minionych zyskach dodatkowych (A. Pizzey) Goodwill jest mniej pewną, chociaż wciąż wartościową formą majątku (I. Fisher) Nadwyżka wartości przedsiębiorstwa jako całości nad sumą poszczególnych materialnych i niematerialnych (identyfikowalnych) wartości Te wartości niematerialne i prawne, które nie mogą być sprzedane (kupione) w oderwaniu od przedsiębiorstwa Goodwill nie jest samą przez się wartością majątkową, choć jest czynnikiem powiększającym wartość przedsiębiorstwa mogącym stanowić o podwyższeniu oszacowania przedsiębiorstwa jako wkład (J. Namitkiewicz) Wartość firmy stanowi różnicę między ceną nabycia określonej jednostki lub zorganizowanej jej części a niższą od niej wartością rynkową składników majątkowych jednostki lub zorganizowanej jej części Wartość firmy to kapitał własny powiększony o wartość zadłużenia firmy, obciążony kosztem odsetek Wartość firmy to dyskontowane wolne przepływy gotówkowe za pomocą średniego ważonego kosztu kapitału lub stopy dyskontowej skorygowanej ze względu na ryzyko odzwierciedlających ryzyko aktywów Wartość firmy jako kategoria ekonomiczna jest tworzona przez zespół identyfikowalnych, niedających się samodzielnie wycenić atrybutów przedsiębiorstwa, które funkcjonują niezależnie od jego identyfikowalnych aktywów Źródło: opracowanie na podstawie [A. Kamela-Sowińska 1996, s , 182], [M. Marcinkowska 2000, s. 39]. 3 Wartość przedsiębiorstwa zdeterminowana jest przewidywanymi w przyszłości przepływami środków pieniężnych i rośnie tylko wówczas, gdy stopa zwrotu z inwestycji przewyższa koszt kapitału. Istnieje kilka standardów w definiowaniu wartości przedsiębiorstwa, a mianowicie: rzetelna (rzeczywista) wartość rynkowa (fair market value), wartość rynkowa (market value), wartość inwestycyjna (investment value), wartość (fundamentalna) wewnętrzna (intrinsic, fundamental value), wartość sprawiedliwa (fair value). O wartości przedsiębiorstwa można mówić jako: wartości ekonomicznej, wartości (historycznej) księgowej, wartości odtworzeniowej, wartości likwidacyjnej, wartości całkowitej przedsiębiorstwa oraz wartości rezydualnej (końcowej).

4 200 Jolanta Walas-Trębacz nięć, które, gdy wykorzysta się znajomość istoty, cech i determinant wartości przedsiębiorstwa oraz dokona ich właściwej analizy, służyć będą maksymalizacji tej wartości w interesie korzyści właścicieli (akcjonariuszy) i w celu kształtowania pożądanego tempa rozwoju oraz właściwego wizerunku przedsiębiorstwa. Dokładne zrozumienie źródeł wartości przedsiębiorstwa jest kluczem do opracowania jakiejkolwiek metody zarządzania firmą mającą na celu maksymalizację jej wartości 4. Źródła wartości przedsiębiorstwa stanowią pierwotne przyczyny występowania i kreacji wartości przedsiębiorstwa. Przekładają się one na obszary wartości przedsiębiorstwa, czyli rozmaite formy, w których się ona ujawniania. Każdy z obszarów wartości poddaje się indywidualnej analizie, w wyniku której wyróżnić można pewne czynniki cząstkowe kształtujące wartość tego obszaru. Czynniki te noszą nazwę nośników wartości. Istnieje kilka poglądów 5 na temat czynników, od których zależy wartość firmy. Zostały one przedstawione w tabeli 2. Tabela 2. Poglądy na temat czynników kształtujących wartość firmy Autor Koncepcja A. Rappaport Jako jeden z pierwszych zajął się identyfikacją czynników kształtujących wartość przedsiębiorstwa. Do trzech głównych komponentów wartości zaliczył: przepływy pieniężne z działalności operacyjnej, stopę dyskontową, zadłużenie, a następnie zidentyfikował siedem głównych czynników: okres wzrostu wartości, stopę wzrostu sprzedaży, marże zysku operacyjnego, inwestycje w majątek trwały, inwestycje w kapitał obrotowy, stopę podatku dochodowego, koszt kapitału D. Walters Uważa, że do czynników wpływających na wartość, oprócz wymienionych przez A. Rappaporta, należy zaliczyć: zarządzanie lojalnością klientów, koprodukcję, czyli włączenie dostawców i klientów w proces tworzenia wartości, dźwignię operacyjną, dźwignię finansową i kontrolę, strategiczne i operacyjne przepływy gotówki, zarządzanie zdolnościami wytwórczymi dostępnymi i wykorzystywanymi A. Black, P. Wright, J. Bachman Podzielili czynniki kształtujące wartość na: strategiczne (ryzyko, rentowność i wzrost), finansowe (siedem czynników wzrostu podanych przez Rappaporta), operacyjne (specyficzne dla danej jednostki gospodarczej, stosowane na najniższym szczeblu organizacyjnym) 4 Eksponowanie wartości przedsiębiorstwa jako miernika działalności stawia w zupełnie odmiennym świetle cel pomiaru wartości przedsiębiorstwa, jak też dobór metod tego pomiaru. W literaturze można spotkać następujące metody wyceny przedsiębiorstw: dochodowe, majątkowe, mieszane, porównawcze (rynkowe) oraz niekonwencjonalne [R. Borowiecki, J. Czaja, A. Jaki, M. Kulczycki 2002, s. 55 i nast.]. 5 Literatura przedmiotu prezentuje wielość podejść i klasyfikacji determinant wartości przedsiębiorstwa. Przykłady licznych klasyfikacji można odnaleźć w opracowaniach, np. [M. Marcinkowska 2000, s ], [Zarządzanie wartością firmy 1999, s. 48].

5 Kapitał intelektualny 201 cd. tabeli 2 Autor Koncepcja M. Michalski Wskazuje, że wartość przedsiębiorstwa wynika ze wszystkich generowanych przez nie w okresie swego istnienia przyszłych dochodów gotówkowych (czyli wolnych strumieni gotówkowych), które są pochodną przyszłego poziomu przychodów, marż zysku oraz skali niezbędnych inwestycji. Z kolei te trzy wielkości są kształtowane pod wpływem trzech innych czynników, a mianowicie: atrakcyjności rynku, relatywnej pozycji rynkowej przedsiębiorstwa oraz realizowanej przez nie strategii rozwojowej J. Koziński Wskazuje inny katalog źródeł wartości firmy, a mianowicie: reputację, rynki zbytu, jakość kadr, przywileje, lokalizację, dobre stosunki wewnętrzne i zewnętrzne, szczególne wartości dla właścicieli J. Mei Yang Klasyfikuje czynniki kształtujące wartość firmy (w odniesieniu do goodwill) a ze względu na źródła, którymi są: stali klienci, kadra kierownicza i pracownicy, stabilne, korzystne warunki rynku finansowego P. Doyle Wskazuje, że na wartość przedsiębiorstwa mają wpływ następujące grupy czynników: finansowe (wzrost sprzedaży, marża na działalności operacyjnej, inwestycje, poziom przepływów gotówkowych, moment powstania dodatniej wartości przepływów gotówkowych, okres, w jakim generowane są dodatnie przepływy gotówkowe, poziom ryzyka); marketingowe (wiedza marketingowa, silne marki, lojalność klientów, strategiczne relacje z innymi podmiotami, dobór rynków, przewaga różnicująca); organizacyjne (umiejętności, systemy, style przywódcze, kluczowe zdolności, techniki motywacyjne). Wzrost wartości przedsiębiorstwa określa zarazem wartość dla udziałowców R. Ignatowski Wyodrębnia on dwa typy wartości firmy, przyjmując za kryterium źródło ich pochodzenia, a mianowicie: wewnętrzną wartość (wewnętrznie generowana wartość firmy) oraz nabytą wartość firmy (na którą składają się: personalna wartość firmy, wartość firmy z konsolidacji, wartość firmy ze zbioru aktywów. Stanowi ona kategorię ekonomiczną, ponieważ może być zmierzona) M. Marcinkowska Dokonuje klasyfikacji czynników kreujących wartość firmy według podziału na: czynniki związane z tradycyjnymi sprawozdaniami finansowymi (nieewidencjonowane aktywa, nieoszacowane aktywa, przeszacowane zobowiązania, efekt synergii, koszt kapitału, rentowność, ryzyko, wzrost) oraz czynniki niezwiązane z tradycyjnymi sprawozdaniami finansowymi (czynniki zewnętrzne lokalizacja, dostęp do zasobów naturalnych, kontrola zasobów, słaba konkurencja, rozwój infrastruktury, właściciele; czynniki wewnętrzne kapitał ludzki, kapitał intelektualny, kultura organizacyjna, wizja, misja, strategia, lojalni klienci, produkt, innowacyjność, badania i rozwój, jakość, marka, znaki towarowe, informacje, systemy informacyjne, alianse strategiczne, przejęcia, wpływ na środowisko naturalne, efektywna reklama i public relations) a goodwill określa się jako skapitalizowaną wielkość zysku w określonym czasie, a zatem jest to zysk, który powstaje z dobrej reputacji firmy. Goodwill zalicza się do wartości niematerialnych i prawnych firmy. Obszary wartości niematerialnych firmy (takie jak: reputacja firmy, know-how techniczne, know-how handlowe) wskazane są m.in. w opracowaniu [Zarządzanie wartością firmy 1999, s. 203] Źródło: opracowanie własne na podstawie [T. Dudycz 2005, s ], [P. Doyle 2003, s. 46, 78], [Zarządzanie wartością firmy 1999, s. 205], [M. Marcinkowska 2000, s. 38].

6 202 Jolanta Walas-Trębacz Jeśli chodzi o wyróżnienie czynników wartości firmy, prawie wszystkie stanowiska opierają się na koncepcji Rappaporta, poszerzonej o czynniki organizacyjne i marketingowe. Budowanie wartości firmy obejmuje praktycznie wszystkie szczeble i wszystkie ważniejsze obszary jej funkcjonowania. Ze strategicznego punktu widzenia głównymi czynnikami mającymi wpływ na proces kreowania wartości przedsiębiorstwa są: wolne przepływy pieniężne (FCF), okres wzrostu wartości, koszt kapitału, natomiast czynnikami niższego rzędu znacząco wpływającymi przede wszystkim na wielkość wolnych strumieni pieniężnych są: zwrot z zainwestowanego kapitału oraz kapitał intelektualny (będący potencjałem przedsiębiorstwa, w skład którego wchodzą m.in.: lojalność klientów, innowacyjność, wiedza i umiejętności pracowników). W krajach rozwiniętych wykształcił się nowy paradygmat przedsiębiorstwa, który wyraża się w tym, że zasadniczą (podstawową) rolę zaczynają w nim odgrywać zasoby wiedzy. To one stają się podstawową wartością 6 przedsiębiorstw. Tworzenie wartości przedsiębiorstwa polega na łączeniu jego strategii działania z wynikami finansowymi. Niezbędna jest więc świadomość i identyfikacja czynników kreujących wartość, a także sposobów, za pomocą których powstaje ta wartość, i miejsc, gdzie zostaje ona spożytkowana. W coraz większym stopniu to od kapitału intelektualnego zależy zdolność przedsiębiorstwa do generowania strumieni pieniężnych. Tendencja ta wzrasta wraz z rozwojem przedsiębiorstw opartych na wiedzy, przedsiębiorstw inteligentnych, w których głównym produktem jest wiedza (np. firmy doradcze, informatyczne Microsoft, farmaceutyczne, elektroniczne Texas Instruments itp.). 3. Sposoby definiowania kapitału intelektualnego Przez długi czas wyznacznikiem pozycji i wartości przedsiębiorstwa były w przeważającej mierze posiadane przez nie zasoby materialne. W ostatnich dziesięcioleciach zdarzały się jednak sytuacje, gdy wartość rynkowa firmy znacznie przewyższała posiadane przez nią aktywa materialne, ukazywane w bilansie 7. 6 Czynnikami decydującymi w głównej mierze o wartości przedsiębiorstwa są wartości niematerialne. Według propozycji Financial Accounting Standard Board (FASB) do wartości niematerialnych zalicza się wartości związane z: marketingiem, konsumentem, kontraktem (umową), technologią oraz ze sztuką lub dobrami unikatowymi. Natomiast w powszechnym rozumieniu do wartości niematerialnych zalicza się: markę, lojalność marketingu, dbałość o środowisko naturalne, innowacyjność, systemy zarządzania wiedzą, systemy zarządzania dostawcami oraz kulturę organizacyjną. Inne podejścia do wartości niematerialnych przedstawia P. Senkus [2003, s ]. 7 Przykładami firm, w których wartość rynkowa przewyższa wartość materialną, są: Stell, US Steel, Hewlett Packard, Hugo Boss, SAP, Oracle, Microsoft, Unilever, Coca-Cola, BASF, Daimler

7 Kapitał intelektualny 203 Zainteresowanie kapitałem intelektualnym przedsiębiorstwa 8 w ostatnim dziesięcioleciu przypisuje się prędkości zmian w otoczeniu, wzrostowi konkurencji, rozwojowi sektora usług, wprowadzeniu technologii usprawniających przepływ informacji. Wszystkie te zmiany stymulują rozwój wiedzy, tworzenie kapitału intelektualnego w przedsiębiorstwie i zarządzanie nim. Kapitał intelektualny, nazywany bogactwem organizacji, czy też skarbem organizacji, jest postrzegany jako czynnik napędzający globalną gospodarkę przyszłości i jednocześnie stanowi klucz do sukcesu w XXI wieku. Kapitał intelektualny 9 obejmuje: kapitał ludzki (kapitał wiedzy, umiejętności, motywacji i zadań, kulturę, reputację), kapitał strukturalny, na który składa się: kapitał organizacyjny (wewnętrzny), obejmujący kapitał procesów przepływ informacji, procesy strategiczne, kultura organizacji, formy kooperacji oraz kapitał odnowy i rozwoju nowe koncepcje, nowe formy kooperacji, patenty, a także kapitał relacji z klientami (zewnętrzny), który tworzą marka, kapitał sieci, kapitał relacji z inwestorami, dostawcami, klientami [E. Głuszek 2004, s ]. Wewnętrzna struktura kapitału intelektualnego jest różnie ujmowana przez poszczególnych autorów, ale źródło tych różnic tkwi nie w odmiennym sposobie interpretacji treści merytorycznych, lecz w różnym poziomie agregacji elementów kapitału intelektualnego. Tabela 3 przedstawia interpretacje pojęcia kapitału intelektualnego 10 według różnych autorów. Benz, Rentokil itp. [A. Helin 2000, s. 359]. Praktyka współczesnej gospodarki nazywanej gospodarką wiedzy dowiodła, że sam kapitał (w klasycznym ujęciu) nie determinuje sukcesu przedsiębiorstwa, gdyż korporacje o podobnej wartości księgowej notowane na giełdzie papierów wartościowych wyceniane są przez rynek inaczej. Za walory przedsiębiorstwa inwestorzy skłoni są zapłacić wielokrotnie wyższą cenę, niż wynikałoby to z jego wartości księgowej [P. Senkus 2003, s. 287]. 8 Początki koncepcji kapitału intelektualnego organizacji związane są z Raportem Konrada. Raport ten z 1989 r. przedstawiła grupa szwedzkich naukowców, poddając w nim krytyce stosowane wówczas sprawozdania finansowe, które ich zdaniem zupełnie nie przystawały do obrazu współczesnej gospodarki. W raporcie tym kapitał, którym dysponuje organizacja, został podzielony na dwie części: tradycyjny kapitał finansowy oraz kapitał know-how, nazwany później kapitałem intelektualnym. 9 W literaturze przedmiotu po raz pierwszy pojęcia kapitał intelektualny użył w 1969 r. ekonomista J.K. Galbraith w liście skierowanym do polskiego ekonomisty M. Kaleckiego. Termin ten odnosił się do jednostki i oznaczał według J.W. Hudsona kombinację genetycznego dziedzictwa, edukacji, doświadczeń, postaw wobec życia i biznesu. 10 Termin kapitał intelektualny ma wiele konotacji i używany jest często zamiennie z terminem własność intelektualna, aktywa intelektualne i aktywa wiedzy. Należy pamiętać, że występują różnice między tymi pojęciami [A. Jarugowa, J. Fijałkowska 2002, s ], [M. Dobija 2003, s. 128].

8 204 Jolanta Walas-Trębacz Tabela 3. Interpretacja pojęcia kapitał intelektualny Autor/źródło L. Edvinsson, M.S. Malone J. Roos, G. Roos, N.C. Dragonetti Interpretacja Kapitał intelektualny obejmuje wiedzę, praktyczne doświadczenie, technologię, dobre stosunki z klientami oraz wszelkie umiejętności pozwalające firmie osiągać przewagę konkurencyjną Kapitał intelektualny tworzą zasoby niematerialne oraz umiejętności rozwijania i koordynowania wszystkich zasobów (materialnych i niematerialnych) przedsiębiorstwa. Jest to forma tworzenia wartości przedsiębiorstwa, gdyż jest on sumą wiedzy członków organizacji oraz praktycznych umiejętności menedżerów do jej wykorzystania, decydujących w efekcie o różnicy między całkowitą wartością przedsiębiorstwa a jego wartością materialną. Jest to suma ukrytych aktywów przedsiębiorstwa, nieuwzględnianych w jego sprawozdaniu bilansowym M. Bratnicki Kapitał intelektualny to suma wiedzy posiadanej przez ludzi tworzących społeczność przedsiębiorstwa oraz praktyczne przekształcenie tej wiedzy w składniki wartości przedsiębiorstwa T.A. Stewart Kapitał intelektualny to materiał intelektualny (wiedza, informacje, własność intelektualna i doświadczenie), który został sformalizowany, ujęty i zmuszony do działania w celu stworzenia majątku o wyższej wartości. To połączenie niematerialnych aktywów, które umożliwia firmie stworzenie oferty o wyższej wartości dla klientów i udziałowców E. Skrzypek Kapitał intelektualny to suma wiedzy posiadanej przez ludzi tworzących społeczność przedsiębiorstwa oraz umiejętności wykorzystania tej wiedzy z pożytkiem dla rozwoju przedsiębiorstwa, co w konsekwencji pozwala na jej przekształcenie w składniki jego efektywności. Jest to różnica między wartością rynkową a wartością księgową przedsiębiorstwa, odzwierciedloną w bilansie L. Prusak Kapitał intelektualny to materia intelektualna, która została zmaterializowana, uchwycona i wykorzystana do stworzenia wysoko wartościowych aktywów G. Petrash Kapitał intelektualny to wiedza, która może zostać przekształcona w wartość A. Ward Kapitał intelektualny to suma istniejących w firmie wysp wiedzy. Wyzwaniem dla firmy jest stworzenie między nimi powiązań i koordynacja wiedzy pracowników w celu podnoszenia przez firmę korzyści G. Urbanek Kapitał intelektualny to niemające fizycznej postaci, niemonetarne źródła prawdopodobnych przyszłych ekonomicznych zysków, kontrolowane lub przynajmniej będące pod wpływem firmy, powstałe w rezultacie przeszłych zdarzeń bądź transakcji (zakup, wytworzenie samodzielne itp.), które mogą lub nie mogą być sprzedane niezależnie od innych zasobów firmy A. Brooking Kapitał intelektualny to wynik realizacji i synergicznego współdziałania kilku subprocesów (tzn. formułowania strategii rynkowej, zarządzania wiedzą, doboru odpowiednich instrumentów kształtowania organizacji, zarządzania własnością intelektualną)

9 Kapitał intelektualny 205 cd. tabeli 3 Autor/źródło OECD Kanadyjskie Towarzystwo Księgowych Komitety Standardów Międzynarodowych (IASC i FASB) Standard IAS 38 Interpretacja Kapitał intelektualny to ekonomiczna wartość dwóch kategorii niewidzialnych aktywów przedsiębiorstwa: kapitału organizacyjnego bądź strukturalnego (sieć dystrybucji, systemy komunikacji) oraz kapitału ludzkiego (wiedza pracowników, relacje z dostawcami i klientami) Kapitał intelektualny to rzeczy oparte na wiedzy, które są w posiadaniu przedsiębiorstwa i które są źródłem przyszłych dochodów firmy Aktywa niematerialne są możliwymi do zidentyfikowania niepieniężnymi aktywami, nieposiadającymi fizycznej substancji, będącymi w dyspozycji jednostki gospodarczej w celu wykorzystania ich w procesie produkcji lub dostarczania dóbr i świadczenia usług, w celu oddania do odpłatnego użytkowania osobom trzecim, lub w celach związanych z działalnością administracyjną jednostki. Aktywa są zasobem: (a) kontrolowanym przez przedsiębiorstwo jako rezultat przeszłych zdarzeń i (b) z którego oczekuje się uzyskania przyszłych ekonomicznych korzyści Źródło: opracowanie własne na podstawie [L. Edvinsson, M.S. Malone 2001, s. 40], [B. Mikuła, A. Pietruszka-Ortyl, A. Potocki 2002, s. 42], [G. Urbanek 2004, s. 13]. Różnorodność składników kapitału intelektualnego, ich niematerialność oraz sposoby pomiaru na podstawie różnych założeń wszystko to powoduje, że nie istnieje jeszcze jeden przyjęty standard, jeśli chodzi o terminologię. 4. Metody pomiaru i zarzàdzania kapitałem intelektualnym przedsi biorstwa Zainteresowanie raportowaniem kapitału intelektualnego obserwuje się od lat 60. XX w. W 1964 r. R. Hermanson doszedł do wniosku, że tradycyjny bilans nie oddaje obrazu przedsiębiorstwa, gdyż nie obejmuje kapitału ludzkiego. Nakłady związane z pozyskiwaniem i rozwojem zasobów ludzkich uznał za inwestycje, a nie za koszt przedsiębiorstwa, gdyż przynosić one będą korzyści dopiero w przyszłości. W 1968 r. pierwszych prób ujmowania w bilansie zasobów ludzkich podjęli się Brummert, Flamholtz i Pyle. Jednak z uwagi na brak aprobaty dla tego pomysłu i przede wszystkim techniczne kłopoty z pomiarem wartości pracowników oraz wątpliwości natury etycznej dotyczące tego 11, czy człowieka można 11 Ograniczenia te powoli są przezwyciężane, czego dowodem jest powstanie tzw. rachunkowości zasobów ludzkich (Human Resources Accounting HRA). W jej ramach próbuje się skonstruować metody i narzędzia pozwalające na szacowanie wartości kapitału ludzkiego. Sprawozdanie personalne powinno składać się z: bilansu zasobów ludzkich, rachunku zysków i strat oraz raportu zasobów ludzkich [L. Zbiegień-Maciąg, A. Lipowiecka 2000, s. 27].

10 206 Jolanta Walas-Trębacz wyceniać, zainteresowanie kapitałem intelektualnym spadło. Od lat 90. notuje się jego rozkwit [L. Zbiegień-Maciąg, A. Lipowiecka 2000, s ]. Pierwszej praktycznej próby określenia istoty i pomiaru kapitału intelektualnego 12 dokonał K.E. Sveiby 13, który był założycielem tzw. Grupy Konrada. Celem tej grupy było opracowanie uniwersalnej metody pomiaru i zarządzania zasobami niematerialnymi przedsiębiorstwa. Wyniki prac i analiz zostały opublikowane w 1989 r. w formie raportu. Raport Konrada wyznaczył pewien kierunek na przyszłość i stał się fundamentem, na którym zaczęto rozwijać nowe koncepcje odnoszące się do tworzenia i wykorzystywania szeroko rozumianej wiedzy oraz do relacji zachodzących pomiędzy wiedzą a tworzeniem wartości firmy (np. organizacja ucząca się, innowacyjność i zarządzanie wiedzą, kluczowe kompetencje, zasoby niewidzialne oparte na informacji itp.). W latach 90. pojawiły się doskonalsze modele pomiaru i zarządzania kapitałem intelektualnym (zasobami niematerialnymi), do których można zaliczyć: monitor aktywów niematerialnych K.E. Sveiby ego (1988, 1997), strategiczną kartę wyników R. Kaplana i D. Nortona (1992), Nawigator schemat wartości Skandii L. Edvinssona i M.S. Malone a (1993), platformę wartości G. Petrasha, L. Edvinssona, L. Amstronga (1996), klasyfikację zasobów niematerialnych Haanesa i Lowendahla (1997) oraz trzy kategorie wiedzy Danish Confederation of Trade Union (1999) [R. Petty, J. Guthrie 2000, s. 159]. Koncepcje te mają pomóc w całościowej wycenie wartości kapitału intelektualnego lub cząstkowych szacunkach jego jakości za pomocą raportowania. Syntetyczną charakterystykę powyższych koncepcji kapitału intelektualnego zawiera tabela 4. W praktyce metody pomiaru kapitału intelektualnego można podzielić na następujące grupy 14 : 12 Pomiar aktywów składających się na kapitał intelektualny przedsiębiorstwa staje się koniecznością, chociaż jest on trudny i niedoskonały. Na gwałtowny wzrost znaczenia kapitału intelektualnego złożyły się głównie trzy zjawiska: zwiększenie zakresu praw własności intelektualnej i możliwość skutecznej ochrony wiedzy, rozwój Internetu i technologii informatycznych oraz efekt dźwigni intelektualnej wynikającej z praktycznej aplikacji wiedzy, przekładanej na innowacyjne produktu, usługi, procesy i struktury [E. Głuszek 2004, s. 260], [T. Dudycz 2005, s. 212]. Proces tworzenia i pomiaru niewidzialnych aktywów jest jako IC intellectual capital (kapital intelektualny) albo KC knowledge capital, albo KA knowledge assets. 13 K.E. Sveiby ego uznaje się za pioniera na polu pomiaru i monitorowania aktywów niematerialnych. Swoją koncepcję raportowania aktywów wiedzy nazywaną monitorem aktywów niewidzialnych (intangible asset monitor) rozwinął on na bazie tradycyjnego bilansu księgowego [L. Zbiegień-Maciąg, A. Lipowiecka 2000, s. 29]. 14 W rzeczywistości można wyodrębnić trzy drogi zmierzające do pomiaru wartości intelektualnych organizacji. Są to: wykorzystanie modeli nawiązujących do zrównoważonej karty; wykorzystanie miar finansowych (np. wskaźnik Tobina Q, wskaźnik EVA); oraz pomiar kapi-

11 Kapitał intelektualny 207 1) metody bezpośrednie (Direct Intellectual Capital Methods DIC), do których zaliczyć można: Technology Broker (1996), Citation-Weighted Patents (1996), Inclusive Valuation Methodology IVM (1998), Acccounting for the Future AFTF (1998), The Value Explorer TM (2000), Intelectual Asset Valuation (2000), Total Value Creation TVC TM (2000). W metodach bezpośrednich wartości zidentyfikowanych składników kapitału intelektualnego podlegają oszacowaniu głównie w oparciu o związki przyczynowo-skutkowe z wynikami firmy oraz ocenie za pomocą zestawu wskaźników bądź jednego wskaźnika syntetycznego; 2) metody oparte na wartości rynkowej (Market Capitalization Methods MCM), do których zaliczyć można: wskaźnik Tobina Q (1997, 1999), Investor Assigned Market Value IAMV TM (1998), Market-to-Book Value (1997, 1998). W metodach tych wartość kapitału intelektualnego określa się przez nadwyżkę wartości rynkowej nad wartością księgową firmy; 3) metody oparte na wskaźniku zwrotu z aktywów (Return of Assets Methods ROA), do których zaliczyć można: Human Resources Costing and Accounting HRCA (1996), Economic Value Added EVA TM (1997), Calculated Intangible Value (1997, 1998), Knowledge Capital Earning (1999). Podstawą do obliczenia wartości kapitału ludzkiego są aktywa niematerialne i dochody firmy; 4) metody kart wyników (Scorecard Methods SC), do których zaliczyć można: Balanced Scorecard (1992), Human Capital Intelligence (1994), Skandia Navigator TM (1997), IC-Index TM (1997), Intangible Assets Monitor (1997), Value Added Intellectual Coefficient VAIC TM (1997), Value Chain Scorecard TM (2001). Metody te poprzez zbiór mierników finansowych i niefinansowych mają stanowić źródło informacji zarządczej do wspomagania podejmowania decyzji na różnych poziomach zarządzania [Problemy społeczne 2005, s ]. Wszystkie modele pomiaru i zarządzania kapitałem intelektualnym 15 powstały niezależnie od siebie. Mimo że wiele z nich jest do siebie podobnych, zostały sformułowane w taki sposób, że za każdym razem uwzględniają inną perspektywę. Szczególnie różnice w tych modelach są widoczne w postaci graficznej, np. schemat wartości Skandii i model Haanesa i Lowendhala są diagramami w kształcie drzewka, ale przedstawiają one inny podział (strukturę) kapitału intelektualnego. tału intelektualnego w ramach rachunkowości zasobów ludzkich [D. Dobija 2003, s ], [A. Pietruszka-Ortyl 2004, s ]. Na gruncie analizy kapitałowej w połączeniu z koncepcją pomiaru kapitału intelektualnego R. Hermansona został zaproponowany wskaźnik pomiaru kapitału intelektualnego (ROAH) oraz obraz bilansu uwzględniającego aktywa intelektualne przez M. Dobiję [2000, s ]. Inne podejścia do wartościowania kapitału intelektualnego wskazuje J.M. Shaikh dzieląc je na dwie grupy: miary zewnętrzne oraz miary wewnętrzne [J.M. Shaikh 2004, s ]. 15 Można wyróżnić dwa główne nurty związane z koncepcją kapitału intelektualnego: nurt dotyczący strategii oraz nurt dotyczący pomiaru [A. Jarugowa, J. Fijałkowska 2002, s. 67].

12 208 Jolanta Walas-Trębacz Tabela 4. Charakterystyka podstawowych modeli pomiaru i zarządzania kapitałem intelektualnym Koncepcja Syntetyczna charakterystyka koncepcji (modelu) Najważniejsze cechy Raport Konrada (1989) Monitor aktywów niematerialnych (The Intangible Asset Monitor) (K.E. Sveiby 1988, 1997) Stworzony model w Szwecji przez Grupę Konrada wytyka błędy i pewne uchybienia powszechnej sprawozdawczości. W modelu tym dokonano podziału kapitału na: tradycyjny kapitał finansowy oraz kapitał know-how, który został później przemianowany na kapitał intelektualny i podzielony na dwie części: kapitał intelektualny jednostki i kapitał intelektualny organizacji. Model ten zawiera szereg wskaźników, które umożliwiają zmierzenie, analizę, ocenę i porównanie kapitału intelektualnego Autor podkreśla w modelu przewagę zasobów niematerialnych nad wszelkimi zasobami materialnymi firmy, ponieważ tradycyjne zasoby zużywają się i trzeba je odnawiać, natomiast zasoby niematerialne wprost przeciwnie im dłużej się z nich korzysta, tym większą mają wartość. Ponadto autor wskazuje dwa główne cele pomiaru zasobów niematerialnych oraz dwie grupy zainteresowane jego wynikami, a mianowicie: zewnętrzna prezentacja przedsiębiorstwa, opisująca jego działalność potencjalnym inwestorom, klientom, kredytodawcom i innym kibicom strategicznym, którzy chcą ocenić jakość zarządzania firmą; pomiar wewnętrzny na potrzeby systemu informowania kierownictwa, umożliwiający kontrolę funkcjonowania firmy w różnych aspektach. W modelu dokonano podziału kapitału intelektualnego na trzy kategorie, w ramach których proponowane są zestawy wskaźników: Nieskomplikowana budowa, przejrzyste zasady, mało rozbudowane instrumentarium do kreowania kapitału ludzkiego i strukturalnego, szczególny nacisk kładzie na identyfikację kluczowych pracowników w firmie, stanowił on punkt wyjścia do budowy innych koncepcji Tworzy instrumentarium do pomiaru wartości niematerialnych, wyraźnie uwzględnia zagadnienia z zakresu rachunkowości, daje możliwość wyboru optymalnego zestawu wskaźników, większość proponowanych wskaźników rzeczywiście występuje w funkcjonowaniu przedsiębiorstw, ze względu na potrzebę systematycznego monitorowania aktywów w firmie model ten może powodować trudności, niektóre wskaźniki są nieczytelne (np. wskaźnik rotacji kompetencji)

13 Kapitał intelektualny 209 cd. tabeli 4 Koncepcja Syntetyczna charakterystyka koncepcji (modelu) Najważniejsze cechy Strategiczna karta wyników (Balanced Scorecard) (R. Kaplan, D. Norton 1992) strukturę wewnętrzną (kultura organizacyjna, patenty, modele, bazy danych, systemy komputerowe i administracyjne) elementy te są własnością firmy i mogą stać się przedmiotem wymiany rynkowej; strukturę zewnętrzną (związki i relacje organizacji z klientami, dostawcami, reputacja firmy, marka, znak, firma). Niektóre zasoby jak marka, znak handlowy mogą być prawnie chronione, pozostałe elementy zależą wyłącznie od umiejętności ich kreowania i podtrzymania, za co odpowiedzialność ponoszą wszyscy pracownicy; indywidualne kompetencje (poziom edukacji pracowników i ich umiejętności, indywidualne kompetencje, doświadczenie) to zdolności ludzi do działania w różnych sytuacjach, które stanowią wyłączną własność członków organizacji. Kapitał ludzki ma podstawowe znaczenie dla organizacji, bo bez ludzi organizacja nie może istnieć Zaproponowana przez autorów zbilansowana karta dokonań (BSC) mierzy efekty działalności firmy poprzez analizę czterech przecinających się i wzajemnie zależnych perspektyw, w ramach których wskazuje się zestaw celów i mierników ich osiągania, a mianowicie w zakresie: finansów (rentowność, zwrot z aktywów i zwiększania przychodów, redukcja kosztów, wydajność, stopień wykorzystania aktywów itp.); klienta (udział procesów rynku, satysfakcja klientów, zdobywanie klientów, rentowność klientów, relacje procesów z klientami, reputacja i marka itp.); Model ten zawiera propozycję jakościowych wskaźników, kładzie nacisk na obszar klientów struktura wewnętrzna firmy traktowana jest jako miejsce poszukiwania źródeł przewagi konkurencyjnej, model ma bezpośredni związek ze strategią firmy i jej wizją, ściśle określona wiązka celów jest warunkiem koniecznym wdrożenia modelu w firmie, propozycja procedury wdrożenia modelu jest dostosowana do potrzeb dużych firm, występuje silne wyeksponowanie obszaru procesów: uczenia się i innowacji

14 210 Jolanta Walas-Trębacz cd. tabeli 4 Koncepcja Syntetyczna charakterystyka koncepcji (modelu) Najważniejsze cechy Nawigator Skandii (L. Edvinsson, M.E. Malone 1993) procesów wewnętrznych (liczba nowych patentów, liczba nowych produktów, poziom nakładów B+R, poziom jakości produktów itp.); rozwoju (innowacji i uczenia się) (poziom kwalifikacji pracowników, kreatywność, motywacja pracowników, wiedza pracowników, rotacja pracowników itp.). Zbilansowana karta stanowi narzędzie pomiaru i zarządzania wartością, zapewnia kontrolę części niematerialnej organizacji z jednoczesnym monitorowaniem rezultatów finansowych firmy poprzez stworzony bogaty zestaw wskaźników finansowych i niefinansowych. Zestaw mierników zawartych w karcie precyzuje wizje przyszłości firmy oraz realizowanej strategii, umożliwiając pracownikom zrozumienie tego, w jaki sposób można się przyczynić do podnoszenia wartości firmy. BSC może być wykorzystywana do strategicznego i operacyjnego zarządzania potencjałem intelektualnym. Stosowanie zbilansowanej karty daje nowe ramy do opisu (mapy) strategii i zasobów kreujących wartość. Autorzy twierdzą, że największy przyrost wartości można uzyskać, gdy zarządzanie wiedzą jest powiązane ze strategią firmy Model ten składa się z pięciu obszarów koncentracji, tj. obszarów, na których firma koncentruje swoją uwagę i na tej podstawie określa wartość własnego kapitału intelektualnego. Model ten przybiera kształt domu, w którym każda część będzie posiadać odrębne znaczenie dla całej jego konstrukcji. Obszar finansów to dach, który stanowi zwieńczenie ścian domu i fundamentów, opisuje on przeszłość firmy poprzez wykorzystywanie szeregu wskaźników finansowych obliczanych na podstawie danych zawar- Jest to wielowymiarowa propozycja rozwiązań w zakresie pomiaru oraz zarządzania poszczególnymi składnikami kapitału intelektualnego, posiada rozbudowany system wskaźników, co pozwala dokonać optymalnego wyboru zestawu wskaźników dla potrzeb firmy, występuje czytelna agregacja składników kapitału intelektualnego, powiązanie obszaru finansowego z obszarami kreującymi aktywa niematerialne pozwala na poszukiwanie zależności, szeroka propozycja mierników określających relacje

15 Kapitał intelektualny 211 cd. tabeli 4 Koncepcja Syntetyczna charakterystyka koncepcji (modelu) Najważniejsze cechy tych w sprawozdaniach finansowych. Przechodząc w dół modelu dochodzimy do teraźniejszości, którą reprezentują obszary: klienci i procesy. Obszary te wchodzą w skład kapitału strukturalnego organizacji. Na samym dole znajduje się obszar rozwoju, który stanowi fundament, na którym opiera się cała konstrukcja domu. Z tego obszaru można odczytać najbliższą przyszłość firmy. Wskaźniki w tym obszarze opisują podejście firmy do szkoleń pracowniczych, jej przygotowania do wprowadzania nowych produktów, sposób, w jaki firma rezygnuje z przestarzałych aktywów itp. W samym centrum nawigatora umiejscowiony jest obszar ludzki, ponieważ to ludzie tworzą i wprawiają w ruch pozostałe obszary, które są niezbędne, aby praca ludzka mogła przynosić oczekiwane efekty. Każdy obszar w nawigatorze został wsparty wieloma wskaźnikami w postaci finansowej i niefinansowej. Celem tak skonstruowanego sprawozdania jest jak najpełniejsze ukazanie działań organizacji zmierzające w kierunku poprawy jakości i powiększania kapitału intelektualnego oraz przedstawienie prawdziwych fundamentów, na jakich opiera się organizacja. L. Edvinsson wyróżnił cztery fazy rozwoju kapitału intelektualnego: wizualizację (kapitał intelektualny jest przedstawiany jako wizualizacja szeregu logicznych związków za pomocą analiz matematycznych i w formie drzewa, gdzie kapitał intelektualny jest utożsamiany z korzeniami); wzmacnianie kapitału ludzkiego, czyli zarządzanie wiedzą; transformację kapitału ludzkiego w kapital strukturalny (proces kodyfikowania wiedzy, czyli przekształcanie wiedzy w informację posiadającą skodyfikowany zapis); wzmacnianie kapitału strukturalnego poprzez inwestycje w kapitał strukturalny organizacji firmy z klientami, obszar odnowy i rozwoju łączy wszystkie elementy kapitału intelektualnego

16 212 Jolanta Walas-Trębacz cd. tabeli 4 Koncepcja Syntetyczna charakterystyka koncepcji (modelu) Najważniejsze cechy Platforma wartości (Value Platform) (G. Petrash, L. Edvinsson, L. Amstrong 1996) Trzy kategorie wiedzy (Duńska Konfederacja Związków Zawodowych 1999) Model ten wyróżnia trzy podstawowe komponenty kapitału intelektualnego, które przez wzajemne współdziałanie prowadzą do powstawania wartości firmy: kapitał ludzki (human capital), kapitał klientów zwany kapitałem relacji (customer capital), kapitał organizacyjny zwany kapitałem strukturalnym (organizational capital). Według autorów tego modelu wartość nie powstaje bezpośrednio z działania któregokolwiek z komponentów kapitału intelektualnego, lecz z interakcji zachodzących pomiędzy wszystkimi elementami. Kapitał ludzki jest bazą do stworzenia kapitału organizacyjnego firmy i w powiązaniu z kapitałem organizacyjnym może stworzyć kapitał klientów. W centrum wszystkich trzech komponentów leży kapitał finansowy lub wartość tworzona w wyniku interakcji pozostałych elementów. To współdziałanie powinno być dynamiczne, ciągłe i ekspansywne, gdyż im większe współdziałanie, tym większa powstaje wartość. Dlatego celem firmy powinno być zwiększanie liczby wzajemnych powiązań i relacji pomiędzy wszystkimi elementami kapitału intelektualnego, bo wówczas prowadzi to do maksymalizowania wartości. Tworząc wartość organizacji, należy zarządzać przepływem wiedzy między różnymi składnikami kapitału Autorzy w modelu wyróżnili trzy kategorie wiedzy: ludzie reprezentują pracowników menedżerów w organizacji. Kapitał ludzki odnosi się do tych wszystkich, którzy działają w organizacji indywidualnie i kolektywnie (kultura, edukacja i szkolenia, rozwój, motywacja), Interesująca propozycja mierników pomiaru kapitału intelektualnego, prosty podział składników, proste zasady, duży stopień ogólności modelu, podstawą budowy modelu jest proces zarządzania wiedzą, wskaźniki w kapitale organizacyjnym przystają do rzeczywistości dużej firmy, model łączy elementy zarządzania kapitałem intelektualnym z komponentami zarządzania wiedzą Układ wskaźników określający dynamikę zjawisk i tendencje (stan teraźniejszy, podjęte działania, przewidywane rezultaty), przejrzysty podział elementów kapitału intelektualnego, niewystarczający zestaw wskaźników, wyrywkowe informacje, nieopisujące wielowymiarowo badanych zjawisk

17 Kapitał intelektualny 213 cd. tabeli 4 Koncepcja Syntetyczna charakterystyka koncepcji (modelu) Najważniejsze cechy system to wiedza, która jest niezależna od ludzi. Włącza się tu patenty, kontrakty, bazy danych, informacje i technologię produkcyjną; rynek to związki organizacji z otoczeniem (klienci, dostawcy, rynek finansowy, rynek pracy, rynek wiedzy). Powyższe kategorie wiedzy są ze sobą ściśle powiązane, np. sukces zastosowania nowej technologii zależy od kompetencji pracowników i odpowiednich szkoleń Źródło: opracowanie własne na podstawie [E. Głuszek 2004, s ], [A. Jarugowa, J. Fijałkowska 2002, s ], [Rozwój kapitału 2005, s ], [T. Dudycz 2005, s ], [Zarządzanie wiedzą 2005, s ].

18 214 Jolanta Walas-Trębacz Natomiast modele: monitor aktywów niematerialnych, platforma wartości i trzy kategorie wiedzy przedstawiają kategorie klasyfikacyjne posługując się innymi nazwami, ale znaczenie i ogólne zasady rozumienia pojęcia kapitału intelektualnego są te same. Zbilansowana karta dokonań prezentuje globalny obraz organizacji i jej potencjału w czterech obszarach, z czego trzy dotyczą wartości niematerialnej. Podobnie trzy obszary niematerialne wyróżnia monitor aktywów niematerialnych. zbilansowana karta dokonań, Nawigator oraz platforma wartości to modele wielowymiarowe. W Polsce problematyka raportowania kapitału intelektualnego staje się w coraz większym stopniu przedmiotem licznych dyskusji, jednak pomimo to nie zostały wypracowane propozycje rozwiązań w tym zakresie, z których mogłaby korzystać powszechnie praktyka gospodarcza 16. Do czasu kiedy zostaną wypracowane standardy międzynarodowe w zakresie raportowania kapitału intelektualnego, dużym postępem byłoby umieszczanie informacji o zasobach kapitału intelektualnego jako informacji uzupełniających do sprawozdań finansowych. Uwzględnienie wartości aktywów ludzkich w sprawozdaniach i raportach z działalności firmy w znacznym stopniu urealniłoby rzeczywistą wartość firmy 17. Pozwoliłoby to na wspieranie głównego celu przedsiębiorstwa, jakim jest maksymalizacja wartości firmy, oraz na koncentrację na aktywach odpowiedzialnych za ten wzrost wartości. 5. Wpływ kapitału intelektualnego na wzrost wartoêci przedsi biorstwa Zarządzanie kapitałem intelektualnym jako koncepcja i model zarządzania współczesnym przedsiębiorstwem jest stosunkowo młode. Rozpatrywane w różnych aspektach (systemowym, strukturalnym, procesowym, modelowym) wskazuje, że stanowiąc system, obejmuje swym zasięgiem całe przedsiębiorstwo. Poszczególne elementy (składniki) mogą być rozpatrywane w wymiarze ludzkim, organizacyjnym oraz międzyorganizacyjnym. Efektywne zarządzanie kapitałem intelektualnym stwarza przedsiębiorstwu szanse na uzyskanie przewagi konkurencyjnej na rynku, przeciwdziałając zaskoczeniu ze strony zmiennych warunków otoczenia. Zarządzanie kapitałem intelektualnym ma charakter strategiczny i koncentruje się na budowaniu i zarządzaniu 16 W Polsce popularność pod względem zakresu wykorzystania zyskały trzy koncepcje: BSC Balanced Scorecard, IAM Intangible Assets Monitor oraz SN Scandia Nawigator [Problemy społeczne 2005, s. 334]. 17 Graficzny obraz bilansu uwzględniającego kapitał intelektualny prezentuje m.in. D. Dobija [2003, s. 191].

19 Kapitał intelektualny 215 aktywami niematerialnymi. Powodzenie funkcjonowania systemu (wdrożenia tej koncepcji) jest uzależnione od sprzyjających warunków organizacyjnych (np. kształtu struktury organizacyjnej, kultury organizacyjnej, akceptacji ze strony kierownictwa i załogi) oraz istnienia sprawnego systemu komunikacji, systemów informatycznych i technologicznych w organizacji. Zarządzanie kapitałem intelektualnym jest procesem o charakterze statycznym, skupia się na rejestracji, wizualizacji, mierzeniu i rozwoju zasobów intelektualnych z punktu widzenia strategii firmy [Zarządzanie wiedzą 2005, s ]. Wartość nie powstaje bezpośrednio z działania poszczególnych składników kapitału intelektualnego, ale z całego systemu interakcji zachodzących między tymi elementami. Wartość, jaką nadają organizacjom wiedza i produktywność posiadających ją pracowników, staje się kluczowym czynnikiem decydującym o efektywności firm i zapewniającym im skuteczną przewagę konkurencyjną. Tworzenie wartości firmy polega na łączeniu jej strategii działania z wynikami finansowymi. Pojawia się więc problem identyfikacji czynników, które tę wartość kreują, miejsc, sposobów jej powstawania i spożytkowania. Zarządzanie wiedzą staje się znaczącą szansą rozwoju firmy, prowadzi bowiem do wzrostu efektywności zarządzania zasobami wiedzy. Nieodzownym warunkiem wzrostu wartości firmy jest efektywne zarządzanie kapitałem intelektualnym 18. Aby to osiągnąć, proces zarządzania IC należy oprzeć na trzech fazach: identyfikacji, pomiaru oraz wykorzystania i rozwoju kapitału intelektualnego. Przedsiębiorstwa, które będą umiały efektywnie inwestować w aktywa wiedzy, będą posiadały przewagę konkurencyjną nad innymi. Dlatego też do efektywnego zarządzania potrzebna jest wiedza o tym, jakich miar 19 używać, aby podejmować optymalne decyzje. Opisanie kapitału intelektualnego poprzez różne jego formy pozwala menedżerom firmy lepiej zrozumieć jego istotę i znaczenie, odnosząc je do konkretnych działań firmy i pokazując jego wpływ na różne jej obszary i relacje. Pomiar i ocena posiadanego kapitału intelektualnego staje się we współczesnej gospodarce koniecznością i przynosi firmie następujące korzyści [E. Głuszek 2004, s. 161] 20 : 18 Zarządzanie kapitałem intelektualnym ma na celu wypracowanie nowych standardów i narzędzi rejestracji możliwych pozycji kapitału intelektualnego pozwalających efektywnie zarządzać organizacjami. 19 Ogólnie miary IC dzielą się na jakościowe i ilościowe. Przykładów miar IC dostarczają liczne pozycje literaturowe, wśród których na uwagę zasługują [T. Dudycz 2005, s ], [L. Edvinsson, M.S. Malone 2001], [D. Dobija 2003, s ]. 20 Wskaźnikowa metoda oceny kapitału intelektualnego posiada również dostrzegalne ograniczenia, a mianowicie: dyskusyjność miar, statyczny charakter modelu, brak bilansowania przepływów kapitału, brak uwzględnienia opóźnień czasowych, niejednorodność miar, brak możliwości weryfikacji danych, niepełną kontrolę nad przedmiotem pomiaru [E. Głuszek 2004, s. 161].

20 216 Jolanta Walas-Trębacz pozwala na kontrolowanie niematerialnej strony działalności firmy, pomijanej przez sprawozdawczość finansową. Traktowana jako uzupełnienie sprawozdań finansowych, daje ona kierownictwu pełny i zrównoważony obraz kondycji firmy; systematyczne zbieranie danych, obliczanie wskaźników i nanoszenie ich na wykresy pozwala na śledzenie stanu aktywów niematerialnych i trendów ich zmian, co daje podstawę do podejmowania działań korygujących bądź wspierających; wskaźniki transformacji kapitału ludzkiego w kapitał strukturalny pokazują kadrze kierowniczej, na ile skutecznie firma wykorzystuje potencjał intelektualny swoich pracowników, a skuteczność ta wydaje się w warunkach nowej ekonomii podstawowym kryterium rozwoju przedsiębiorstw. Ponadto zarządzanie kapitałem intelektualnym w przedsiębiorstwie może wywołać następujące efekty: wzrost innowacyjności i twórczości, poprawę stosunków z partnerami zewnętrznymi, a w szczególności z klientami i dostawcami, poprawę reputacji firmy (jej wizerunku) oraz przekształcenie kultury organizacyjnej. 6. Zakoƒczenie Uwzględniając stan wiedzy na temat kapitału intelektualnego oraz dotychczasowe doświadczenia praktyczne w budowaniu narzędzi zarządzania mających umożliwić wykorzystanie go jako źródła tworzenia wartości, można wskazać argumenty na potwierdzenie tezy, że kapitał intelektualny stanowi źródło konkurencyjności przedsiębiorstwa w przyszłości, ale także w teraźniejszości. Są one następujące: 1) poziom szeroko rozumianej wiedzy, zarówno ucieleśnionej w ludziach, jak i zinstytucjonalizowanej w różnych formach, w połączeniu z gotowością pracowników do dzielenia się nią oraz systemowym wsparciem tego procesu stanowi od dawna jeden z głównych czynników wzrostu produktywności pracy i racjonalizacji kosztów; 2) kreatywność, innowacyjność i elastyczność kapitału ludzkiego jako rdzenia kapitału intelektualnego umożliwia zachowanie równowagi organizacyjnej w wymiarze wewnętrznym i zewnętrznym, co jest istotnym czynnikiem konkurowania; 3) kapitał strukturalny stając się własnością przedsiębiorstwa może być przedmiotem obrotu na rynku i stanowić źródło wartości; 4) cena pracy jest coraz wyższa, a pozyskanie, utrzymanie i rozwój poszczególnych elementów kapitału intelektualnego wymaga czasu i pochłania znaczące środki;